کلید بهشت کجاست

جوامع ابتدایی غذای خود را از طریق شکار (توسط مردان) و جمع‌آوری (توسط زنان) فراهم می‌آورند و هنوز هم تک و توک هستند جوامعی که منحصرا با همین روش‌های باستانی غذایشان را تهیه می‌کنند. اما بیشتر مردم با کاشت گیاهان یا پرورش حیوانات اهلی نیازهای غذایی‌شان را تامین می‌کنند. البته نباید از یاد ببریم که قسمتی از غذای انسان از اقیانوس‌ها و آب‌های شیرین به دست می‌آید اما در مجموع ۹۵ درصد پروتئین و عمده کالری مورد نیاز جمعیت انسان از طریق کشاورزی و دامپروری تامین می‌شود. با این اوصاف انتظار می‌رود که کشاورزی و دامپروری از پرسودترین مشاغل باشند و دست‌اندرکاران آن نقش تعیین‌کننده‌ای در تصمیم‌گیری‌های کلان داشته باشند. اما در عمل آنچه مشاهده می‌شود به ویژه در کشوری مانند ایران این است که کشاورز و دامپرور همواره بر لبه تیغ حرکت می‌کنند و عمدتا از رفاه اندکی برخوردارند. اگرچه آنها بسیار سختکوشند و زمین‌شان نیز حاصلخیز است اما از آنجا که همچون نیاکان خود زراعت می‌کنند، باز هم نمی‌توانند مواد غذایی زیادی تولید کنند.
در آن سوی دنیا به ویژه در ایالات متحده اوضاع کاملا فرق می‌کند. آنجا کشاورز نقش تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت خود و جامعه دارد، از معلومات علمی برخوردار است، به رموز استفاده از آن در مورد زمین، گیاه، دام و ماشین‌آلات دسترسی دارد، می‌تواند حتی در اراضی نامرغوب هم مقدار زیادی موادغذایی تولید کند و نیازی هم به کار سخت و طولانی ندارد. دانشی که این تغییر را امکانپذیر می‌سازد،‌ نوعی سرمایه است. این سرمایه گاه قسمتی از نهاده‌های مادی مورد استفاده کشاورزان را تشکیل می‌دهد و گاهی نیز به شکل مهارت و دانش آنان تجلی می‌یابد. رسیدن به چنین جایگاهی در کشاورزی به معنی گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن است. کشاورزی سنتی یعنی آنکه کشاورز همچنان از نهاده‌های تولید رایج در نسل‌های گذشته استفاده می‌کند. کشاورز و کشوری که متکی به کشاورزی سنتی باشد، به ناچار فقیر خواهد بود و به دلیل همین فقر، قسمت عمده درآمدش صرف تهیه غذا خواهد شد. اما کشوری که بتواند بخش کشاورزی‌اش را توسعه دهد آنچنان که دانمارک در اروپا و ژاپن در خاور دور عمل کردند، مواد غذایی به فراوانی تولید می‌شود، درآمدها افزایش می‌یابد و میزان کمتری از درآمد کشور صرف خرید مواد غذایی خواهد شد. اما کشاورز ایرانی چگونه می‌تواند از برزخی که در آن است به سلامت عبور کند و به بهشت فوق‌الذکر وارد شود.
به نظر می‌رسد که کلید در بهشت در گذار از کشاورزی سنتی به کشاورزی مدرن است و باز به نظر می‌رسد که بتوان آن را در لابه‌لای صفحات کتاب «گذار از کشاورزی سنتی»، اثر پروفسور تئودور شولتز، استاد ممتاز دانشگاه شیکاگو و برنده جایزه نوبل اقتصاد سال ۱۹۷۹، یافت. این کتاب اولین‌بار در ۱۹۶۳ انتشار یافت و از آن پس نیز بارها چاپ شد ولی در چاپ‌های متعدد بعدی تغییری در آن داده نشد و محتوای اولیه محفوظ ماند. این ثبات و عدم تغییر و استقبال به آن دلیل است که «گذار از کشاورزی سنتی» به طرح و تحلیل مسائل بنیادی و اساسی موثر در فرآیند دگرگونی کشاورزی می‌پردازد؛ فرآیندی که همه کشورهای توسعه‌یافته آن را طی کرده‌اند و تمامی کشورهای در حال توسعه نیز باید آن را بپیمایند و بنابراین مطالب کتاب همواره در مورد گروهی از این کشورها صادق است. خوشبختانه این کتاب، ۲۰ سال پیش در ۱۳۶۷ با ترجمه دکتر محمد سعید نوری نائینی به فارسی برگردانده شد. دکتر نائینی که ۲۵ سال از عمرش را صرف تحصیل، تحقیق و آموزش مسائل کشاورزی ایران کرده است، کاملا بر مسائل و مشکلات کشاورزی ایران اشراف دارد و گواه این مدعا پیشگفتارهای فوق‌العاده آگاهانه‌ای است که وی بر چاپ نخست (۱۳۶۷) و چاپ دوم (۱۳۸۶) این کتاب نوشته است. در واقع این پیشگفتارها بخش قابل توجهی از کتاب را تشکیل می‌دهند و خواننده را برای شروع کتاب، کاملا تجهیز می‌کنند. دکتر نائینی جایی در پیشگفتار چاپ اول دلیل انتخاب این کتاب برای ترجمه را چنین می‌نویسد: «عمده‌ترین دلیل آن بوده است که به‌رغم گذشت ۲۵ سال از انتشار آن، هنوز به طرزی باورنکردنی با بسیاری از مسائل و مشکلات کشاورزی، انطباق و همسانی دارد. این تشابه آنقدر زیاد است که گویی پاره‌ای از موضوعات کتاب از کشاورزی کنونی ایران انتخاب شده و مورد تحلیل قرار گرفته است.» او سپس در بخشی از این پیشگفتار خلاصه‌ای چند صفحه‌ای از کتاب ارائه می‌دهد تا ارتباط مطالب کتاب و مسائل کشاورزی ایران به وضوح بیان شود و دیگر آنکه تصویری جامع از مطلب در ذهن خواننده شکل بگیرد تا در هنگام مطالعه متن، ارتباط قسمت‌های گوناگون مشخص باشد و کار نتیجه‌گیری آسان شود.
اما به نظر می‌رسد که مسئله بسیار مهمی در این کتاب از قلم افتاده باشد و آن چیزی نیست جز پیامدهای زیست‌محیطی کشاورزی. تا چندی پیش مردم کشورهای توسعه‌یافته گمان می‌کردند که قحطی چیزی است مربوط به گذشته اما امروز همه ما به وضوح می‌بینیم که قحطی مسئله‌ای جهانی است و تا مدت‌ها چنین خواهد بود. علت این امر تا حدودی زیست محیطی است. از آنجا که کشاورزی آثار زیست‌محیطی عمده‌ای در پی دارد، در بسیاری از موارد باعث ناپایداری در محیط و سرمایه‌گذاری می‌شود.
خوشبختانه مترجم در پیشگفتاری که بر ویراست دوم این کتاب نوشته، مسئله آثار زیست‌محیطی سرمایه‌گذاری را از یاد نبرده و بر اهمیت سرمایه‌گذاری پایدار سازگار با حفظ محیط زیست تاکید کرده است. بدون تردید این کتاب برای دانشجویان کشاورزی و اقتصاد بسیار مفید و راهگشا خواهد بود.

طاهره رنجبر
گذار از کشاورزی سنتی
تئودور شولتز
ترجمه: محمدسعید نوری نائینی
نشرنی/ چاپ دوم ۱۳۸۶

منبع : روزنامه کارگزاران