فرصت و تهدید های صنعت نفت ایران

سمینار نفت ایران و امنیت انرژی در جهان، به عنوان دومین پیش همایش همایش بین المللی ۱۰۰ سال نفت در ایران، در کتابخانه مرکزی دانشگاه صنعتی شریف برگزارشد. سخنران نخست این همایش عباس ملکی بود. او درحال حاضر رییس موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر، مشاور فرهنگی ریاست دانشگاه صنعتی شریف، عضو هیات رییسه دانشگاه صنعتی شریف، رییس مرکز پژوهشی سیاستگذاری امور عمومی دانشگاه شریف است. وی در کارنامه خود مشاغل گوناگونی را ثبت کرده است.
اما مواردی که با سمینار مذکور هماهنگی داشت می توان به سمت مدیرعامل انستیتو تحقیقات نفت و گاز پتروپارس، ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۵- مدیر اداره قیمت گذاری نفت خام، شرکت ملی نفت ایران، ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۴- عضو هیات امنای موسسه مطالعاتی بین المللی انرژی، ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۶-مشاور رییس بانک جهانی در امور خاورمیانه و آفریقای شمالی، ۱۳۷۲ تا ۱۳۷۶- ومدیرکل دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه، ۱۳۶۴ تا ۱۳۶۸ اشاره کرد. ملکی در این سمینار درباره آخرین آمارها درباره منابع نفتی جهان، امنیت انرژی، امنیت انرژی و عرضه وتقاضای بازار، بیضی استراتژیک انرژی، امنیت انرژی و حوادث خاورمیانه، ایران به عنوان دومین دارنده نفت وگاز جهان، اقتصاد گاز و امنیت ایران صحبت کرد. متن سخنان ملکی در زیر از نظرتان می گذرد.
من قرار است راجع به امنیت انرژی و ایران صحبت بکنم و این که ایران در این زمینه چه استراتژی را باید در پیش بگیرد.
● منابع نفتی جهان
منابع نفتی جهان سه تریلیون بشکه برآورد شده است. اگر نفت سنگین و سنگ های آغشته به نفت را هم اضافه کنیم این رقم به چهار تریلیون بشکه افزایش می یابد. از زمانی که بشر نفت را کشف کرده تا کنون، یک تریلیون بشکه نفت استخراج شده است. بنابراین می شود گفت که مقدار زیادی نفت وجود دارد که به سادگی قابل استخراج نیست و برای استخراج آن نیاز به تفکر و تکنولوژی جدید است. مثلا کانادا سنگ های آغشته به نفت برایش فوق العاده دارای اهمیت هستند این کشور سعی کرده تکنولوژی خاص استخراج سنگ های آغشته به نفت استخراج کند. به این منظور این کشور به دنبال تکنولوژی استخراج سنگ های آغشته به نفت نیز بوده است که تکنولوژی خاص خود را دارد.
این موضوع نیاز به سرمایه گذاری زیادی دارد از این رو IEA یعنی آژانس بین المللی انرژی، برای تکنولوژی نفت وگاز تا سال ۲۰۳۰ سالی ۲۰۰ میلیارد دلار به سرمایه گذاری در این بخش اختصاص داده است.
● امنیت انرژی
اما چه چیزهایی جریان انرژی را مورد تهدید قرار می دهد؟
۱) بی ثباتی های ملی:
موضوعات و مشکلات و منازعات منطقه ای و وقوع جنگ های داخلی یا جنگ های بین دو کشور (مانند جنگ میان آذربایجان وارمنستان)
۲) تروریسم:
بحث های زیادی وجود دارد که چه چیزی تروریسم و چه کسی تروریست است؟ ولی زمانی که درباره نفت وگاز صحبت می کنیم این سوال مطرح می شود که آیا یک حرکت تروریستی می تواند تولید و یا حمل ونقل نفت و گاز را متوقف کند؟
۳) تحریم:
تحریم از زوایای مختلفی قابل ارزیابی است. تحریم همه جانبه، تحریم بنادر، و چیزهایی از این قبیل که به هرحال یکی از موضوعاتی که امنیت انرژی را به خطر می اندازد.
۴) امنیت خطوط لوله وکشتی ها: مساله حمله به کشتی ها و امنیت خطوط لوله از مواردی است که بسیار حایز اهمیت است.
۵) امنیت تنگه ها:
امنیت برخی تنگه ها بسیار مهم هستند مانند تنگه مالاگا که روزانه ۱۱ میلیون بشکه نفت از آن عبور می کند. کانال سوئز که ازآن روزانه ۸/۳ میلیون بشکه نفت عبور می کند. کانال باب المندب سه میلیون بشکه وکانال بسفر نیز روزانه سه میلیون بشکه نفت از آنها عبور می کند ولی از همه مهمتر تنگه هرمز است که روزانه ۱۷ میلیون بشکه نفت از آن عبور می کند. طبیعی است که غرق شدن یک کشتی در تنگه هرمز چگونه می تواند جریان عبور نفت را تحت تاثیر قرار بدهد.
● عرضه و تقاضا و امنیت انرژی
موضوع دوم در امنیت انرژی به مساله عرضه و تقاضا بر می گردد. اگر دقت کنیم عرضه و تقاضا همیشه روی هم نمی افتد. برخی مواقع عرضه و برخی مواقع نیز تقاضا بیش تر است. زمانی که تقاضا بیش تر باشد قیمت ها افزایش می یابد و زمانی که عرضه بیش تر شود ممکن است قیمت ها کاهش پیداکند. این موضوعی است که از ابتدا در جریان نفت وجود داشته است به نظر می رسد که قیمت نفت یک حالت سینوسی دارد یعنی در طی زمان بالا و پایین می رود. اگر قیمت نفت پایین باشد، آیا قرار برآن است که یک بار دیگر بالا برود و مجددا پایین بیاید.
از این رو قیمت نفت در امنیت انرژی موضوعی بسیار مهم است. براساس نظر آژانس بین المللی انرژی اگر قیمت نفت بین پنج تا ۲۵ دلارباشد کسی به فکر انرژی های جایگزین مانند انرژی هسته ای نمی افتد زیرا کشورهای عضو اوپک وکشورهای خاورمیانه با هزینه پایینی می توانند انرژی مورد نیاز خود را تامین کنند. هزینه استخراج نفت در هر بشکه برای برخی از کشورها میان سه تا چهار دلار است و برای برخی دیگر مانند عراق یک دلار هزینه استخراج نفت است اما به محض آن که قیمت نفت افزایش یافت، رقبای شما افزایش می یابد.
به عبارت دیگر آن دسته از کشورهایی که ذخایر نفتی شان در عمق های خیلی زیاد قراردارند استخراج آن ها از نرخ ۲۵ دلار به بعد اقتصادی می شود. همچنین نفتی که در دریای شمال قرار دارد یا در مناطق خیلی خیلی عمیق قراردارند یا در کشورهایی که به صورت پیشرفته مجددا مورد دستیابی قرار می گیرند، یا نفت های خیلی سنگین که در آن ها ماسه آغشته به نفت است و... اگر قیمت نفت پایین باشد استخراج نفت از این مناطق صرفه اقتصادی نخواهد داشت و در نتیجه رقبا کاهش می یابد ولی وقتی قیمت نفت در هر بشکه افزایش می یابد تعداد رقبا نیز زیاد می شود. حتی شما ملاحظه می کنید که تولید بنزین از ذرت و تهیه اتانول ازآن درحال حاضر صرفه اقتصادی دارد زیرا قیمت نفت بالا است.
● بیضی استراتژیک
در دنیا موقعیت جغرافیایی وجود دارد که نامش «بیضی استراتژیک» است. نفت در کشورهای مختلف وجود دارد ولی دربرخی از کشورها این ماده سیاه رنگ به وفور یافت می شود. آن دسته از کشورهایی که دارای ذخایر نفتی بسیار زیادی هستند در داخل این بیضی به سر می برند شامل روسیه، ایران، عراق، عربستان، کویت و امارات متحده عربی. در میان این دسته از کشورها عربستان از بقیه کشورها نفت بیشتری دارد. بعد از آن ایران و عراق هستند و بعد از این کشورها روسیه وکشورهای دیگر قراردارند.
موضوع دیگری که در انرژی اهمیت دارد این است که اگر تقاضا در بازار زیاد شود کشورهای تولید کننده نفت تا چه اندازه می توانند عرضه خود را افزایش دهند. یکی از دلایل بالا رفتن قیمت نفت این است که به دنبال افزایش تقاضا، عرضه افزایش نمی یابد. زمانی هرچه بازار نیاز داشت عربستان آن را تامین می کرد. عربستان قبلا نقش بازیگر شناور اوپک را به عهده داشت ولی درحال حاضر با توجه به این که همه کشورهای تولید کننده نفت در«پیک» تولید می کنند، تولید اضافه نیز کاهش یافته است. این موضوع خود دارای اثرات روانی در بازار نفت است.
● امنیت انرژی و حوادث خاورمیانه
آن چیزی که امنیت انرژی را مطرح می کند اتفاقاتی است که بیش تر در خاورمیانه رخ داده است.
به نظر من این درست است که در خاورمیانه اتفاقات زیادی روی داده، ولی هیچ یک از این مسایل به انرژی مربوط نیست. مثلا با همه مسایلی که در عراق، افغانستان و حتی تحریمی که برروی ایران وجود دارد، ولی تاکنون یک بشکه از نفتی که از خلیج فارس بیرون می رود، کم نشده است و همچنان آن مسیر خیلی روان و دائمی نفت را به خارج از خلیج فارس و دریای عمان هدایت می کند. عربستان سعودی و دیگران نیز به دنبال آن هستند که تولید خود را افزایش بدهند. بنا براین این که چرا قیمت نفت بالا می رود و امنیت انرژی تا این اندازه اهمیت می یابد، سوالی است که تا کنون بی پاسخ مانده است. برخی معتقدند که این موضوع به دلیل ورود چین و هند به بازار نفت است. به عبارت دیگر این کشورها نیز به تقاضا کنندگان اصلی در بازار تبدیل شده اند.
● ایران
ایران یک درصد جمعیت جهان، هفت درصد منابع طبیعی دنیا، ۱۰ تا۱۱ درصد ذخایر ثابت شده دنیا و ۱۶ تا ۱۷ درصد هم ذخایر ثابت شده گاز دنیا را دراختیار دارد. در یک محاسبه ساده باید بگویم که چیزی حدود سه هزار میلیارد دلار ثروت نفت و گاز ایران است. مطابق آن چیزی که در سند چشم انداز مطرح شده، می خواهیم جامعه ای با توان دایمی اقتصادی بسازیم. در این میان چه چیزی مهمتر از نفت و گاز است که ثروت مهمی برای ایران محسوب می شود.
مطابق تحقیقات به عمل آمده ذخایر ثابت شده نفت و گاز در برخی کشورها نشان می دهد که هریک از کشورهای روسیه ۷۹ میلیارد بشکه، ایران ۱۳۷ میلیارد بشکه نفت و عربستان سعودی ۲۶۴ میلیارد بشکه و عراق ۱۱۵میلیارد بشکه نفت دارند. در این گزارش اول سعودی، دوم ایران وسوم عراق است اما در ذخایر گازی مقام اول متعلق به روسیه، مقام دوم ایران، سپس قطر و در مرحله بعدی کشورهای دیگری مانند عربستان سعودی و امثالهم قرار دارند.
حال اگر مترمکعب گاز را تبدیل به بشکه نفت کنیم (براساس ارزش حرارتی)، روسیه ۲۹۹ میلیارد بشکه نفت معادل گاز، ایران ۱۷۶ میلیارد بشکه نفت معادل گاز و مابقی بعد از این دو کشور قرار می گیرند. حال اگر این گاز و نفت را با یکدیگر جمع کنیم و میزان بشکه نفت موجود را با گازی که به مقیاس بشکه نفت براساس ارزش حرارتی تبدیل شده است جمع کنیم حاصل آن این خواهد بود که روسیه ۳۷۹ میلیارد بشکه نفت، ایران ۳۱۴ میلیارد بشکه نفت و مابقی کشورها به دنبال این دو کشور طبقه بندی می شوند. بنابراین ایران دومین دارنده ذخایر ثابت شده نفت و گاز با سهم ۳۸/۱۳ درصد است. حرف اصلی من در این جا این است که سیاست های موجود، با توجه به میزان تولید و بهره برداری، میزان سرمایه گذاری و به کارگیری تکنولوژی، آیا دومین کشور دارنده ذخایر تثبیت شده نفت و گاز در جهان را نمایندگی می کند؟ به نظر می رسد که این موضوع مهم ترین مساله کنونی سیاست های انرژی در ایران به شمار می رود. برای جبران چنین رویه ای شرکت نفت چند بلوک را در نظر دارد تا راه اندازی کند، ولی متاسفانه آمار قراردادهای امضا شده بسیار کم است.
کشورهایی که بیش تر از اندازه دارای متخصص در حوزه انرژی هستند شامل چین، هند، اندونزی و مکزیک هستند. آن دسته از کشورهایی که از نظر متخصص در حوزه انرژی کمبود دارند، مانند آمریکا، کانادا، ایران، عربستان سعودی، روسیه و... هستند. با این همه آمار نشان می دهد با این که ایران از نظر متخصصان انرژی در مضیقه است، متاسفانه متخصصان این حوزه به کشورهای کانادا یا آمریکا مهاجرت می کنند.موضوع دیگر درباره ایران، اوضاعی است که در خارج از مرزهایش مشاهده می شود. ایران کشوری است که کاملا توسط پایگاه های آمریکایی محاصره شده است. این پایگاه ها هرگونه حرکتی را در ایران مانیتور می کنند. بنابراین حرکات ما در حوزه انرژی نیز مانیتور می شود اما در زمینه انرژی ما روابطمان را می توانیم با اروپا بهبود ببخشیم. در حال حاضر مصرف گاز در اروپا رو به گسترش است. ایران، قطر، روسیه، الجزایر و لیبی که در پیرامون اروپا قرارگرفته اند، دارای این نوع از انرژی هستند ولی به نظر من ایران به راحتی می تواند برای گاز روسیه رقیب جدی تلقی شود و شرایط لازم را برای جلب نظر اروپایی ها نیز فراهم کند و از طریق ترکیه یا اکراین به صادرات گاز به اروپا مبادرت کند. در این زمینه دو حوزه جغرافیایی برای ایران بیش تر باقی نمانده است:
۱) خط لوله ای که از دریای خزر می تواند به ترکمنستان و سپس مرز ایران بیاید؛ برخی شرکت های نفتی مانند توتال به دنبال این خط هستند. اگر این خط لوله به ایران بیاید، ایران می تواند گاز مذکور را مصرف کند یا مجددا اقدام به صدور آن به خارج از کشور کند.
۲) دومین خط لوله به نام ناباکو قرار است که از ایران به سمت آذربایجان و از آذربایجان به سمت ترکیه و از ترکیه از طریق بلغارستان، رومانی و مجارستان به اتریش برود.البته یکی از موقعیت های بسیار خوب ایران عراق است. حوزه های نفت و گاز عراق همگی در بخش شرقی این کشور و نزدیک به ایران متمرکز شده اند. بنابراین اگر موفق شویم که یک خط لوله از بصره به پالایشگاه آبادان و بالعکس داشته باشیم، با به دست آوردن فرآورده، هم عراق وهم ایران از این حرکت منتفع خواهند شد.
به نظر من عراق بزرگترین فرصت برای انرژی دنیا محسوب می شود. مساله بعدی مساله امنیت انرژی در آسیا است. انرژی در آسیا به دلیل حضور چین و هند از اهمیت وافری برخوردار شده است. بهترین راه این است که با این منطقه از دنیا در حوزه انرژی همکاری های گسترده ای را انجام بدهیم چون یک اورلپی هم میان ایران، عربستان و روسیه در این منطقه وجود دارد. این امر نشان می دهد که در سال ۲۰۲۰ تا چه اندازه آسیای شرقی از جمله ژاپن و چین به انرژی محتاج هستند. براساس آمارها نیاز این کشورها به گاز ال.ان.جی بسیار زیاد است. ما می توانیم هم گاز ال.ان.جی به چین صادر کنیم و هم می توانیم خط لوله مربوطه را راه اندازی کنیم.
یکی دیگر از مسایل مربوط به امنیت انرژی، diversification به معنای اتخاذ راه های گوناگون برای بالا بردن امنیت صادرات نفت است. مثلا اگر ایران برای صادرات نفت تنها به آب های خلیج فارس متکی باشد، اگر اتفاقی در خلیج فارس و تنگه هرمز روی بدهد، صدور نفت ایران قطع می شود. در این جا اما به نظر می رسد که ایران یکی از بازیگران عمده است به دلیل این که به راحتی می تواند از دریای خزر نفت خود را صادر کند. دریای خزر از مهم ترین حوزه های انرژی محسوب می شود.
در این حوزه قزاق ها و چینی ها با همکاری با یکدیگر خط لوله نفت را به یکدیگر وصل کرده اند. هم در حوزه گازی وهم در حوزه نفتی ترکمنستان با چین قرارداد منعقد کرده است البته ایران نیز در حوزه دریای خزر اقداماتی را انجام داده است. نفت به نکا و از نکا به تهران می آید ولی این کافی نیست.
● اقتصاد گازوامنیت ایران
اما در مورد گاز من فکر می کنم که باید به دو موضوع توجه کنیم: ابتدا این گازی که ما می خواهیم صادر کنیم از مخازن مشترک است. مخازن مشترک به این معنا است که اگر امروز به هر دلیلی از آن استفاده نکردید، اما طرف مقابل که با شما در این مخازن شریک است می تواند استفاده کند. مانند حوزه گازی پارس جنوبی که بزرگترین حوزه گازی دنیا است و ایران و قطر مشترکا ازآن بهره برداری می کنند.
درحال حاضر که دراین جا صحبت می کنیم طرح های توسعه قطر برای استخراج گاز بسیار پیشرفته است. بنابراین ما نیز باید به سرعت از این گاز استفاده کنیم که این استفاده می تواند شامل تزریق گاز به چاه، استفاده در داخل یا صدور آن به دیگر کشورها باشد اما اگر بتوانیم به ارمنستان، اکراین و از آن طریق به اروپا، پاکستان، هند، ترکیه، گاز صادر کنیم و از سوی دیگر از ترکمنستان، ازبکستان نیز گاز وارد کنیم و سپس به افغانستان صادر کنیم، این دیگر تنها صادرات گاز نیست بلکه نامش امنیت است. این موضوع دیگر به تنهایی امنیت انرژی نام ندارد، بلکه امنیت کشور نام دارد.
در چنین شرایطی کشور ایکس که می خواهد به ایران حمله کند با چنین شرایطی بیش تر مجبور است که تامل کند. در این زمان باید از همسایگان ایران استفاده کند و همسایگان ایران نیز اگر در زمینه انرژی چون نفت و گاز به ایران وابسته باشند، این موضوع در امنیت ایران نقش موثری ایفا خواهد کرد. در این جا باید درباره امنیت تولید کننده و مصرف کننده نیز نکته ای بگویم؛ در یک معامله، فروشنده بیش تر سود می برد یا خریدار؟ مشکل است که بگوییم لزوما فروشنده نفت، بازنده هم است.
به نظر من امنیت انرژی وابسته به این است که کشوری کالایی دارد که این کالا ممکن است چند روز دیگر فاقد ارزش باشد. حساسیتی که نسبت به نفت و گاز داریم برای این است که تا زمانی که نفت یا گاز در زیر زمین قرار دارد، می تواند مردمی برروی گنج نشسته باشند ولی نان برای خوردن نداشته باشند. برای این که نفت و گاز زیر زمین به توسعه در خوزستان منجر شود نیازمند سرمایه گذاری، مدیریت و تکنولوژی است. ایران به عنوان دومین دارنده نفت و گاز دنیا در بسیاری از مسایل دچار مشکل است.
بنابراین در موضوع امنیت انرژی بهترین شیوه آن است به جای آن که مصرف کننده را از تولید کننده جدا کنیم، بهتر است تعاملی بین این دو برقرار کنیم. زمانی در اصفهان کنفرانسی در این زمینه برگزار شد که درآن تولیدکنندگان نفت و گاز اوپک و مصرف کنندگان از شرکت های بزرگ در آن شرکت داشتند.
بعد از انقلاب که قیمت نفت ۴۵ دلاربود، در این اجلاس عربستان سعودی مطرح کرد که نرخ ۴۵ دلار را قیمت پایه بگیریم و به قیمت اقلام دیگر مانند فولاد، گندم و امثال آن، هر چقدر اضافه شد به همان میزان نیز به قیمت نفت نیز اضافه می کنیم. ما به شدت با این طرح مخالفت کردیم، و بعد قیمت نفت به هشت دلار سقوط کرد. در شرایط کنونی نیز اطلاع دارید که با افزایش قیمت نفت، هنوز قیمت ها از ارزش گذشته خود برخوردار نیستند. درنهایت می خواهم بگویم که راهی جز این نداریم هرچند که مشکلات زیادی هم با کشورهای غربی داریم.
● نتیجه گیری
در امنیت انرژی دو عامل مطرح است:
۱) عامل اول این است که ایران می تواند سرمایه گذاری زیادی در بخش انرژی صورت بدهد، از این نظر ایران با سرمایه گذاری هرچه بیشتر، رقبای خود را تحریک خواهد کرد. از این رو نباید خیلی به این موضوع حساسیت نشان بدهیم.
۲) عامل دوم این است که برای نفت موجود تا سال۲۰۳۰ دنیا دارد آموزش ها و تکنولوژی هایش را روز به روز پیشرفته تر می کند. براین اساس ایران باید خود را نسبت به دنیا بیش تر باز کند چون سرمایه گذاری و تکنولوژی نیازمند آن است که سیاست خارجی ایران به آن سمت وسو حرکت کند. در این زمینه نگاه به شرق جنبه حیاتی دارد. به دلیل حضور چین و هند باید نگاه به شرق ابعاد جدی تری به خود بگیرد.

فروزان آصف نخعی

منبع : روزنامه سرمایه