قیام ۱۵ خرداد، ریشه‌ها و دستاوردها

"۱۵ ‌خرداد را متن مردم با انگیزه اسلامی و با انگیزه عشق به روحانیت و با انگیزه عشق‌ ‌وایمان به امام خودشان به وجود آوردند ، ستون فقرات حادثه ۱۵ خرداد، علاقه به اسلام‌‌ ‌و امام بودو مردم بودند که این حرکت را میدان دادند و به وجود آوردند. پس آنچه در۱۵ ‌ ‌خرداد به وجود آمد،عبارت بود از پیوند مستحکم ملت و امام، آن هم به برکت‌ ‌اسلام...‌"از سخنان حضرت آیت‌الله خامنه‌ای امام جمعه موقت تهران - در خطبه‌های‌ ‌نماز جمعه ۱۸ خرداد‌‌۱۳۶۳. در تاریخچه زندگی سراسر حماسه و مبارزه امام خمینی‌ ‌علیه رژیم گذشته و حامیان امریکایی وصهیونیستی آن، نهضت ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ یک نقطه عطف‌‌ ‌محسوب می‌شود، به طوری که انقلاباسلامی ایران را تداوم نهضت ۱۵ خرداد می‌دانند.‌ ‌قیام ۱۵ خرداد، مبارزه‌ای بود که سه عنصراسلام، امام خمینی (ره) و مردم، پایه‌ها و‌ ‌عوامل اصلی تشکیل آن بودند.
● ‌ریشه‌های شکل‌گیری
انتخابات ریاست جمهوری‌ ‌سال ۱۹۶۰ امریکا که به روی کارآمدن دموکراتها به رهبری کندی منجرشد، با تغییراتی در‌ ‌سیاست خارجی آن کشور همراه شد. کندی بر خلاف پیشینیانش معتقد بهسیاست انعطاف‌ ‌پذیرتر در رویارویی با بحرانها به ویژه کشورهای جهان سوم بود. او معتقد بهپیمانهای‌ ‌اقتصادی به جای نظامی‌، فعال سازی قوای امنیتی و اطلاعاتی به جای استفاده ازارتش و‌ ‌تقویت برنامه‌های فرهنگی از قبیل سپاه صلح، ترویج انتخابات کنترل شده و دموکراسی‌های‌ ‌هدایت شده و... بود.روی کارآوردن دولتهای غیرنظامی دست نشانده از جمله‌ ‌ابزارهای دولت کندی برای رسیدن بهاین هدف بود. در بعد اقتصادی نیز ایجاد طبقه‌ ‌متوسط، به راه انداختن صنایع وابسته و مونتاژ وگسترش اقتصاد مصرفی از برنامه‌های‌ ‌اصلی بود. لازمه رونق اقتصاد سرمایه‌داری‌، داشتن بازارمصرف گسترده و قدرت خرید‌ ‌بیشتر مردم است و برای رسیدن به اهداف اقتصادی می‌بایست ساختار سیاسی - اجتماعی‌ ‌مناسبی فراهم شود. در این میان در ایران که شاه - پس از کودتای۲۸‌ مرداد - خود را‌‌ ‌مدیون امریکا می‌دانست برای ادامه سلطنت‌، علیرغم میل باطنی خود ازسیاست‌های جدید‌ ‌کندی راه گریزی نداشت.‌محصول این سیاست، روی کار آوردن دولت شریف امامی و طرح‌ ‌شعارهای آزادی احزاب و فضایباز سیاسی و اصلاحات اداری بود. اما وی چندان مورد‌ ‌تایید کندی نبود و هیأت حاکمه جدیدامریکا روی علی امینی حساب ویژه‌ای باز کرده‌ ‌بود.امینی در ۱۷ اردیبهشت ۱۳۴۰ به نخست وزیری منصوب شد و شعار مبارزه با فساد‌‌ ‌و همچنینانحلال مجلس‌، اولین ژست وی برای ایجاد اصلاحات مورد نظر امریکا بود. در‌ ‌این راستا قانونموسوم به "اصلاحات ارضی‌" در دی ۱۳۴۰ مورد حمایت مقامات امریکایی‌‌ ‌قرار گرفت و سپسبرای تأمین هزینه این "انقلاب‌" کنسرسیوم نفت‌، با اشاره امریکا‌ ‌تولید نفت را افزایش داد وایران را به سومین صادرکننده نفت جهان رساند.‌‌۱‌ در ‌این حال امینی با توجه به تجارب دوران حکومت مصدق‌، بر کنترل ارتش نیز اصرار داشت‌،‌چیزی که مخالف خواست شاه بود. این اختلاف به تدریج عمیق‌تر شد. در پی سفر فروردین‌۱۳۴۱‌ ‌شاه به امریکا و اطمینان دادن وی به کندی در مورد اجرای برنامه‌های مورد نظر‌ ‌واشنگتن‌،باعث شد کندی با تغییر دولت در ایران به عنوان راه تضمین حکومت شاه‌ ‌موافقت نماید. در نتیجه شاه در بازگشت، دولت امینی را برکنار و در ۲۸ تیر ‌‌۱۳۴۱ ‌اسدالله اعلم را جایگزین وی کرد. از اینرو دوران حکومت اعلم سرآغاز یکپارچگی در‌ ‌ساختار حکومت شاه و شروعی بر دیکتاتوری مطلقوی در کشور بود.در ۱۶ مهر ۱۳۴۱،‌ ‌اولین اقدام دولت اعلم در جهت اجرای سیاست‌های جدید اعلام شد و لایحهانجمن‌های‌ ‌ایالتی و ولایتی در هیأت دولت به تصویب رسید. این لایحه در غیاب مجلس‌، حکمقانون‌ ‌را داشت و در واقع‌، زمینه سازی برای لوایح و قوانین دیگر بود. این لایحه که‌ ‌درآن به لزوم حذف اسلام از شرایط نمایندگی مجلس و لزوم سوگند به "کتابآسمانی‌" به‌ ‌جای قرآن و همچنین به ضرورت آزادی زنان در فعالیتهای اجتماعی اشاره شده بود،‌مقدمه‌ای برای اسلام‌زدائی و محو ارزشهای اسلامی در جامعه ایران بود. لایحه با‌ ‌مخالفت قاطعو سرنوشت ساز حضرت امام (ره) به همراه اعتراضات مکرر علما، وعاظ و مراجع و‌ ‌ارسال نامه‌هایسرگشاده به شاه و مقاومت مستمر در برابر توطئه "حذف اسلام" و تضعیف‌ ‌دین و روحانیت بهشکست انجامید و اعلم به ناچار در آذر ۱۳۴۱ طرح خود را پس گرفت. اعلم در مرحله بعد، وعده تحقق "انقلاب سفید" را داد و تصمیم گرفت تا نقشه‌های‌ ‌امریکا را درقالب دیگری احیا کند. شاه در بهمن ۱۳۴۱ با سفر به قم تلاش کرد تا طرح‌‌ "‌انقلاب سفید" رابرای مردم توجیه کند و اگر بتواند، میان علما و مراجع حوزه علمیه‌ ‌راجع به نقشه‌هایضداسلامی خود تفرقه ایجاد نماید. اما تحریم شاه توسط مردم و‌ ‌روحانیون و تعطیل شدن شهرقم‌، خشم شاه را برانگیخت به طوری که وی از روحانیت به‌ ‌عنوان "ارتجاع سیاه‌" یاد کرد. با اینهمه‌، رژیم شاه مبادرت به برگزاری یک‌ ‌رفراندوم صوری برای نشان دادن حمایت مردم از طرح‌"انقلاب سفید" کرد.
امام در‌ ‌مراحل بعد با سخنرانی‌ها و اقدامات خود از جمله با اعلام عزای عمومی در نوروز ‌‌۱۳۴۲ ‌وتحریم جشن‌های نوروزی، نقشه‌های ضداسلامی شاه و توطئه ایجاد اختلاف در حوزه علمیه‌ ‌راخنثی کرد.‌ این مقاومت و هشیاری زمینه‌ساز فاجعه حمله به فیضیه در فروردین۱۳۴۲ ‌ ‌و یورش مأموران رژیمشاه به مجلس سوگواری شهادت امام جعفرصادق‌(ع‌) گردید. در‌ ‌پی این فاجعه که در آن دههاتن شهید و مجروح شدند، امام پیام مفصلی برای علما‌ ‌نوشتند که در واقع از عوامل زمینه سازقیام مردم در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و روند جدیدی در‌‌ ‌مبارزه با رژیم بود.۲ همچنین امام در چهلمین روز فاجعه فیضیه، پیامی خطاب به‌ ‌ملت صادر کردند. با صدور و انتشارپیام امام و حرکت علما در نجف، رژیم متوجه شد که‌‌ ‌برنامه اجرا شده در فیضیه‌، آثار منفی برایرژیم دربر داشته و بنابر این نیاز به‌ ‌حرکت دیگری است. چون اقدامات انجام شده نتوانسته بوداهداف مورد نظر را تأمین کند،‌ ‌لازم بود عملیات در مقیاس وسیعتر و با شدت بیشتری به مرحلهاجرا درآید. شاه در‌ ‌سخنرانی ۲۸ اردیبهشت ۱۳۴۲ تهدید کرد که اگر این گونه کارها متوقفنشود، دست به‌ ‌کشتار وسیعی خواهد زد و کلیه علمایی که به نحوی در راه‌اندازی این حرکت‌هاسهیم‌ ‌باشند، دستگیر خواهند شد. او گفت:‌‌‌ ‌"‌اگر متأسفانه لازم باشد که انقلاب بزرگ با‌ ‌خون یک عده بی گناه‌، یعنی مأموران دولت و یکعده بدبخت گمراه آغشته شود،‌ ‌این کاری است که چاره‌ای نیست و خواهد شد‌.۳ ماه محرم از راه می‌رسید و رژیم‌ ‌تردید نداشت که در این ماه، سخنگویان مذهبی پیرو امام ازجنایتهای دستگاه سلطنت سخن‌ ‌خواهند راند. ساواک برای پیشگیری از آنچه در وقوعش شکینبود، جمعی از گویندگان‌ ‌مذهبی را احضار کرد و با تهدید و ارعاب به آنان یادآور شد که درسخنان خود سه مطلب‌ ‌را رعایت کنند:
۱)‌ بر ضد شخص شاه مطلبی نگویند.
‌۲)‌ از اسرائیل و آنچه مربوط‌ ‌به اسرائیل است مطلبی گفته نشود.
۳)‌ نگویند اسلام و قرآن درخطر است و دستگاه‌ ‌را ضداسلامی نخوانند. ‌زمانی که امام از این امر مطلع شدند با صدور بیانیه‌ای‌ ‌خطاب به وعاظ و گویندگان دینی چنینهشدار دادند: "این التزامات علاوه بر این که‌ ‌ارزش قانونی نداشته و مخالفت با آن هیچ اثریندارد، التزام گیرندگان مجرم و قابل‌ ‌تعقیب هستند... سکوت در این ایام‌، تأیید دستگاه جبار وکمک به دشمنان اسلام است.۴ با صدور این بیانیه‌، تحرک تازه‌ای در بین وعاظ و روحانیون پدید آمد تا در‌ ‌شهرها و روستاها،جنایتهای رژیم را افشا کنند. راهپیمایی‌های مذهبی و شعارهای‌ ‌تند انقلابی علیه رژیم و در طرفداری از مواضع امام در تهرانو شهرستانها هر روز‌ ‌گسترش می‌یافت و این موج به ویژه پس از سخنرانی پرشور امام در روزعاشورا در فیضیه‌ ‌شتاب بیشتری به جریان جاری در قم‌، تهران و سایر شهرستانها داد. چنانکهبه رغم‌ ‌دستگیری روحانیون انقلابی و ایجاد محیط رعب و وحشت‌، شب یازدهم محرم‌، تظاهرات‌باشکوهی از طرف دانشجویان دانشگاه تهران برگزار شد.همچنین روز یازدهم محرم در‌ مسجد امام خمینی فعلی مجلس باشکوهی ترتیبیافت و شعارهایی چون "خمینی‌،‌ ‌تو فرزند حسینی‌" در فضای مسجد طنین افکند وتظاهرکنندگان سپس به حرکت درآمدند و با‌ ‌گذشتن از خیابان ناصرخسرو وارد خیابان فردوسیشدند و در مقابل سفارت انگلیس اجتماع‌ ‌کردند و سخنرانان به افشاگری علیه رژیم پرداختند. دراین شرایط و با همه گیر شدن‌ ‌تدریجی مخالفت با حکومت شاه و برنامه‌های ضد اسلامی آن‌،رژیم تنها چاره کار را‌ ‌دستگیری امام دانست.
● ‌‌صبح روز ۱۵‌ ‌خرداد
ساعت چهار صبح روز ۱۲ محرم (۱۵ خرداد۱۳۴۲ ‌‌) ‌نیروهای امنیتی و انتظامی‌، پس از محاصرهمنزل امام در قم و ورود به منزل از‌ ‌طریق دیوار، ایشان را دستگیر و به تهران منتقل نمودند و دریکی از بازداشتگاه‌ها‌ ‌نگه داشته و پس از مدتی به پادگان عشرت‌آباد بردند. قبل از طلوع آفتاب، خبر دستگیری‌ ‌امام در قم و سپس در سایر شهرها منتشر و موجب تشدید هیجان مردم گردید.وضعیت‌ ‌فوق‌العاده‌ای بر قم‌، تهران و دیگر شهرها حاکم گردیدو درگیری‌های گسترده به تدریج‌ ‌ازساعت ده صبح در تهران و قم آغاز شد و کشتار در خیابانهای اطراف صحن مطهر حضرت‌معصومه‌(س‌) تا ساعت ۵ بعد از ظهر ادامه یافت.‌ تعداد زیادی از مردم در روز پانزده‌ ‌و شانزدهخرداد بازداشت و بعضی از آنها پس از مدتی مرخص و عده‌ای نیز به حبس‌های‌ ‌طولانی مدتمحکوم شدند وحکومت نظامی اعلام شد. دستگیری، زندان، حصر آزادی امام تا‌ ‌نیمه دومفروردین ۱۳۴۳ ادامه یافت و طی این ۱۰ ماه ایران دستخوش رویدادهای فراوانی‌‌ ‌بود. رژیم باوجود امکانات تبلیغاتی وسیع و به رغم مصرف میلیون‌ها تومان توسط‌ ‌سفارتخانه‌های خود درکشورهای خارجی به منظور خرید صفحات جراید و سانسور شدید‌ ‌مطبوعات داخلی‌، نتوانست براراده مردم مسلمان ایران فائق آید و دستگیری علما،‌ ‌روحانیون و دیگر قشرهای ملت نتیجه‌‌ای نبخشید. رژیم که گمان می‌کرد با دستگیری‌ ‌امام و یارانش، سرکوبی خونین قیام ۱۵ خرداد و دستگیری وتبعید یاران امام‌، به‌ ‌رویارویی خاتمه داده شد. به تدریج متوجه شد هیچ تغییری نه در مواضعامام صورت‌ ‌گرفته، نه از محبوبیت ایشان کاسته شده و نه مردم صحنه را خالی کرده‌اند؛ به ویژه‌این که بار دیگر سخنرانی‌های افشاگرانه امام که اینک در جایگاه رهبری نهضت کاملا‌ً ‌مورد قبولعامه بودند ادامه یافته بود.
● ‌ویژگی‌های قیام ۱۵ خرداد
نهضتی که به رهبری امام خمینی در مقام مرجعیت درسال ۱۳۴۱ از درون حوزه علمیه قم‌‌ ‌آغاز شد،هرچند در پانزدهم خرداد ۱۳۴۲ به صورت بیرحمانه‌ای توسط رژیم سرکوب شد، اما‌ ‌نابود نشد،بلکه بذری شد که در خاک سرزمین افشانده گشت و پس از پانزده سال که مردم‌ ‌مسلمان ایرانبا تحمل سختی‌ها و مرارتها آن را با اشک و خون آبیاری کردند، سرانجام‌ ‌در بیست و دوم بهمن۱۳۵۷‌ سر از خاک برآورد و سبز گشت و شکوفه کرد و ثمر داد.‌‌ رژیم شاه و حامیان امریکایی او گمان می‌کردند می‌توانند با اعمال خشونت و‌ ‌افزایش کنترلهایپلیسی و امنیتی‌، نهضت پانزدهم خرداد را ریشه‌کن سازند و به‌ ‌فراموشی بسپارند. پس ازپانزدهم خرداد، رژیم در دادگاه‌های نظامی خود، گروهی از‌ ‌کسانی را که مانند سایر مردممسلمان در مبارزه شرکت داشتند به محاکمه کشید و با‌ ‌اعدام دوتن از بارفروشان تهران بهنام‌های "طیب حاج رضایی" و "حاج اسمعیل رضایی" که‌ ‌از پیروان امام خمینی بودند، اولاًکوشید تا آنان را عامل اصلی حرکت پانزده خرداد‌ ‌قلمداد کرده و ذهن مردم را از عظمت واهمیت نهضت و رهبری آن منحرف سازد و ثانیا‌ً ‌با نشان دادن آشکار و وسیع واقعهِ اعدام آنان بهتوده مردم‌، قدرت نمایی کرده و مردم‌ ‌را بترساند. اما نهضت اسلامی امام(ره) که از فرهنگ الهیچهارده قرن اسلام تغذیه‌ ‌می‌شد و بر تجربه لااقل یکصدساله ملت ایران از مبارزه مستقیم بااستبداد و استعمار‌ ‌استوار بود خاموش نشد و با نفوذ در عمق جامعه و گسترش در سراسرایران‌، سرانجام‌ ‌دوباره شعله‌ور گردید و موجب انفجاری عظیم گشت که به عمر ۲۵۰۰ساله نظام‌ ‌شاهنشاهی در ایران خاتمه داد. برای آشنایی بیشتر با تحولی که در فاصله ِسالهای ۴۲ تا۵۷ ‌‌ ‌در ایران روی داد، لازم است به ویژگی‌های قیام پانزده خرداد که به انقلاباسلامی‌ ‌ایران منتهی شد اشاره کنیم. الف) اسلامی شدن مبارزه: پانزده خرداد سرآغاز‌ ‌جنبشی در میان مردم ایران شد که صد در صداسلامی بود. اسلامی بودن این جنبش به صورت‌ ‌کاملاً مشخص در شخصیت رهبر آن که مرجعتقلید و فقیه و زعیم حوزه علمیه قم بود‌ ‌جلوه‌گر شده بود. با رهبری امام خمینی افسانه جداییدین از سیاست که دهها سال توسط‌ ‌رژیم و دشمنان اسلام تبلیغ شده بود، عملاً باطل شد ومردم مسلمان ایران در‌ ‌مبارزه‌ای قدم نهادند که ادامه آن برای آنها مانند نماز و روزه‌، شرعاً واجببود.‌ ‌ایدئولوژی و مکتب این مبارزه‌، اسلام بود و اصول و مبانی و انگیزه‌های آن از قرآن و‌ ‌سنتپیامبر و معصومین به دست آمده بود.‌
ب) اخلاص و قاطعیت در رهبری: رهبری‌ ‌امام خمینی یکی از ویژگی‌های مهم نهضت اسلامیایران بود. رهبری امام‌، اگرچه برای‌ ‌همیشه به جدایی دین از سیاست خاتمه داد، اما انگیزهِ آنهیچ گونه شباهتی با‌ ‌انگیزه‌های سیاستمداران حرفه‌ای دنیا نداشت.‌
بلکه قیامی الهی بود کهاز سر اخلاص و‌ ‌برای انجام وظیفه و تکلیف شرعی صورت گرفته بود و به قصد قربت به پروردگارآغاز شده‌ ‌بود. امام در طول این نهضت بارها فرموده‌اند که ما همانند رسول خدا(ص‌) و سایر‌انبیای الهی موظف به ادای تکلیف هستیم‌، آنچه برای ما در درجه اول اهمیت قرار دارد،‌ ‌همینادای تکلیف است نه پیروزی.‌ در حقیقت پیروزی واقعی ما در این است که توانسته‌ ‌باشیم بهوظیفه دینی خود عمل کنیم.‌ این اخلاص به نوبهِ خود در رهبری امام خمینی‌ ‌قاطعیتی پدید آوردکه از عوامل مهم پیروزی نهضت بوده است.‌ از آنجا که امام مبارزه‌ ‌را یک تکلیف شرعی می‌داننددر راه آن هرگز سازش ومماشاتی نشان نداده‌اند، همچنان که‌ ‌سازش در انجام عبادات معنیندارد.‌
ج)‌ مردمی شدن مبارزه: نهضت پانزده خرداد‌ ‌نهضتی کاملاً مردمی بود. این نهضت به هیچ قشرخاصی تعلق نداشت‌ بلکه همه قشرها از‌ ‌شهری و روستایی و بازاری و دانشگاهی‌ و زن و مردو پیر و جوان در آن شرکت داشتند.‌ ‌آنچه همه اقشار را به میدان مبارزه کشاند و آنها را به همپیوند داده بود، اسلام‌ ‌بود. مردمی بودن نهضت، نتیجه عمومی بودن و ریشه‌دار بودن مکتب آنبود. رابطه رهبری و‌ ‌توده‌های مردم از طریق روحانیون برقرار می‌شد که همه جا بودند و در عمقزندگی‌ ‌توده‌های مـردم بـا آنـان حـشـر و نـشـر داشتند. پایگاه اصلی برقراری این ارتباط نیز‌ ‌مساجد،مجالس دینی و سایر اماکن مذهبی از قبیل زیارتگاه‌ها و حسینیه‌ها بود.‌
د)‌ ‌مخالف با اصل سلطنت: خصوصیت مهم دیگر نهضت پانزده خرداد این بود که برخلاف عموم‌حرکتها و مبارزه‌های قبل‌، هدف اصلی را نشانه گرفته بود و شاه را مقصر اصلی‌ ‌می‌دانست.‌
پیش از این نهضت‌، سیاستمداران و مبارزان سیاسی یا جرات مخالفت با اصل‌ ‌رژیم سلطنتی رانداشتند و یا اصولاً به براندازی آن معتقد نبودند و یا احیاناً با‌ ‌مطرح کردن شعار "شاه بایدسلطنت کند نه حکومت‌" به وجود شاه مشروعیت می‌دادند. آنان‌ ‌درصدد بودند تا با انتقاد ازدولت و با قوانین انتظامی‌، آزادی‌هایی کسب کنند و‌ ‌روزنامه و نشریه‌ای داشته باشند و بتوانندنمایندگانی به مجلس بفرستند. آنان‌ ‌می‌خواستند با بودن ریشه‌، با شاخه مبارزه کنند. اماویژگی حرکتی که به رهبری امام‌ ‌خمینی آغاز شد این بود که حرف دل مردم که شاه و دربار را عامل فسادهای داخلی و‌ ‌خیانتهای بیگانگان می‌دانستند، شعار خود قرار داده بود و تیشه برریشه رژیم پوسیده‌ ‌وکهن و فاسد سلطنتی می‌زد.‌
هـ) بیگانه ستیزی: ویژگی چهارم نهضت اسلامی پانزده‌ ‌خرداد این بود که هیچ نوع گرایشی‌، نهدر مکتب و نه در عمل‌، به بیگانه نداشت.‌ این‌ ‌نهضت به دلیل اسلامی بودنش از بطن مردمجوشیده بود. از آنجا که در اندیشه اسلامی‌ ‌نهضت‌، انحرافی از صراط مستقیم الهی وجودنداشت، در خط مشی سیاسی و مبارزاتی آن نیز‌ ‌انحرافی به سوی شرق و غرب در کار نبود.امام خمینی از همان آغاز امریکا، انگلیس و‌ ‌شوروی را عامل بیچارگی مردم ایران معرفی کردند ومبارزه با بیگانگان را آغاز‌ ‌نمودند. مردم ایران عالی‌ترین جلوه استقلال سیاسی را که ناشی ازاستقلال مکتبی بود‌ ‌در نهضت امام خمینی مشاهده می‌کردند.‌
و) حضور روحانیت در صحنه مبارزات: خصوصیت‌ ‌دیگر این نهضت، حضور بسیاری از روحانیون درصحنه مبارزه بود. این ویژگی نتیجه مستقیم‌ ‌اسلامی بودن مبارزه بود که در درجه اول درشخصیت رهبری نهضت جلوه‌گر شده بود و به‌ ‌همین دلیل بسیاری از روحانیون را به صحنهمبارزه آورده بود. حضور این روحانیون در‌ ‌نهضت، سبب گستردگی و فراگیری نهضت بود، زیرا آنانبا همه قشرهای مردم ارتباط داشتند‌ ‌و در سراسر کشور، از شهرهای بزرگ تا بسیاری ازروستاهای دورافتاده در کنار مردم‌ ‌زندگی می‌کردند و به دلیل اخلاق اسلامی و تقوای خود نزدمردم مورد احترام و اعتماد‌ ‌بودند. روحانیون به این ترتیب در برقراری ارتباط میان تودهِ مردم ورهبری نهضت تأثیر‌ ‌بزرگی داشتند.
● تأثیرات سیاسی و اجتماعی قیام ۱۵ خرداد‌
نهضت اسلامی‌ ‌پانزده خرداد در جامعه ایران آثار عمیقی بر جای گذاشت و در حقیقت سرنوشتسیاسی و‌ ‌اجتماعی آینده ایران را ترسیم کرد. پنج تأثیر مهم این نهضت به شرح زیر است: ‌
۱‌) ‌محو شدن جاذبه گروه‌های سیاسی: پس از پانزده خرداد، بازار فعالیتهای سیاسی و‌غیراسلامی و مخصوصاً جریان چپ و ملی گرایی از رونق افتاد. امام خمینی در مبارزه‌،‌ ‌آخرینکلام راکه همانا سرنگونی رژیم بود، آشکارا اعلام کرده بود، بنابر این همه‌‌ ‌گروه‌های سیاسی کهبه کمتر از این حد قانع بودند جاذبه سیاسی خود را از دست دادند.‌ ‌کمونیسم نیز که می‌رفت تابا گذشت ده سال از حوادث ۲۸ مرداد و قبل از آن‌، دوباره‌ ‌در ایران نفسی تازه کند با قیام امامخمینی‌، با مانع پرقدرتی مواجه شد که نیروی آن‌ ‌برخاسته از ملت مسلمان بود و برخلافکمونیستها به هیچ نیروی خارجی تکیه نداشت.‌‌‌
‌۲)‌ تکامل مبارزات سیاسی و رشد تودهِ مردم: نهضت پانزده خرداد موجب تکامل مبارزه‌ ‌سیاسیمردم شد و رشد و بینش آنان رادر تشخیص هدف اصلی مبارزه افزایش داد. در اثر‌ ‌همین تکاملبود که پس از پانزده خرداد، شعار براندازی رژیم‌، شعار کلیه گروه‌هایی شد‌ ‌که قصد مبارزهسیاسی داشتند و اگر گروهی پیدا می‌شد که می‌خواست درچارچوب قانون‌ ‌اساسی و از طریقآزادی‌های سیاسی مبارزه کند در نظر ملت محافظه کار و سازش کار تلقی‌ ‌می‌شد. شعاربراندازی رژیم‌ پس از پانزده خرداد هدف کلیه حرکتهایی شد که‌ ‌می‌خواستند برای خود پایگاهی مردمی پیدا کنند.‌
۳)‌ مذهب‌، مکتب و اسلام به عنوان‌ ‌یک سیستم حکومتی: پیش از پانزده خرداد مذهب درمیانبسیاری از دانشجویان و‌ ‌تحصیلکرده‌ها و روشنفکران به عنوان مکتبی که اساس و راهنمایمبارزه محسوب می‌شد،‌ ‌مورد توجه نبود. تبلیغات چند ده ساله استعمار به دست رضاخان وفرزند او و تبلیغات‌ ‌کمونیست‌ها که مذهب را افیون ملتها می‌دانستند از یک سو و کوتاهی بعضیاز روحانیون‌ ‌از سوی دیگر، در ذهن جوانان تصویر غلطی از اسلام به وجود آورده بود. آنان اسلام را‌ ‌مکتبی جامع که بتواند همه نیازهای فردی و اجتماعی انسان را برآورده سازد،‌ ‌نمی‌دانستند وحداکثر تصور می‌کردند دین مجموعه‌ای از آداب و عبادتهای فردی است که‌ ‌ارتباطی با مسایلاجتماعی و حوادث جدید روزگار ندارد. وقتی با قیام پانزده خرداد‌ ‌عالیترین مقام مذهبی اسلامی- مرجع تقلید - عالی‌ترین هدف یعنی براندازی رژیم و‌ ‌تأسیس حکومت اسلامی را وجهه همتخود قرار داد و عملاً با تحمل زندان و تبعید، قدم‌ ‌در میدان مبارزه نهاد، تبلیغات دیرینه استعمارگران وکمونیست‌ها باطل شد و مذهب‌ ‌مانند آتشی که در زیر خاکستر خرافات و اتهاماتپنهان مانده باشد، شعله‌ور گردید و‌‌ ‌توجه بسیاری از جوانان دبیرستانی و دانشگاهی و بسیاریاز نویسندگان و روشنفکران را‌ ‌به خود جلب کرد. وحدت مقدس روحانی و دانشگاهی و فیضیه ودانشگاه که از آرمانهای‌ ‌اصلی انقلاب اسلامی و از اصول اجتماعی مبارزه امام خمینی است، درحقیقت با قیام‌ ‌پانزده خرداد پایه گذاری شد.‌‌
۴) برملا شدن چهره منافقانه شاه: با نهضت پانزده‌ ‌خرداد پرده ریاکاری از چهره شاه و حکومت اوبرافتاد و شاه ناچار شد ماهیت ضددینی و‌ ‌ضداسلامی خود را آشکار کند و همین امر یکی ازعوامل مهم آگاهی مردم و یکی ازموجبات‌ ‌سقوط وی شد. پیش از پانزده خرداد، از آنجا که تضاد میان اسلام و سـلـطـنت به صراحت‌ ‌اعلام نشده بود شاه و ایادی او می‌توانستند در فرصتهایمناسب خود را طرفدار اسلام و‌ ‌مرجعیت و روحانیت وانمود کنند و با تظاهر به مذهبی بودن‌،برای خود در میان توده‌ ‌مردم مسلمان‌، کم و بیش پایگاهی دست و پا کنند. اما پس از پانزدهخرداد برای رژیم‌ ‌شاه دو راه بیش باقی نمانده بود؛ یا قبول شکست در برابر نهضت اسلامی و یامبارزه‌ ‌صریح با اسلام و روحانیت و مرجعیت، شاه ناچار برای نجات خود راه دوم را انتخاب‌ ‌کرد هرچند که این راه‌، با آنـکه در ابتدا برای او پیروزی‌های زودگذری فراهم آورد،‌ ‌ولی وی رابه صورتقطعی در سراشیب سقوط قرار داد زیرا ماهیت منافقانه وی را برملا‌ ‌ساخت و دشمنی وی را بااسلام علنی کرد.‌
۵)‌ افزایش رشد سیاسی در روحانیت و‌ ‌حوزه‌های علمیه و مردم: با قیام امام خمینی‌، روحانیونبه سرعت و به مراتب بیش از‌ ‌گذشته وارد صحنه مسایل سیاسی - اجتماعی شدند و بامسایل مبارزاتی و اجتماعی آشنا‌ ‌گشتند. قبل از آن‌، به دلایل گوناگون‌، مسایل سیاسی واجتماعی برای بسیاری از طلاب‌ ‌و روحانیون حوزه‌ها، اولویت نداشت‌، اما وقتی امام با آن سابقهطولانی علم ، تقوی‌، ایمان و تسلط بر معارف اسلامی و فقاهت‌، با استناد به قرآن و سنت،چهره سیاسی ‌- ‌اجتماعی اسلام را معرفی کرد، اندیشه و عمل وی همچون چراغی فرا راهحوزه‌های علمیه و‌ ‌روحانیونی که بسیاری از آنها از شاگردان خود ایشان بودند قرار گرفت و اینروحانیون‌ ‌به نوبه خود رشد سیاسی خود را در ارتباط وسیعی که بامردم داشتند در مراسم وفضاهای‌ ‌مذهبی به توده مردم مسلمان انتقال دادند و از این طریق حساسیت و آگاهیسیاسی هم در‌ ‌حوزه‌های علمیه و هم در میان توده مردم مسلمان اندک اندک افزایش یافت وتکامل پیدا‌ ‌کرد.‌

‌

پانوشت:
‌۱-‌ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک‌، جلد اول‌،‌ ‌صفحه ‌‌۱۶.
۲-‌ صحیفه نور - جلد اول.‌‌‌
‌۳-‌ سیدحمید روحانی‌، نهضت امام خمینی‌،‌ ‌تهران‌، مرکز اسناد انقلاب اسلامی‌، ۱۳۷۲، ص ۴۲۶.
‌۴-‌ کوثر، مجموعه سخنرانی‌های‌ ‌حضرت امام خمینی‌، جلد اول‌، تهران‌، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی‌، ۱۳۷۱، ص۸۴. ‌
‌برای اطلاعات بیشتر دربارهِ قیام پانزده خرداد رجوع کنید به:‌
۱-‌ ‌خاطرات ۱۵ خرداد به کوشش علی باقری، ۴ جلد از انتشارات دفتر ادبیات انقلاب‌‌ ‌اسلامی.
۲-‌ قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ۶ جلد از انتشارات مرکز بررسی‌‌ ‌اسنادتاریخی.
۳-‌ نهضت امام خمینی؛ جلد اول، سید حمید روحانی.‌
منبع: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی

منبع : روزنامه آفتاب یزد