اولین تجربه دموکراسی در جمهوری اسلامی

● جنجال بر سر خیانت بنی‌صدر، پس از ۲۷ سال
چندی پیش به مناسبت سالروز آزادی خرمشهر، علی شمخانی وزیر سابق دفاع با حضور در یکی از برنامه‌های تلویزیونی به تبین آثار و نتایج این حادثه مهم دوران دفاع مقدس پرداخت و در ضمن پاسخگویی به یکی از پرسش‌های مجری برنامه درباره نقش بنی‌صدر در سالهای آغازین جنگ تحمیلی، اتهام خیانت اولین رئیس جمهور اسلامی ایران در جایگاه فرماندهی کل قوا را مورد تشکیک قرار داد. وی در ارائه چنین نظری تنها نبود؛ بلکه چندی پیشتر رحیم صفوی فرمانده سابق کل سپاه پاسداران نیز در سخنانی مشابه چنین مطالبی را گفته بود. بعد از انتشار این سخنان، دوباره بحث ضعف و خیانت ابوالحسن بنی‌صدر در مطبوعات و محافل سیاسی مطرح شد و به‌ویژه برخی چهره‌های شاخص عرصه رسانه، اقدام به نگارش مطالبی انتقادآمیز از دو فرمانده سابق نظامی کردند.
این اتفاق نشان داد که علیرغم گذشت ۳۰ سال از پیروزی انقلاب اسلامی، در بین دوستداران نظام هم تحلیل یکسانی در مورد وقایع و تحولات این برهه از تاریخ معاصر ایران وجود ندارد و این دشواری کار متولیان تاریخ را در تبیین درست رویدادهای انقلاب اسلامی برای نسل سومی که تنها به واسطه شنیده‌ها و نوشته‌ها با انقلاب ارتباط برقرار کرده‌اند، دو چندان می‌کند.
در گزارشی که از نظر مخاطبان گرامی خواهد گذشت، نگارنده بر آن است تا با مراجعه به برخی از اسناد و مدارک، سیری گذرا از زندگی و اقدامات سید ابوالحسن بنی‌صدر تا مقطع عزل وی از ریاست جمهوری ارائه دهد و قضاوت را به خوانندگان واگذار کند.
● آخوندزاده‌ای در فضای ضدآخوندی
ابوالحسن بنی‌صدر متولد دوم فروردین ۱۳۱۲ در باغچه از توابع همدان دوران تحصیل خود را در همدان و تهران گذراند و دوران طفولیت را تا اخذ دیپلم متوسطه در این شهر سپری ساخت. بنی‌صدر علیرغم اینکه در خانواده‌ای روحانی بزرگ شده بود و پدرش از جمله روحانیون معروف همدان بود؛ اما به گفته خودش جو موجود خانواده‌اش فضای ضد آخوندی تمام عیاری داشت. (درس تجربه، ص ۴۳)
این نگاه منفی و بیم داشتن از اجبار پدر برای یادگیری دروس حوزوی باعث شد که وی در عرصه فراگیری علوم جدید از خود تقلایی نشان دهد. در کنار این، از مسائل سیاسی هم غافل نبود و کم و بیش در جریان وقایع و رویدادهای روز قرار می‌گرفت. بنی‌صدر علاقمند تحصیل در رشته حقوق دانشگاه تهران بود، اما به دلیل نمره صفر گرفتن در زبان خارجه، نتوانست در کنکور شرکت کند و ناگزیر به تحصیل در دانشکده معقول و منقول شد. در دوران دانشجویی ابتدا به حزب «زحمتکشان» مظفر بقایی تمایل یافت، اما در جریان کودتای آمریکایی ۲۸ مرداد، جذب جبهه ملی شد. (درس تجربه،ص ۵۷)
ابوالحسن بنی‌صدر پس از گرفتن لیسانس، کار خود را در مؤسسه تحقیقات علوم اجتماعی احسان نراقی آغاز کرد. او در همین ایام با دختر همسایه دوران نوجوانی‌اش در همدان ازدواج کرد.
● از جبهه ملی تا پیوند با انقلابیون
در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت دو بار بازداشت شد و مدت کوتاهی را در زندان گذراند. ابوالحسن بنی‌صدر پس از سرکوب قیام ۱۵ خرداد ۴۲ و منحل شدن جبهه ملی دوم، به فرانسه رفت و در آنجا به همراه برخی، فعالیت‌های خود را تحت عنوان جبهه ملی سوم پی گرفت، اما طولی نکشید که اختلافات شدیدی با کنفدراسیون دانشجویان خارج کشور پیدا کردند و بر اثر بروز این درگیری‌ها، ابتدا جبهه ملی سوم و در پی آن کنفدراسیون متلاشی شد. در سالهای اولیه دهه پنجاه، آقای بنی‌صدر که سالها از فعالیت‌های سیاسی دور افتاده بود و در فرانسه زندگی می‌کرد و بعضاً به اتفاق دکتر نقی‌زاده در انگلیس گاهنامه «خبرنامه جبهه ملی» را منتشر می‌ساخت، به اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا نزدیک شد. با نزدیک شدن به یک تشکل اسلامی دانشجویی، دور تازه‌ای در حیات سیاسی بنی‌صدر آغاز شد.
زمانی که حرکت انقلابی مردم ایران شدت گرفت، روابط بنی‌صدر نیز با انقلابیون و پیروان امام نزدیکتر شد، به ویژه اینکه در جریان زندانی شدن آیات طالقانی و منتظری و شهادت آیت‌الله سعیدی، برخی از مبارزین از جمله محمد منتظری، محمد غرضی، محمدعلی هادی که آن هنگام در فرانسه حضور داشتند و در کلیسای «سن مری» اعتصاب غذا کرده بودند، نقش فعالی پیدا کرد و به همراه سلامتیان، سودابه سدیفی و احمد غضنفرپور، جنبه‌های مثبت این حرکت اعتراضی را برای فرانسویان و فعالان حقوق بشر تشریح کرد.
آن موقع صادق قطب‌زاده به خاطر روابط گسترده در عرصه رسانه، در پاریس معروفیتی پیدا کرده بود و با مبارزین انقلاب و چهره‌های ملی و مذهبی ارتباط خوبی داشت، اما هم بنی‌صدر و هم قطب زاده تاب همکاری و تحمل یکدیگر را نداشتند و آن یکی، دیگری را به صفت کیش شخصیتی متهم می‌کرد و این ماجرا تا زمان انقلاب اسلامی و حوادث بعد از استفرار نظام هم ادامه پیدا کرد.
● بنی‌صدر و ورود امام به پاریس
این اختلافات همچنان باقی بود تا اینکه خبر رسید امام قصد سفر به فرانسه را دارد. این مسئله باعث اختلاف نظر میان نیروهای انقلابی مقیم پاریس شد. بنی‌صدر با آمدن امام به پاریس به دلایل زیر مخالف بود:
۱) اینکه می‌گفت، ایشان یک مرجع تقلید هستند و اگر بیایند در یک کشور غربی، در بین مذهبیون ایرانی و منطقه جنبه خوبی پیدا نخواهند کرد.
۲) او نمی‌خواست امام شاهد اختلافات موجود میان روشنفکران و نیروهای ملی و مذهبی باشد و اصرار داشت که امام برای اقامت، سوریه را انتخاب کند (هجرت امام از نجف به پاریس به روایت غضنفر‌پور، خبرگزاری فارس، ۲۲/۱۱/۸۵)
سرانجام امام تصمیم گرفتند به پاریس سفر کنند و در زمان اقامت ایشان در فرانسه، ارتباط برخی از انقلابیون و روشنفکران از جمله بنی‌صدر با امام بیشتر شد.
● پس از پیروزی انقلاب
همزمان با بازگشت امام به ایران در ۱۲ بهمن، وی از جمله کسانی بود که در این سفر با ایشان همراه بود. در آن زمان وی چهره‌ای ناشناخته برای مردم بود، اما بعد از گذشت سه روز از ورودش به ایران، سلسله سخنرانی‌هایی در دانشگاه صنعتی شریف داشت که ده روز به طول انجامید. از این پس بسیاری او را در لباس یک روشنفکر دینی که سعی دارد با استفاده از مفاهیم و مضامین قرآنی و اسلامی پیوندی با دنیای متمدن غرب برقرار کند، می‌شناختند.
عامل دیگر که در نقش بستن بهتر این ذهینت مؤثر بود، مناظره بنی‌صدر با بابک زهرایی از رهبران گروهی مائوئیستی موسوم به کارگران انقلابی بود که چهره موفقی از او به نمایش گذاشت. کم‌کم زمینه عضویت او در شورای انقلاب مطرح شد و با قطعی شدن این موضوع، از این پس در بیشتر روزنامه‌ها، عکس و خبر او درج می‌شد.
وی در این دوران برای بسیاری به عنوان کسی که ظاهرا برای مشکلات، راه حلی ایدئولوژیک و مبتنی بر اسلام اندیشیده، مطرح بود؛ خصوصا اینکه در آن زمان وی مقالات و کتاب‌های زیادی را در این زمینه تألیف کرده بود، مانند اقتصاد توحید، کیش شخصیت، صد مقاله پیرامون جمهوری اسلامی و…
● پیش به سوی ریاست جمهوری
وی در این مقطع یکی از منتقدان تند و تیز کابینه دولت موقت هم بود و در ساختار اقتصادی از جمله مدافعان سرسخت ملی شدن بانک‌ها و اقتصاد بدون بهره بود. از طرفی دیگر تجربه حضور در وزارت اقتصاد و دارایی و امور خارجه را هم داشت. همه این عوامل باعث شد که او به عنوان یکی از چهره‌های مطرح برای انتخابات اولین دوره ریاست جمهوری شناخته شود؛ به ویژه آنکه وی قبل از مطرح شدن این فکر، روزنامه «انقلاب اسلامی» را ـ با این هدف که صرفا در خدمت انقلاب ایران باشد ـ تأسیس و راه‌اندازی کرد که عملا این نشریه به سخنگوی تبلیغاتی وی در انتخابات و دوران ریاست جمهوریش تبدیل شد.
در تاریخ ۴/۱۰/۵۸ کیهان در گمانه‌زنی‌های خود در مورد کاندیداهای احتمالی از بنی‌صدر، قطب‌زاده، بازرگان و غلامحسین صدیق (از نیروهای جبهه ملی) به عنوان داوطلبان شرکت در انتخابات ریاست جمهوری نام برد.
از این پس گروه‌های سیاسی وارد میدان رقابت شدند و با انتشار بیانیه‌هایی، نامزد منتخب خود را به مردم معرفی و ضمن برشمردن اوصاف و شایستگی‌های او، خواستار حمایت مردم از نامزد موردنظرشان برای پیروزی در انتخابات شدند.
ابوالحسن بنی‌صدر وزیر اقتصاد و دارایی نیز در همین ایام به صورت تلویحی اعلام کرد که ظرف چند روز آینده، رسماً دست به فعالیت انتخاباتی خواهد زد.
● مدافعان بنی‌صدر
از صادق خلخالی که یکی از نامزدهای اولیه ریاست جمهوری بود، در تاریخ ۶/۱۰/۵۸ خبری عجیب منتشر شد. وی در گفت‌گو با «کیهان» گفت: برای نشان دادن اتحاد و هماهنگی و جلوگیری از هرگونه توطئه، اینجانب به نفع جناب آقای بنی‌صدر کناره‌گیری می‌کنم و به همه افرادی که به اینجانب لطف و مرحمت دارند، عرض می‌کنم که با قاطعیت رای خود را به جناب بنی‌صدر بدهند. شورای مرکزی ستاد فدائیان اسلام نیز به پیروی از خلخالی از بنی‌صدر حمایت کرد.
در ۹/۱۰/۵۸ خبر رسید که سید احمد مدنی و ابوالحسن بنی‌صدر هر دو ستاد انتخاباتی به راه‌انداخته‌اند.
ستاد انتخاباتی بنی‌صدر که به صورت دفتری برای هماهنگی شروع به کار کرد (۱۰/۱۰/۵۸) با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: بدون پرداختن توهین دیگر نامزدها تنها برنامه‌ها و اصول و عقاید و نظرات و شخصیت‌ بنی‌صدر را به همگان معرفی می‌کنیم.
جامعه مدرسین حوزه علمیه قم پس از چند نشست ابوالحسن بنی‌صدر را کاندیدای ریاست جمهوری اعلام کرد.
البته بعدها مشخص شد که این توافق اولیه بوده و بخشی از جامعه مدرسین با این نظر موافق بوده‌اند و بالاخره پس از رایزنی‌های فراوان، از نظر اول خود عدول کرده و به نامزدی جلال الدین فارسی ابراز تمایل کردند.
بازار شعارهای انتخاباتی داغ شد و بنی‌صدر مهمترین برنامه‌های خود را وحدت ملی، بازسازی اقتصاد، امنیت و معنویت برشمرد.
جامعه روحانیت مبارز در ۱۲/۱۰/۵۸ بنی‌صدر را کاندیدای مورد حمایت خود معرفی کرد و در بیانیه‌ای دلایل خود را برای حمایت از این نامزد این‌گونه برشمرد:
۱) رئیس‌جمهور باید در برابر تمام مواد قانون اساسی جمهوری اسلامی خاضع و در اجرای آن ملتزم باشد.
۲) انقلاب اسلامی ایران مکتبی است و طرز تفکر رئیس‌جمهور باید مکتبی باشد.
۳) مراعات ضوابط اسلامی را در انتخاب همکاران خود ملتزم باشد
۴) از هرگونه گرایش که با روح اسلام سازگار نیست، مبری باشد.
۵) در برابر اعمال تخریبی تبهکاران و دشمنان انقلاب اسلامی که به امنیت و تمامیت ارضی ایران لطمه وارد می‌کنند دارای موضع باشد.
۶) از اعمال روش‌های مستبدانه در برابر نمایندگان ملت به دور و از رهنمودهای امام امت الهام بگیرد.
این مسئله نشان می‌داد که جامعه روحانیت مبارز و حزب جمهوری اسلامی اختلافاتی دارد و از این رو بود که از نامزدی بنی‌صدر حمایت می‌کند. در این میان، آیت‌الله مهدوی کنی دبیر کل جامعه روحانیت مبارز نسبت به این انتخاب نظر خوشی نداشت و به حسن حبیبی دیگر نامزد انتخاباتی تمایل داشت و او را برای ریاست جمهوری فرد صالحی می‌دانست. اما با این وصف، نظر او در اقلیت قرار داشت و البته مخالفت‌های خود را با بنی‌صدر بروز نمی‌داد.
صادق خلخالی از اولین کسانی بود که آمادگی خود را برای حضور در انتخابات ریاست جمهوری اعلام کرده بود، اما مدتی بعد به نفع بنی‌صدر کنار رفت. اما با فاصله‌اندکی در یک اظهار نظر رسمی گفت: در وضع فعلی که هرج و مرج مصنوعی به وسیله ایادی خودفروخته و وابسته به ایالالات متحده آمریکا و صهیونیسم بین‌المللی در کشور هر روز گسترش می‌یابد، با توجه به قاطعیت فوق‌العاده‌ مجددا کاندیداتوری خود را اعلام می‌کنم.
در همین روز خلخالی بار دیگر تغییر موضع داد و در مصاحبه با «کیهان» گفت: من هیچ کس را در مقابل خودم برای احراز این پست قبول ندارم، ولی به حکم اجبار بنی‌صدر را مورد تایید قرار می‌دهم و به احتمال ۹۰ درصد بنی‌صدر رئیس‌جمهور خواهد شد؛ لیکن مدت زیادی در این پست دوام نخواهد یافت؛ چرا که یک صدم قاطعیت مرا ندارد.
در ۲۵/۱۰/۵۸ احتمال کناره‌گیری فارسی به خاطر شبهه قانون اساسی و ایرانی الاصل نبودن او مطرح شد. این مسئله حزب جمهوری را با وضعیت دشواری مواجه ساخت. از طرفی می‌دیدند که رقیب اصلی انتخاباتی آنان یعنی ابوالحسن بنی‌صدر از حمایت گسترده برخوردار است و از سوی دیگر فکر نمی‌کردند بتوانند جایگزین مناسبی را برای فارسی انتخاب کنند.
با کنار رفتن جلال الدین فارسی، شانس دکتر حسن حبیبی افزایش یافت و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و صدوقی و مدنی از او حمایت کردند.
● اولین رئیس‌جمهور ایران انتخاب شد
بالاخره در ۵/۱۱/۵۸ اولین دوره انتخابات ریاست جمهوری برگزار شد و مردم برای انتخاب رئیس قوه مجریه پای صندوق‌های رای رفتند. بعد از پایان رای‌گیری شمارش آرا چند روز به طول انجامید و در نهایت آخرین نتایج به شرح زیر اعلام شد:
ـ سید ابوالحسن بنی‌صدر ۱۰.۷۰۹.۳۳۰
ـ سید احمد مدنی ۲.۲۲۴.۵۵۴
ـ حسن ابراهیم حبیبی ۶۷۴.۸۵۹
ـ داریوش فروهر ۱۳۳.۴۷۸
ـ سید صادق طباطبایی ۱۱۴.۷۷۶
ـ کاظم سامی ۸۹.۲۷۰
ـ صادق قطب زاده ۴۸.۵۴۷
ـ بقیه کاندیداها ۲.۱۱۰
● دفتر هماهنگی‌های مردم و رئیس‌جمهوری
با انتخاب بنی‌صدر، فضای تأسف‌باری بر اردوی نیروهای خط امام آن دوره حاکم شد. نگرانی‌ها وقتی دوچندان شد که دیدند بنی‌صدر با راه‌اندازی نهادی موسوم به «دفتر هماهنگی‌های رئیس‌جمهوری»، قصد تسخیر مجلس را نیز دارد. بنابراین رقابت‌ها از نو آغاز شد و کدورتی که بین جامعه روحانیت مبارز و حزب جمهوری در آستانه انتخابات ریاست جمهوری به وجود آمده بود، به سرع برطرف شد و نیروهای سیاسی مجددا صف‌آرایی کردند.
در آستانه برگزاری نخستین دوره انتخابات مجلس، گروه‌های سیاسی با شور و هیجان وارد عرصه شدند و از همان ابتدا مشخص بود که رقابت اصلی میان حزب جمهوری اسلامی و دفتر همکاری‌های مردم با رئیس‌جمهور خواهد بود.
بنی‌صدر بعد از پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری به منظور تجدید این موفقیت، اقدامات چندی را برای جلب توجه مردم و کسب آرای آنان برای انتخابات و راهیابی نامزدهای مورد حمایت خود به مجلس آغاز کرد که تاسیس دفتر همکاری‌های مردم با رئیس‌جمهوری از جمله این اقدامات بود.
این نهاد در شهرستان‌های مهم کشور شعبه داشت؛ اما از همان ابتدا مشخص بود که رقابت اصلی میان گروه‌ها در تهران صورت می‌گیرد و جریان‌های سیاسی همه تلاش خود را برای کسب موفقیت بیشتر در انتخابات تهران به کار خواهند بست.
«دفتر همکاری‌های مردم با رئیس‌جمهور» برای تاثیرگذاری بیشتر و نشان دادن اختلاف بین اعضای جامعه روحانیت مبارز، از نامزدی علی‌اصغر مروارید عضو این تشکل روحانی حمایت کرد. مروارید در آستانه انتخابات مخالفت خود را با ائتلاف حزب جمهوری اسلامی و جامعه روحانیت مبارز اعلام کرده و موجبات رنجش اعضای حزب را فراهم آورده بود که بعدها این مسئله زمینه‌ای برای منازعات قلمی میان مروارید و حزب جمهوری اسلامی شد.
محمد مبلغی، حسن ابراهیم حبیبی، نجفقلی حبیبی، محمد جواد حجتی کرمانی، مهدی شاه‌آبادی و فخرالدین حجازی نیز از جمله نامزدهایی بودند که مشترکا مورد حمایت حزب جمهوری و دفتر همکاری‌ها قرار گرفتند و در کنار اینها علی گلزاده غفوری، طاهره صفارزاده، محمد مهدس جعفری، فتح‌الله بنی‌صدر و محمدرضا پسندیده از جمله چهره‌هایی بودند که تشکل مورد حمایت بنی‌صدر از آنها برای راهیابی به مجلس حمایت کرد.
به هر حال، انتخابات برگزار و حزب جمهوری اسلامی در تهران و دیگر شهرستان‌ها موفق به کسب اکثریت آرا شده بود. این مساله نارضایتی رئیس‌جمهور و سازمان مجاهدین خلق و ملی‌گراها را در پی داشت. روزنامه انقلاب اسلامی ارگان دفتر همکاری‌های مردم با رییس جمهور در روز ۲۵ اسفند فهرستی از آنچه آن را «تقلبات انتخاباتی»نامیده بود منتشر کرد. این روزنامه مدعی شده بود که این تقلبات را بنی‌صدر شخصا مشاهده کرده یا مردم به او گزارش داده بودند.
البته این انتقادات به حدی نبود که سلامت انتخابات را به خطر اندازد و به همین خاطر، سرانجام بنی‌صدر مجبور شد اذعان کند، در جریان برگزاری انتخابات اولین دوره مجلس میزان تقلبات و تخلفات چشمگیر نبوده است.
از مسائل بحث برانگیز روزهای آغازین اولین دوره مجلس شورا، بحث تصویب اعتبارنامه‌ها از جمله بررسی صلاحیت حسن آیت از حزب جمهوری اسلامی و احمد سلامتیان از یاران و دوستان بنی‌صدر بود. براساس گزارش‌های رسیده، در مورد هر دو نماینده ابهاماتی وجود داشت که باید روشن می‌شد و از سوی دیگر نگاه جناحی و گروهی نیز مسئله را حساس می‌کرد.
سلامتیان نماینده منتخب مردم اصفهان در مجلس شورای اسلامی بود که هماهنگی‌های موثری با ابوالحسن بنی‌صدر داشت و برخی از موضع‌گیری‌های او در مورد مسائل سیاسی، خشم نیروهای خط امامی را برانگیخته بود و احتمال این می‌رفت که با توجه به این سوابق، اعتبارنامه وی توسط نمایندگان رد شود؛ اما با وجود اینکه اکثریت نمایندگان مجلس جزو نامزدهای پیشنهادی حزب جمهوری اسلامی، یعنی جریان اکثریت مجلس بودند، این اتفاق روی نداد.
در مورد حسن آیت نیز مسائلی وجود داشت. انتقادهای تند و تیز او علیه بنی‌صدر و همکارانش، از وی چهره‌ای آشتی‌ناپذیر با رئیس‌جمهور وقت ساخته بود و تمام تلاش دوستان بنی‌صدر بر این بود که از همه امکانات برای رد اعتبارنامه او استفاده کنند و حتی در گزارش‌هایی که علیه وی منتشر کردند، اشاره‌ای به سوابق همکاری او با مظفر بقایی کرمانی و حزب «زحمتکشان ایران» داشتند.
با این وصف، حسن آیت در مقام دفاع از خود پرفروغ ظاهر شد و توانست آرای لازم را برای تصویب اعتبارنامه خود از مجلس بگیرد.

فتاح غلامی