مدرسه علمیه: نخستین دبیرستان ایران

چهل و شش سال پس از تاسیس دارالفنون ، که در زمان خود به منزله دانشگاه و مرکز آموزش عالی بود، نخستین دبیرستان در ایران افتتاح شد ( ذی الحجه ۱۳۱۵ / ۱۲۷۵ ه . ش ). انجمن معارف پایه گذار این مؤسسه بود . این انجمن یک نهاد ملی بود که در زمان وزارت میرزا علی خان امین الدوله، صدر اعظم ناصرالدین شاه، به وجود آمد. اولین جلسه انجمن در شوال ۱۳۱۵ / ۱۲۷۵ ه . ش ، با حضور وزیر علوم در مدرسه رشدیه تشکیل شد.
اعضای این جلسه عبارت بودند از : جعفر قلی خان نیر الملک وزیر علوم ، میرزا محمد خان مفتاح الملک ، میرزا محمود خان احتشام السلطنه ، علی خان ناظم العلوم ، مهدی خان ممتحن الملک ، میرزا عباس خان مهندس باشی و حاج میرزا یحیی دولت آبادی . در هفتمین جلسه انجمن، موضوع تاسیس مدارس جدید و توسعه معارف مورد بحث قرار گرفت و علی خان ناظم العلوم مامور یافتن مکان مناسب برای مدرسه علمی و ابتدایی شد .
این مدرسه ، که آن را مدرسه علمیه نامیدند ، پس از چند روز تاسیس شد و کلیه امور آن به عهده ناظم العلوم گذاشته شد. مدرسه علمیه شامل دو قسمت ابتدایی و متوسطه بود . دانش آموزان بخش متوسطه فرزندان اعیان و اشرافی بودند که در مکتب ها یا خانه های خود مختصری خواندن و نوشتن فرا گرفته بودند . دانش آموزان بخش ابتدایی را نوآموزان تشکیل می دادند . این مدرسه از شهریه دانش آموزان و کمک های مردمی اداره می شد.
میرزا علی خان ناظم العلوم مدیر مدرسه علمیه بود. او دیپلم خود را از مدرسه پلی تکنیک سن سیر پاریس گرفته و لایق ترین فرد برای برنامه ریزی و جلب همکاری معلمان و معارف پرروان بود . ابتدا به معرفی او می پردازیم :
میرزا علی خان ناظم العلوم ( ۱۲۷۷- ۱۲۲۸ ش ) را از بانیان فرهنگ جدید ایران می دانند. او نوه دختری رضا قلی خان هدایت ( دومین رئیس دارالفنون ) ۱ بود که پس از تحصیلات مقدماتی در ایران به فرانسه رفت و در مدرسه نظامی سن سیر پاریس تحصیل کرد. پس از بازگشت به ایران ، مدتی مترجم واگنر ، معلم دارالفنون ، بود . واگنر اتریشی بود و علاوه بر فنون نظامی با علوم طبیعی هم آشنایی کامل داشت و در دارالفنون ، عهده دار تدریس علوم طبیعی شد.
میرزا علی خان زمانی که کار خود را در دارالفنون با کاردانی و لیاقت انجام می داد، مورد توجه ظل السلطنه ، حاکم مقتدر اصفهان و پسر ناصرالدین شاه ، قرار گرفت و از طرف او به اصفهان دعوت شد تا سپاهی را که در اصفهان گرد آورده بود ، تربیت کند . ناظم العلوم این دعوت را پذیرفت و در اندک مدتی سپاه اصفهان را مرتب کرد . این خبر در تهران به گوش شاه رسید. او واگنر اتریشی را برای بازرسی به اصفهان فرستاد. واگنر پس از مراجعت از اصفهان شاه را از نیروی نظامی ظل السلطنه ترساند و شاه نیز به پسرش دستور داد که سپاه اصفهان را منحل کند و میرزا علی خان را به تهران بفرستد.
میرزا علی خان پس از بازگشت به تهران به دنبال کارهای علمی و تحقیقاتی رفت و چند کتاب و رساله به زبان فارسی ترجمه کرد . مدتی نیز مدیر مدرسه علمیه و چندی هم معلم دارالفنون شد. اما هیچ گاه از این کارها رضایت درونی نیافت و در نتیجه، دل سرد و افسرده شد و سرانجام در ۴۹ سالگی درگذشت.
مدرسه علمیه دو ناظم داشت: یکی محمد کاظم خان رشتی که ناظم بخش علمی بود و دیگری محمد صفی خان که نظامت بخش ابتدایی را به عهده داشت . کلیه امور مدرسه با نظمی خاص و طبق اساس نامه ای مدون و مقرراتی اداره می شد. دوره ابتدایی پنج سال و دوره متوسطه نیز پنج سال بود .
بر طبق اساس نامه، برنامه پنج سال دوره تحصیلی مدرسه در بخش علمی شامل موضوع هایی بود که در مدارس اروپا و آمریکا هم تدریس می شد و عبارت بود از:کامل حساب ، هندسه ، جبر ، مثلثات ، جغرافیا ، ‌تاریخ ، ‌هیات ، فیزیک و شیمی ،‌ گیاه شناسی ، زمین شناسی ، جانورشناسی ، اقتصاد و یکی از سه زبان فرانسوی ، انگلیسی یا روسی .
معلمان مدرسه علمیه از میان آگاه ترین افراد به مسائل علمی و تربیتی انتخاب شدند و تا آن جه که امکان داشت، با همه وجود به کار آموزش و پرورش پرداختند. از جمله این معلمان، که از پیشروان آموزش و پرورش جدید ایران بودند، تنی چند را به شرح زیر معرفی می کنیم :
۱) محمد علی فروغی ( ۱۲۵۴- ۱۳۲۱ه. ش) ملقب به ذکاء الملک از رجال سیاست مدار و ادیب و دانشمند بود . او تحصیلات خود را در رشته پزشکی در دارالفنون شروع کرد؛ ولی پیش از گرفتن پایان نامه پزشکی، به ادبیات و فلسفه مشغول شد . فروغی علاوه بر معلمی مدرسه علمیه و مدرسه سیاسی، مترجم زبان های انگلیسی و فرانسه در دارالترجمه دولتی بود . در دوره دوم مجلس شورای ملی به نمایندگی از سوی مردم تهران انتخاب شد و مدتی نیز بر کرسی ریاست مجلس تکیه زد . چند بار وزیر شد و سه بار فرمان نخست وزیری گرفت. ذکاء الملک از پایه گذاران نخستین فرهنگستان ایران بود. او به زبان و ادب فارسی علاقه نشان می داد و هم زمان با فعالیت های سیاسی ، اوقات خود را صرف کارهای ادبی و فلسفی می کرد و آثار فراوانی از خود به یادگار گذاشت . او هنگام تدریس در مدرسه علمیه که معلم فیزیک آن بود، به تهیه مقدمات تالیف یک دوره کتاب فیزیک همت گماشت. خود او در این مورد نوشته است :" کتابی در این علم، مناسب تدریس طبقات مزبور موجود نبود ... مطالب را از خارج برای ۶ شاگردان تقریر می نمودم و می نوشتند . تقریراتی که برای طبقات دوم و سوم کرده بودم، چون جمع و تدوین شد، به صورت کتابی در آمد . در این اوقات بعضی از دوستان آن را دیدند و پسندیدند و چون احتیاج مدارس را به یک دوره مختصر از علم فیزیک می دانستند، بنده را محرک شدند که بعضی تصاویر را بر آن ملحق نموده و آن را به طبع برسانم ". ۲
جالب است بدانیم که این کتاب شامل جدیدترین مفاهیم زمان بود . مثلا در آن خواص اشعه کاتودی و اشعه ایکس، که به تازگی شناخته شده بودند، بسیار دقیق شرح داده شده است .
از دیگر آثار فروغی تاریخ مختصر ایران،تاریخ مختصر دولت قدیم روم ، حقوق اساسی و یا آداب مشروطیت دول ، حکمت سقراط ، پیام به فرهنگستان ، آیین سخنوری ، سیر حکمت در اروپا ، ترجمه فن سماع طبیعی و تصحیح و چاپ دیوان حافظ ، کلیات سعدی ، رباعیات خیام و منتخب شاهنامه است .
۲) میرزا عبدالعظیم خان قریب : ( ۱۲۵۷ – ۱۳۴۴ ه . ش ) استاد زبان و ادبیات فارسی بود. در گرگان اراک چشم به جهان گشود. در زادگاه خود با مقدمات زبان فارسی و عربی آشنا شد. در سال ۱۲۷۱ ه . ش به تهران آمد و به تکمیل تحصیلات خود پرداخت. در ۲۷۷ ، در مدرسه علمیه به تدریس زبان و ادبیات فارسی مشغول شد . از آن پس در دارالعین ، دانشکده ادبیات و دانش سرای عالی به تدریس و تحقیق و تالیف ادامه داد .
استاد قریب آثار ماندنی بسیار تالیف کرده است. نخست قواعد زبان شناسی را به سبک دستور زبان های اروپایی تدوین کرد، سپس دستور زبان فارسی را در ۴ جلد نوشت. دوره فراید الادب ، که منتخبانی از نظم و نثر ادب فارسی است ، سال ها در مدارس تدریس می شد . تاریخ برامکه را نوشت و کتاب های کلیله و دمنه ، گلستان ، بوستان را با شرح کامل به چاپ سپرد .
۳) حاج میرزا محمد حسین قریب ملقب به شمس العلمای گرگانی (۱۲۲۳- ۱۳۰۵ ه . ش ) از استادان فقه و اصول و حدیث و تفسیر بود . او در گرگان ، از روستاهای اراک، متولد شد . پدرش تاجر بود و در قم سکونت داشت از این رو شمس العلما تحصیلات اولیه خود را در قم گذراند و سه سال بعد در نجف اشرف در محضر میرزا محمد حسن شیرازی به تکمیل علوم دینی پرداخت و با استعداد و حافظه درخشانی که در خود ظاهر کرد ، در جوانی در ردیف عالمان زمان خود قرار گرفت . از آن پس به سیر و سفر پرداخت و از هند و قفقاز و ترکستان و استانبول و حجاز دیدن کرد . او در این سفرها علاوه بر زبان عربی، زبان های انگلیسی و فرانسوی را آموخت و با آداب و رسوم و فرهنگ سرزمین های دیگر آشنا شد، به طوری که وقتی در ایران، در مدرسه علمیه، سیاسی و نظامی و در دارالفنون به تدریس پرداخت، بر موضوع درس خود مسلط و با روش های جدید آموزش آشنا بود. او مدتی مستشار دیوان عالی تمیز بود، ولی هیچ گاه درس و کلاس را رها نکرد . خطی خوش داشت، شعر می گفت و کتاب می نوشت . حواشی معالم ،‌لطائف الحکم در سه جلد، ابداع البدایع در بدیع و حکایات برگزیده از کتاب های عربی از تألیفات اوست.
پس از شروع کار مدرسه علمیه،که با نظمی خاص آغاز شد، توجه فرهنگ دوستان به آن جلب شد و کمک های مالی از هر سو به انجمن معارف رو کرد. محل اولیه مدرسه در یکی از کوچه های لاله زار تهران بود. این محل خانه یکی از زنان ناصرالدین شاه به نام شمس الدوله بود. نکته مهم آن است که چون درآمد مدرسه افزایش یافت و اقبال عمومی زیاد شد، انجمن معارف از اضافه بودجه همین مدرسه، مدرسه دیگری به نام "شرف " تاسیس کرد. تحصیل در مدرسه شرف رایگان بود. در واقع این مدرسه برای خانواده های کم درآمد تاسیس شده بود و علاوه بر آن که دانش آموزان چیزی نمی پرداختند، مبلغ پنج ریال در هر ماه هم دریافت می کردند تا لوازم تحریر خود را تهیه کنند .
ریاست علی خان ناظم العلوم بیش از یک سال دوام نیاورد. و به دلیل اختلافی که میان او و اعضای انجمن معارف پیش آمد، استعفا داد . متن استعفای او، که در روزنامه تربیت شماره ۱۳۸ ، سوم ذی الحجه سال ۱۳۱۶ چاپ شد، چنین است :
« این بنده، علی خان ناظم العلوم از ریاست مدرسه علمیه و ابتداییه استعفا کردم ، اولیای اطفال بدانند .»
در دو شماره بعد همین روزنامه چنین می خوانیم :
« اعلان از حوزه مبارکه انجمن معارف : چون جناب ناظم العلوم به واسطه علت مزاج از ریاست مدرسه مظفریه علمیه و ابتداییه استعفا نمودند و برای این خدمت ملی شخص کافی عالمی متصف به اوصاف حمیده لازم بود، لهذا از طرف انجمن معارف مجلس تاسیس مکاتب ملیه مظفریه به تصویب جناب جلالت مآب عالی مهدی قلی خان خان خانان مخبرالسلطنه ، که دارای تمام جهات مرجحه باشند، به ریاست مدرسه علمیه و ابتداییه برقرار شدند که انشاء ا... تعالی ، به مقتضای کمال و کیاستی که دارند، این کار ملی مهم را اداره نمایند .»
خوش بختانه وجود این مدیر لایق، که بعدها به مقام نخست وزیری ایران هم رسید، مدرسه را بیش از پیش رونق بخشید و دانشمندان دیگری هم برای تدریس در مدرسه دعوت به کار شدند. معلمان مدرسه علمیه با استفاده از متون درسی کشورهای اروپایی به تدریس دروس ریاضی و علوم تجربی پرداختند . جزوه نویسی در همین مدرسه آغاز شد و جزوه های درسی، پس از چند سال ، به صورت کتاب های درسی درآمد. یکی از جزوه های درسی، " دوره علم فیزیک " است که به سال ۱۳۲۷ قمری به چاپ رسید .
مرحوم سعید نفسی در خاطرات دوران تحصیلی خود می نویسد :
« در دوره متوسطه هیچ کتاب درسی نبود و محصلین همه دروس را، چه در ادبیات و چه در ریاضیات و چه در طبیعیات ، جزوه می نوشتند ...
مدرسه علمیه یگانه مدرسه ای بود که معلم ورزش و ژیمناستیک داشت و در سال سوم متوسطه ... مرحوم ابوالحسن گرانمایه که از نظامیان تحصیل کرده در آلمان بود، عملیات نظامی را مشق می داد و حتی تفنگ های کوچکی برای محصلین آورده بودند که با آن ها عملیات نظامی می کردند. در این مدرسه و همه مدارس جدید دیگر با همه تجددی که در آن ها به کار می بردند، تنبیه بدنی معمول بود و فلک و شلاق از وسایل عادی تنبیه محسوب می شد و البته در مقابل از شاگردان خوب هم با ورقه آفرین ، هزار آفرین و صد آفرین تشویق به عمل می آمد و در مدرسه علمیه به خصوص کتاب هم جایزه می دادند. این مدرسه یک کتابخانه کوچک و چند نقشه جغرافیا و دو کره کوچک هم داشت که مدارس دیگر از آن محروم بودند . ۳ »

زیر نویس :
۱- نخستین رئیس دارالفنون علیقلی میرزا اعتمادالسلطنه ، عموی ناصرالدین شاه بود. از او به منزله فاضل ترین مرد در عصر خود نام برده اند .
۲- محمد علی فروغی ( ذکاء الملک ) ، دوره علم فیزیک چاپ سوم ، ( تهران : کتابخانه ایران ۱۳۳۹ )
۳ – حسین محبوبی اردکانی ، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران ؛ جلد اول ( تهران : انتشارات دانشگاه تهران )

منبع : جزیره دانش