اثربخشی یا هزینه فرصت

یکی از رشته‌هایی که در دانش به شدت به فناوری وابسته است، رشته‌های علوم پزشکی است و روز به روز هم این وابستگی بیشتر می‌شود. علی‌القاعده اگر فناوری را دانش کاربردی به ظهور رسیده در نظر بگیریم، یعنی وقتی دانش کاربردی را بتوانیم به صورت یک موضوع مجسم نشان دهیم، به آن فناوری می‌گوییم. قسمت زیادی از طب (چه در درمان و چه در پیشگیری) در حال حاضر به فناوری وابسته است. علی‌القاعده پیشرفت دانش کاربردی در طب و توسعه فناوری این هدف را پیگیری می‌کند که به سلامت مردم کمک کند. این اتفاق خیلی اوقات افتاده است. در برهه‌هایی از زمان، یک فناوری نوین توسعه عمده‌ای را در سلامت مردم موجب شده است. اما وقتی بحث از فناوری سلامت می‌شود، باید چند نکته را در نظر بگیریم.
● یک علامت سوال بزرگ
فناوری‌های سلامت به صورت مجزا و در قالب پژوهش‌های اثبات اثربخشی بررسی می‌شوند و درنهایت ممکن است اثربخشی آنان اثبات شود، اما اگر مسیر توسعه سلامت و افزایش سطح سلامت مردم را در چند دهه بررسی کنیم، برخلاف تصور ما، فناوری‌های بسیار مهم (مانند کشف سولفانامید یا کشف پنی‌سیلین) هیچ جهشی را در سلامت مردم ایجاد نکرده‌اند. یعنی اگر ما امید به زندگی مردم در بدو تولد را از صد سال پیش تاکنون رسم کنیم، حدس‌مان باید این باشد که در زمان‌هایی که این فناوری‌ها ابداع شده‌اند (برای مثال، کشف پنی‌سیلین در دهه ۴۰) یک جهش را در منحنی فزاینده امید به زندگی داشته باشیم. اما این اتفاق رخ نداده است. پس یک سوال مهم که اینجا مطرح می‌شود این است که چرا فناوری‌های سلامت چنین جهشی را ایجاد نکرده‌اند؟ فناوری وقتی به طور جداگانه در پژوهش‌ بررسی می‌شود، اثربخشی دارد اما وقتی در جامعه و در طی زمان بررسی می‌شود، اثربخشی به مراتب کمتری دارد؟ مهم‌ترین علت این اتفاق این است که فناوری را در محیطی کاملا مجزا و ایزوله بررسی می‌کنیم. وقتی در شرایط استاندارد، فناوری استاندارد، بیماران ایزوله و پزشک آگاه به بررسی منافع یک فناوری می‌پردازیم، به طور مسلم نتیجه دلخواه به دست خواهد آمد، اما وقتی در محیط واقعی فناوری به کار گرفته می‌شود، نتیجه به طور قطع متناوب خواهد بود.
● هزینه فرصت
یکی از موضوعاتی که با به کارگیری فناوری‌ها معنا پیدا می‌کند، بحث هزینه فرصت است. شما برای ابداع، خریداری و به کارگیری یک فناوری هزینه می‌کنید. این هزینه صرف استفاده از فناوری می‌شود. به فرض اینکه این فناوری به درستی استفاده شود و منافعی هم در برداشته باشد، به دلیل اینکه این هزینه از جای دیگری کاسته شده باشد، ممکن است در جای دیگر به سلامت خدشه وارد شود. بنابراین ورود یک فناوری، با وجود آنکه وقتی خودش را مجزا بررسی می‌کنیم، اثربخشی قابل قبولی می‌بینیم ولی وقتی اثربخشی آن را به طور کلی روی سلامت می‌سنجیم، اثربخشی قابل توجهی نمی‌بینیم، این است که ورود فناوری‌ها با هزینه‌ با فرصت قابل توجهی همراه است. خیلی از نظریه‌پردازان علت مشاهده نکردن جهش در سطح سلامت مردم را به دنبال ورود فناوری‌های جدید، در برداشتن هزینه فرصت فناوری‌های جدید است، چرا که معلوم نیست هزینه‌ای که به دلیل استفاده از فناوری از سایر بخش‌های سلامت کسر می‌شود، تا چه حد برای سلامت مردم حیاتی بوده است و آیا این فناوری به اندازه آن مواردی که دیگر به علت کمبود بودجه به مردم ارایه نمی‌شود، کارایی دارد یا نه؟
به طور معمول ما فقط جنبه‌های بالینی و منافع بالینی فناوری‌ها را می‌سنجیم. اغلب اوقات وقتی یک کارآزمایی بالینی در جهت اثبات منافع فناوری انجام می‌دهیم، عوارض جانبی متصور برای فناوری در پژوهش‌های اولیه دیده نمی‌شوند. خیلی از این عوارض به دنبال ورود فناوری به بازار و استفاده از آنها شناخته می‌شوند. بنابراین منافع فناوری در گذشته در محیطی ایزوله و استاندارد به اثبات می‌رسد، در حالی که از مضار آن اطلاع دقیقی نداریم تا این دو را با یکدیگر بسنجیم. اما در جامعه این منافع و مضار با یکدیگر بروز می‌کنند و برآیند آنها بر سلامت افراد جامعه اثر می‌کند.
فناوری مانند هر موضوع دیگری در محیطی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی استفاده می‌شود. خیلی اوقات فکر کردن به یک فناوری به صورت مجزا موجب می‌شود تا جنبه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی قضیه را نادیده بگیریم. همه این موارد روی پیامد نهایی استفاده از فناوری اثر دارد، در حالی که در کارآزمایی‌های بالینی اولیه این موارد به ندرت مورد توجه قرار می‌گیرند. هر فناوری که به بازار می‌آید، به طور قطع تغییرات فرهنگی به دنبال دارد و استفاده معقول از ‌آن فناوری هم نیازمند زمینه‌سازی فرهنگی است. هر فناوری که وارد بازار می‌شود، تاثیرات اقتصادی خاص خود را دارد، در حالی که سرمایه‌گذاری اقتصادی اولیه را نیز طلب می‌کند. مقولات اجتماعی و سیاسی هم به همین شکل هستند. تا زمانی که فناوری به شکل ایزوله دیده می‌شود و فقط دستاوردهای بالینی آن دیده می‌شوند و توجهی به عوارض جانبی آن نداشته باشیم، به طور قطع چیز خوبی به نظر خواهد رسید. اما وقتی مولفه‌های گوناگون را کنار هم می‌گذاریم، متوجه می‌شویم که حمایت از یک فناوری خیلی هم معقول نیست.
● ارزیابی فناوری سلامت
چکیده این موضوعات هدف «ارزیابی فناوری سلامت» است. بنابراین تفاوتی که ارزیابی فناوری سلامت با کارآزمایی‌های بالینی دارد، این است که به فناوری با دید همه جانبه نگاه می‌کند. در ارزیابی فناوری سلامت همه ابعاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و بالینی یک فناوری با هم دیده می‌شوند. بنابراین هیچ‌گاه نباید نتیجه یک کارآزمایی بالینی را مبنای استفاده از یک فناوری در کشور قرار دهیم، چرا که مبنای سیاست‌گذاری استفاده از فناوری‌های سلامت ارزیابی همه جانبه فناوری‌های سلامت است.
● وضعیت کنونی
ما به نوعی مورد هجوم فناوری‌هایی که شکل می‌گیرند، قرار داریم. بازاریابی تجاری این فناوری به نوعی فشار آنها را بیشتر می‌کند. تبلیغات در این زمینه و نمایشگاه‌هایی که در این زمینه شکل می‌گیرد، به نوعی فشارها را بیشتر می‌کنند. پزشکان هم متاثر از این فشارها، فناوری‌های جدید را به کار می‌گیرند. در این موارد، اغلب اوقات ورود فناوری به کشور یک فرآیند کنترل نشده است. استفاده پزشکان از این فناوری‌ها نیز به طور معمول بدون برنامه است. این رویه‌ای است که در بسیاری از کشورهای در حال توسعه می‌بینیم. در نهایت امر هم معلوم نمی‌شود که نفع استفاده از یک فناوری بیشتر از ضررش بوده است یا خیر. در جاهایی که بررسی شده است، دیده شده که خیلی اوقات ضرر استفاده از فناوری‌های جدید بیشتر از نفع آنان بوده است، چون بودجه محدود سلامت را صرف خریداری و استفاده از فناوری‌های گران‌قیمت می‌کنیم و آسیب‌های شدیدی به سایر قسمت‌ها وارد می‌سازیم.
● درمان‌ بهتر از پیشگیری نیست
اغلب فناوری‌های جدید در زمینه‌های تشخیصی و درمانی به کار گرفته می‌شوند. فناوری‌های جدید کمتر به پیشگیری و ارتقای سلامت کمک می‌کنند. پس ملموس است که ورود یک فناوری جدید به معنای شیفت تخصیص منابع از پیشگیری به سمت درمان است. علی‌القاعده این رویکرد منفعت نهایی را برای جامعه در برنخواهد داشت. هر چند که حق هر پزشک و سیاست‌گذاری است که از آخرین فناوری‌ها و دانش‌کاربردی حوزه پزشکی مطلع باشد اما ورود فناوری‌ها به کشور باید تحت ساز و کارهای خاصی انجام گیرد و به کارگیری فناوری‌ها هم باید تحت سیاست‌های خاصی معنی پیدا کند و محدود شود. این سیاست‌ها اغلب در سطح کلان خودشان از طریق ابزارهای ارزیابی فناوری سلامت و در سطح خردتر آن از طریق ابزارهای راهکارهای طبابت بالینی می‌توانند تدوین شوند. این سیاست‌ها در قالب نظام حاکمیت بالینی اجرایی می‌شوند. اینها حلقه مفقوده نظام سلامت ما هستند. نظام سلامت ما به صورت فعال تحت تاثیر تبلیغات، نشریات غربی، بازاریابی موسسات بزرگ و نمایشگاه‌هایی که به طور فعال این فناوری‌ها را عرضه می‌کنند، قرار می‌گیرد. آن چیزی که علی‌القاعده باید در کشور ما شکل بگیرد، شکل‌‌گیری ساز و کار حاکمیت بالینی است که همه جنبه‌های ورود و استفاده از تکنولوژی را پوشش دهد و بر آنها نظارت داشته باشد. این گونه می‌توانیم سیل خروشان ورود تکنولوژی‌های جدید به بازار سلامت کشورمان را تحت کنترل درآوریم.

منبع : هفته نامه سپید