بررسی گیاه شناسی و فیتوشیمیایی برگ درخت زیتون

گیاه زیتون Olea europaea L. از روزگاران کهن مورد شناخت بوده و برای درمان بیماریها به کار می رفته است. زیتون در ببسیاری از کشورها جهت مصارف طبی و تغذیه ای جایگاه ویژه دارد. در این تحقیق پس از جمع آوری، شناسایی و خشک کردن برگ گیاه، خواص مرفولوژی، میکروسکوپی و فیتوشیمیایی آن بررسی شده و به منظور تایید وجود و یا عدم وجود مواد موثره اصلی و غیر اصلی در این گیاه عصاره هیدروالکلی آن مورد آزمایشات مقدماتی قرار گرفت. از جمله موادی که در این آزمایش مورد تحقیق قرار گرفت ماده موثره فلاونویید بود که با استفاده از دستگاه UV این ماده مورد شناسایی قرار گرفت.
● مقدمه:
گیاه زیتون Olea europaea L. از خانواده زیتون (Oleaceae) بوده و درختی کند رشد به ارتفاع تا ۱۰ متر با تنه افراشته و اغلب عمیقا" شیاردار و دارای پوست خاکستری می باشد. برگ های آن سرنیزه ای بوده و گل ها دو جنس نر و ماده، چهار پر، دارای کاسه پیوسته با دندانه های کوتاه است (۱، ۲، ۳). وجود درخت زیتون را به زمان های قدیم نسبت می دهند و عقیده دارند که این درخت در دوران سوم زمین شناسی در اروپا به ظهور رسیده و از این جهت گونه آن به نام قاره اروپا نامگذاری شده است. در قرون وسطی از برگ درخت زیتون در درمان بیماری ها از جمله رفع تب استفاده می شده است. گیاه زیتون بومی فلسطین بوده اما در نواحی وسیعی از کشور های حوزه مدیترانه و در نواحی ویژه ای از جهان نظیر امریکا، مکزیک، آرژانتین و استرالیا نیز کشت می شود (۴، ۵، ۶، ۷، ۸، ۹). برگ زیتون جهت تسکین درد دندان (۱۰)، کاهش فشار خون (۱۱)، دردهای عصبی و عرق النساء (۱۲) و برخی از بیماری های کبدی (۱۳) مورد استفاده قرار می گیرد. در بررسی های فارماکولوژیک برگ زیتون روی حیوانات آزمایشگاهی، اثرات کاهنده فشار خون و اسید اوریک و همچنین افزایش وزن مشاهده شده است (۱۴). عصاره خشک شده برگ زیتون اثرات ضد التهابی وابسته به دوز روی موش های مورد آزمایش از خود نشان داده و همچنین اثر حفاظتی واضحی بر روی زخم های معده ناشی از آسپرین دارد. با این وجود تجویز عصاره محلول برگ زیتون در دوزهای پایین باعث تحریک CNS و دوزهای بالا باعث دپرسیون CNS می شود (۱۵).
● مواد و روش ها:
برگ گیاه مورد نظر از شهرستان رودبار گیلان در ارتفاع ۲۸۰ متر از سطح دریا جمع آوری گردید. گیاه مذکور توسط موسسه ایستگاه تحقیقات زیتون در خلیل آباد رودبار شناسایی گردید و نمونه هر باریومی این گیاه در دانشکده داروسازی اصفهان نگهداری می گردد. گیاه جمع آوری شده با کنترل درجه حرارت و تنظیم هوا و با دقت خشک گردید. خصوصیات ظاهری گیاه با خصوصیات ذکر شده در بخش مقدمه مطابقت داشته و گیاه از نظر میکروسکوپی نیز مورد بررسی قرار گرفت که مشاهدات حاصله در بخش نتایج ذکر خواهد شد. برای بررسی مقدماتی فیتوشیمیایی، عصاره گیری گیاه خرد شده توسط الکل ۸۰ درصد (متانول) انجام شد. در این تحقیق و برا ی تهیه عصاره و کاهش اثرات مزاحمت ناشی از وجود چربی، عمل سوکسله به کمک حلال اتر دوپترول ۸۰ _ ۴۰ انجام و سپس با کمک پرکلاسیون عصاره گیری شد. عصاره حاصل تغلیظ و در یخچال نگهداری گردید (۱۶).
عمل استخراج آلکالوییدها و عمل شناسایی آنتراکینونها و گلیکوزیدها نیز بر طبق رفرانس ۱۶ انجام شد. در ادامه آزمایشات فیتوشیمیایی برای بررسی و شناسایی فلاونوییدها و با کمک تست های Shinoda و ویلسون _ تابوک از متدهای ذکر شده در رفرانس ۱۶ و ۱۸ استفاده شد و برای شناسایی و تعیین مقدار روغن های فرار از روش B.P. استفاده گردید (۱۹). در ادامه این تحقیق جهت کروماتوگرافی لایه نازک (TLC) فلاونوییدها، عصاره گیری انجام شد. برای این عصاره گیری از محلول متانولی استفاده شد و عصاره حاصله چندین بار با کلروفرم دکانته گردید تا مواد چربی، ترپنوییدها، کلروفیل و گزانتوفیل جداسازی شود. فاز غیرکلروفرمی در دستگاه تقطیر در خلاء تبخیر گردید. برای عمل (TLC) از سیلیکاژل ۶۰GF۲۵۴ و حلال اتیل استات، اسید استیک گلاسیال _ اسید فرمیک _ آب(۱۰۰ _ ۱۱ _ ۱۱ _ ۲۶) و معرف Natural Product استفاده گردید. برای شناسایی فلاونوییدها همچنین از دستگاه UV با طول موج ۳۶۵nm استفاده شد (۲۰، ۲۱) . همچنین TLC جهت تعیین کمی فلاونوییدها و نیز طیف های UV فلاونوییدهای جدا شده و بررسی جابجایی های جذبی آن در حضور معرف های مختلف مانند متوکسیدسدیم، کلرور آلومینیوم، اسید کلریدریک، معرف استات سدیم و اسید بوریک بررسی های لازم انجام شد (۱۷، ۲۲، ۲۳). خاکستر تام، خاکستر نامحلول در اسید، آنیونها، هالوژن ها، گوگرد، فسفر، کلسیم و منیزیوم در برگ گیاه زیتون مورد بررسی قرار گرفت (۱۹، ۲۴، ۲۵، ۲۶، ۲۷).
● نتیجه گیری و بحث :
نمونه هر باریومی گیاه توسط موسسه ایستگاه تحقیقات زیتون مورد تایید قرار گرفت. در بررسی میکروسکوپی برگ گیاه پوشش چند سلولی ستاره ای و اختصاصی، دستجات فیبر، بخشی از پارانشیم برگ همراه با کریستال های منشوری درون سلول ها و اسکلریدهای برگ که فراوان و اختصای می باشند مشاهده گردید. نتایج حاصل از آزمایشات فیتوشیمیایی مقدماتی برگ گیاه زیتون در جدول شماره ۱ آمده است. نتایج بررسی کیفی فلاونوییدها به روش TLC به کمک سیلیکاژل ۶۰GF۲۵۴ در جدول شماره ۲ آمده است.
جدول شماره ۱ _ نتایج بررسی فیتوشیمیایی مقدماتی برگ گیاه زیتون
جدول شماره ۲ _ نتایج بررسی کیفی فلاونوییدهای برگ گیاه به روش TLC
در آزمایش یاد شده فاز متحرک اتیل استات _ اسید فرمیک _ اسید استیک گلاسیال _ آب (۱۰۰ _ ۱۱ _ ۱۱ _ ۲۶) و معرف ۱% NP۲ استفاده شده است. در ادامه بررسی کیفی فلاونوییدها با توجه به طیف ماوراء بنفش آنها، تغییراتی که در اثر حضور معرف های جابجایی شونده در طیف ها حاصل شده در جداول شماره ۳ و ۴ آورده شده است.
جدول شماره ۳ _ تغییرات طیف جذبی فراکسیون F۱ در حضور معرف های جابجایی دهنده
جابجایی با ثوکرومیک به میزان nm۴۰ تا nm۶۵ بدون کاهش شدت پیک می تواند حضور هیدروکسیل در ناحیه ۴´آزاد را اثبات نماید
جدول شماره ۴ _ تغییرات طیف فراکسیون F۲ در حضور معرف های جابجایی دهنده
بر اساس نتایج حاصله فلاونویید این گیاه احتمالاً فرمول زیر را خواهد داشت که با توجه به اینکه می بایست گروه ارتودی هیدروکسی در حلقه B داشته باشد، احتمال آن می رود که از مشتقات فلاونویید با فرمول ۷، ۴ و ۵ هیدروکسی فلاون باشد.
جدول شماره ۵ _ بررسی وجود آنیون ها و کاتیون های مختلف در برگ زیتون
کاتیون ها و آنیون های موجود در برگ گیاه زیتون بر اساس روش های ذکر شده در بخش روش کار مورد شناسایی قرار گرفتند که نتایج حاصله در جدول شماره ۵ آورده شده است. میزان خاکستر تام و خاکستر نامحلول در اسید پودر برگ زیتون اندازه گیری شد و میانگین میزان خاکستر تام در سه آزمایش انجام شده ۵/۳ درصد و میانگین میزان خاکستر نامحلول در اسید ۰/۱ درصد بدست آمد.

منابع
۱. قهرمان, احمد. کروموفیت های ایران. چاپ اول, جلد سوم. تهران. مرکز نشر دانشگاهی .۱۳۷۲.
۲. Macdonald D. Encyclopedia of medicinal plants. Roberto chie J Maconald orbis book;۱۹۸۸.
۳. قهرمان, احمد. فلور رنگی ایران. چاپ دوم, جلد دوم. تهران. انتشارات موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع .۱۳۶۵.
۴. زرگری, علی. گیاهان دارویی. جلد دوم. تهران. موسسه چاپ و انتشارات امیر کبیر .۱۳۴۷.
۵. صمصام شریعت, هادی. معطر, فریبرز. گیاهان و داروهای طبیعی. جلد اول. چاپ اول. اصفهان. انتشارات مشعل .۱۳۷۰.
۶. Giorgio B, Nicolettal P. ۳,۴-Dihydroxyphenylglycol, a major C۶- C۲ Phenolic in Olea europaea fruits. Phytochemistry. ۱۹۹۴;۳۵(۵):۱۳۳۵.
۷. John B, Lust ND, Benedict Lust DBM. The herb book, New York: New York Publication;۱۹۷۴.
۸. میرحیدر, حسین. معارف گیاهی. کاربرد گیاهان در پیشگیری و درمان بیماریها. چاپ دوم, جلد دوم ، تهران. دفتر نشر و فرهنگ اسلامی.۱۳۷۴.
۹. مظفریان, ولی الله. فرهنگ نامهای گیاهان ایران. تهران. انتشارات فرهنگ معاصر. ۱۳۷۵.
۱۰. هدوی, ابومنصور. الابنیه حقایق الادویه. تهران. انتشارات دانشگاه تهران .۱۳۶۴.
۱۱. خلیلی, محمود. طب الصادق یا طب و بهداشت از نظر امام صادق (ع). تهران. انتشارات موسسه مطبوعاتی عطایی.
۱۲. ابن سینا, حسین. قانون در طب شرفکندی, عبدالرحمن. چاپ پنجم, جلددوم. تهران. انتشارات سروش۱۳۷۰.
۱۳. The Merck index “An Encyclopedia of chemical and drugs” ۹th ed. ۱۹۷۶ .
۱۴. Cherif S, Rohal N, Haouala M, Balansard G. Boukef K. Clinical assay of Olea europaea aqueous extract in hypertension. Arteria Treatment. ۱۹۹۶:۵۱.
۱۵. Fehri B, Aiache JM, Mrad S, Lamasion JZ. Olea europaea L. Stimulant antiulcer and anti-inflammatory effects. ۱۹۹۶:(۱۳۵).
۱۶. قاسمی, نصراله. معطر, فریبرز. دستور کار آزمایشگاه فارماکوگنوزی. اصفهان. دانشکده داروسازی اصفهان۱۳۷۱.
۱۷. Mabry TJ. Markham KH. Thomas MB. The systematic identification of flavonoids. New York. Springer-Verlag;۱۹۸۲.
۱۸. امامی, احمد. اصیلی, جواد. بررسی فیتوشیمیایی مخروطیان بومی ایران و ارزیابی فعالیت ضد میکروبی اسانس های آن. پایان نامه دکترای عمومی داروسازی. دانشکده داروسازی مشهد.
۱۹. British pharmacopeia.. London HMSO publishing;۱۹۸۸.
۲۰. قنادی, علیرضا. بررسی فیتوشیمیایی Salvia hydrangea، پایان نامه PhD فارماکوگنوزی. ۱۳۷۳. دانشکده داروسازی اصفهان.
۲۱. Wagner H. Bladt S. Zgainski EM. Plant drug analysis. A thin layer chromatography Atlas. Translated by scott TA.. New York. Springer-Verlag;۱۹۸۴.
۲۲. Harborn JB. Phytochemical methods. A guide to modern techniques of plant Analysis, ۲nd ed. London. Chapman & Hall;۱۹۸۸
۲۳. آینیه چی, یعقوب. مفردات پزشکی و گیاهان دارویی ایران. چاپ دوم. انتشارات دانشگاه تهران۱۳۷۰.
۲۴. یغمایی, شهرام. دستور کار آزمایشگاه مفردات پزشکی (۲). مشهد انتشارات دانشکده داروسازی مشهد۱۳۷۲.
۲۵. Daniel JP. Carle RD. Organic structure determination ۱۹۷۴.
۲۶. مقدس, آناهیتا. بررسی فیتوشیمیایی گیاه کاسنی Cichorium intybus L. پایان نامه دکترای داروسازی ۱۳۷۲. دانشکده داروسازی اصفهان۱۳۷۲.
۲۷. شیروانی, فرهاد. شیمی عمومی تهران. انتشارات دانشگاه تهران۱۳۳۳.
دکتر محمدرضا شمس اردکانی _ استادیار، عضو هیئت علمی گروه فارماکوگنوزی, دانشگاه علوم پزشکی تهران
دکترفاطمه فرجادوند _ پزشک داروساز, حوزه معاونت غذا و دارو, معاونت بهداشت, درمان و آموزش پزشکی
دکتر محمدباقر مردانی _ پزشک داروساز, دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان

منبع : مجله پزشکی هرمزگان، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی هرمزگان