مسمـومیتـها و نحوه برخورد با آنها

● سـم
به ماده ای گفته می شود که پس از ورود مقادیر نسبتا کمی از آن به بدن ، باعث اختلال در عملکرد طبیعی بدن شده یا باعث تخریب بافتهای بدن و مرگ میگردد .
● راههای ورود سم به بدن عبارتند از:
▪ گوارشی : زمانی روی میدهد که سم از طریق دهان وارد شده و بوسیله دستگاه گوارش جذب شود .
▪ تنفسی : زمانی که سم از طریق دهان یا بینی وارد شده و بوسیله مخاط دستگاه تنفس جذب شود .
▪ تماسی : زمانی روی میدهد که سم از طریق تماس با پوست سالم واردشده و بوسیله دستگاه گردش خون انتشار یابد .
▪ ترزیقی : زمانی روی میدهد که سم از طریق پارگی در پوست وارد شده و بوسیله گردش خون در بدن انتشار یابد .
مسمومیتهای ترزیقی در نتیجه گزش حشرات ، مارگزیدگی یا ترزیق بوسیله سوزن روی می دهد .
۱ ) مسمومیتهای گوارشی
مسمومیتهای گوارشی شایع ترین نوع مسمومیت هستند . این مسمومیت می تواند ناشی از مصرف غذای فاسد شده ، مصرف داروی اشتباه و یا زیاد از حد خوردن دارو به قصد خودکشی و … می باشد .
کودکان بیشتر از بزرگسالان در معرض خطر مسمومیت اتفاقی قرار میگیرند و مسمومیت در کودکان بعلت مصرف مواد شیمیایی خطرناک مانند نفت ، مواد پاک کننده ، دارو و … بیشتر است .
● علائم کلی مسمومیت گوارشی
▪ دردهای شکمی
▪ تهوع - استفراغ
▪ استنشاق بوی ماده مصرف شده از دهان
▪ خواب آلودگی
▪ اختلال و ضعف تنفس و گردش خون
▪ بیهوش
و بعضی از علائم بستگی به ماده مصرف شده و نحوه تاثیر آن دارد . برای مثال استفاده از مواد مخدر کاهش و وقفه تنفس ، تنگی مردمک چشم و خشکی دهان را در پی دارد .
در حالیکه استفاده از داروهای محرک باعث هیجان, توهم, تعریق فراوان ، افزایش تنفس و ضربان قلب و تشنج می شود .
در مسمومیت با الکل به علت مصرف بیش از حد ، علائمی چون استشمام بوی الکل از تنفس بیمار ، تهوع و استفراغ, تنفس عمیق ، نبض پر درمراحل ابتدایی و تنفس کم عمق و نبض تند در مراحل پیشرفته دیده می شود و حتی بعلت تاثیر الکل در سیستم عصبی فرد ، تعادل رفتاری و شخصیتی و تفکر فرد از بین رفته و ممکن است به دیگران یا خود آسیب برساند .
در مسمومیت با اسید و قلیاها که بصورت تصادفی یا به قصد خودکشی استفاده میشوند ، وجود نواحی سوخته در اطراف صورت ، دهان و حلق ، استفراغ و اسهال خونی ، درد وسوزش شدید در مجرای گوارش و یا مشکلات تنفس و انسداد راه هوایی از علائم این مسمومیت است .
اگر فرد مسموم هوشیار است, از او پرسش کنید
۱) who نام ، سن ، جنس فرد ؟
۲) what نوع ماده سمی بلع شده ؟
۳) how much مقدار مصرف شده چه میزان است ؟
۴) how شرایط مسمومیت به چه صورت است ؟
۵) when زمان اتفاق افتادن مسمومیت ؟
ـ نکتـه
۱) اگر لبهای سوخته مشاهده شد ، احتمال مسمومیت با مواد سوزاننده می باشد که چندین جرعه آب سرد یا شیر به او بدهید .
۲) در صورتی که لباسهای فرد مسموم به وسیله مواد سوزاننده سوخته باشد .
۳) اگر فرد مسموم بیهوش است ,او را ارزیابی کنید هر ۲ تا ۳ دقیقه تنفس و نبض او را بررسی کنید و ارجاع دهید .
● اقدامات کلی در برخورد با مسمومیت گوارشی
در این نوع مسمومیت ها بعد از ارزیابی وضعیت فعالیت دستگاههای حیاتی ( تنفس وقلب ) ، اقدامات کلی سه مرحله است :
▪ تشخیص نوع سم
▪ رقیق کردن سم
▪ خارج کردن سم از معده
● تشخیص نوع سم :
همانطور که قبلا هم اشاره شد در صورت هوشیار بودن مسموم سوالاتی پرسیده میشود و با بررسی محیط اطراف و علائم مشاهده شده نوع سم را تشخیص میدهد .
● رقیق کردن سم :
با رقیق کردن سم میتوان از اثرات ناخواسته و سود بسیاری از سموم جلوگیری کرد . چند لیوان آب نمک ولرم باعث به تعویق انداختن جذب سم از معده میشود و در صورت موجود بودن شربت ایپکاک ipecac علاوه بر آب چند قاشق از این شربت میدهیم .
● خارج کردن سم از دستگاه گوارش:
استفاده از محلول آب نمک ، یا آب به همراه چند قاشق شربت ایپکاک در مدت کوتاهی باعث ایجاد تهوع و استفراغ می گردد .
برای تسریع در دفع مواد از معده در حالیکه مصدوم در حالت نشسته است و سرش به سمت جلو و پایین است با تحریک انتهای گلو با انگشت ، وی را وادار به استفراغ می کنیم و سپس با آرام کردن مصدوم او را به نزدیکترین مرکزدرمانی ارجاع می دهیم . ۰۰
ـ نکات مهـم
۱) از دادن آب نمک برای کودکان بپرهیزید ، زیرا این عمل بسیار خطرناک بوده و باعث مرگ در کودکان در اثر خفگی ناشی از استفراغ میشود .
۲) در صورتی که مسمومیت در اثر مصرف مواد اسیدی ، قلیایی ، فراورده های نفتی یا مواد سوزاننده یا مواد پاک کننده و شوینده ها باشد به هیچ عنوان عمل رقیق کردن و وادارکردن به استفراغ را انجام ندهید .
چون در صورت استفراغ این مواد ممکن است مری مجددا آسیب ببیند و یا با آسپیره شدن به داخل راه هوایی باعث آسیب مخاط ، تورم و انسداد راههایی هوایی گردد .
۳) در افراد بیهوش ، افرادی که تشنج کرده ، بیمارانی که سابقه ناراحتی قلبی دارند و زنان باردار عمل وادار کردن به استفراغ را نباید انجام دهید .
۲) مسمومیت گوارش میکروبی
● بوتولیسم
تشخیص سریع این بیماری و مراقبت لازم آن موجب حفظ حیات فرد مسموم خواهد شد هر چند این نوع مسمومیت نادر است اما در ۶۰ درصد موارد به مرگ می انجامد .
این سم که از باکتری کلستریدیوم بوتولوئید ترشح می شود ، مانع از ارسال پیامهای عصبی از اعصاب محیطی به عضلات می گردد و به ضعف شدید فلج و مرگ می انجامد . متاسفانه این سم هیچ طعم و مزه ای ندارد .
نشانه های بیماری معمولا تا ۲۴ ساعت پس از مصرف سم ظاهر نمی شود
و پس از آن نشانه ها و علائم زیر به ترتیب و بتدریج آغاز می گردند :
ـ خشکی دهان
ـ عدم تطابق در چشم و دو بینی
ـ گلودرد
ـ خستگی شدید
ـ اشکال در صحبت کردن و بلع
ـ فلج عضلات تنفسی
ـ فلج
ـ از بین رفتن رفلکس های بدن
ـ محدودیت حرکات چشم
ـ اختلال شدید تنفسی
ـ مردمک های گشاد
منبع اصلی سم برتولیسم ، غذای کنسرو شده تاریخ گذشته است که قبل از مصرف خوب حرارت ندیده اند . اما به تازگی مشاهده شده که ۲۴ درصد موارد گزارش شده ناشی از غذاهای رستورانی بوده اند .
● اقدامات و کمک های اولیه
▪ وادار کردن به استفراغ
▪ دادن اکسیژن با فشار زیاد در صورت شک به فلج عضلات تنفسی
▪ دادن سفیده تخم مرغ
▪ رسانیدن بیمار به مرکز درمانی
▪ تجویز ضد سم توسط پزشک
۳) مسمومیت های تنفسی
سموم تنفسی موادی سمی هستند که از طریق مجاری تنفسی وارد شده و از ریه ها جذب بدن می شوند . بیشتر مسمومیت های تنفسی ناشی از دود آتش سوزی میباشد . سم به سرعت جذب بدن شده و معمولا عواقب خوبی ندارد .
منابع اصلی مسمومیتهای تنفسی عبارتند از :
▪ گازهای منو اکسید کربن co : گاز اصلی متصاعد شده از اگزوز اتومبیل وکرسی است ، در زنبورداری برای کشتن زنبور بکار می رود
▪ گازهای دی اکسیدکربن : در صنعت ایجاد میشود و در عمق چاه وجود دارد .
▪ گاز کلر : در استخر ها بکار می رود .
▪ گاز آمونیاک : گازهای صنعتی
▪ گازهای بیهوشی ( اتر )
▪ گاز دی اکسید سولفور ( ( : در صنایع یخ سازی بکار میرود و در چاهها نیز وجود دارد .
● علائم و نشانه های عمومی مسمومیت تنفسی :
▪ سر درد شدید
▪ اشک ریزش و سوختگی چشم
▪ تهوع و استفراغ
▪ سوختگی گلو و سینه و پوست صورت
▪ سرفه ، تنفس صدادار
▪ سیانوز ( کبودی )
▪ تنگی نفس
▪ گیجی و منگی
▪ درد قفسه سینه
▪ اختلال در هوشیاری و بیهوشی
● اقدامات و کمک های اولیه
▪ شل نمودن یقه و کمربند و باز نگه داشتن راه هوایی
▪ در مسمومیت های تنفسی ، باید فوراً اکسیژن ۱۰۰درصد داده شود ( با توجه به دستورالعمل استفاده از کپسول اکسیژن )
▪ انتقال سریع مصدوم به مرکز
۴) مسمومیت های تماسی
این نوع مسمومیت زمانی روی می دهد که ماده سمی از طریق پوست وارد بدن شود و از طریق دستگاه گردش خون در سراسر بدن توزیع گردد . حشره کشها و سموم
صنعتی دو نوع شایع از سمومی هستند که از طریق پوست قابل جذب می باشند
همچنین گیاهان بسیاری وجود دارند ( نظیر گزنه ، پیچک , سماق و غیره ) که در صورت تماس با پوست واکنشهای شدید حساسیتی ایجاد می کنند که این واکنشها می توانند در کل بدن نیزمنتشر شوند .
● علائم و نشانه های عمومی مسمومیت های تماسی
ـ التهاب یا قرمزی پوست
ـ گیجی و منگی
ـ سوختگی شیمیایی
ـ شوک
ـ بثورات جلدی
ـ تجمع آب در پوست و ظهور تاول
ـ خارش
ـ سایر علائم و نشانه های عمومی مسمومیتها
ـ تهوع و استفراغ
که این علائم و نشانه ها در مسمومیت تماس گیاهی سه دسته هستند
ـ علائم خفیف : خارش خفیف
ـ علائم خفیف تا متوسط : خارش و قرمزی
ـ علائم متوسط : خارش ، قرمزی ، تورم
ـ علائم شدید : خارش ، قرمزی ، تاول و تورم
● اقدامات و کمکهای اولیه در مسمومیت تماسی
ـ شستشوی پوست با مقادیر زیاد آب حداقل به مدت ۲۰ دقیقه
ـ در حین شستشوی پوست ، لباس و یا جواهر آلات را در آورید
ـ شستشوی محل با آب و صابون
ـ انتقال مصدوم با مرکز درمانی
۵ ) مسمومیت های تزریقی
پس از مسمومیت های گوارشی ، مسمومیتهای ترزیقی دومین عامل مسمومیتها به شمار می آیند .
چهار عامل عمده برای آن وجود دارد
▪ مسمومیت ترزیقی در اثر ترزیق دارو به بدن
▪ گاز گرفتگی حیوانات
▪ مار گزیدگی
▪ گزش حشرات
۱) مسمومیت ترزیقی در اثر ترزیق دارو به بدن
ترزیق بعضی از داروها به طریق مختلف, خواه داخل وریدی IV، داخل عضلانی ( IM ) ، زیر جلدی (SC) ، داخل جلدی (ID) , میتواند علائم و واکنشهای حساسیتی را ایجاد کند . همچنین برخی از افراد نیز به داروهای خاصی حساسیت دارند .
نشانه ها و علائم اصلی به صورت شوک حساسیتی یا آنافیلاکتیک بروز می کند .
▪ علائم و نشانه های عمده شوک آنافیلاکتیک در اثرترزیق داروها
ـ خارش در سراسر بدن
ـ تورم
ـ ضعف عمومی
ـ بیهوشی
ـ نبض و تنفس نا منظم
▪ اقدامات و کمک های اولیه در مسمومیت ترزیقی داروها
مانند کمک های اولیه شوک آنافیلاکتیک بوده که در فصل مربوطه توضیح داده شده است .
۲) گاز گرفتگی حیوانات
گاز گرفتن حیوانات یا انسان باعث دریدگی پوست و عفونت بسیار شدید میشود . گاز گرفتگی حیوانات وحشی مثل روباه، گرگ ، سگ و راکون میتواند باعث انتقال ویروس هاری گردد و در صورت عدم رسیدگی و مراقبت پزشکی به مرگ می انجامد .
گاز گرفتگی انسان نیز باعث انتقال میکروبهای زیادی از دهان به پوست و همچنین انتقال کزاز می شود .
▪ اقدامات
ـ در صورت در دسترس بودن دستکش یکبار مصرف بپوشید ، زخم را با دقت با صابون و آب گرم بشوئید تا خطر عفونت به حداقل برسد
ـ با سواپ گازدار ، آهسته آهسته خشک کنید و پانسمان چسب دار ( چسب زخم ) یا پوشش استریل کوچک زخم را بپوشانید .
ـ جهت انجام اقدامات بعدی او را به مرکز بهداشتی درمانی ارجاع فوری دهید و در صورت امکان تلفنی پزشک و کاردان مرکز را مطلع نمائید .
ـ نکتـه :در مورد سابقه واکسیناسیون کزاز سوال کنید .
۳) مورد خاص :زخم عمقی
در صورتی که زخم عمقی بود و خونریزی داشت ، با فشار مستقیم و بلند کردن قسمت آسیب دیده خونریزی را کنترل کنید. با یک بالشتک نرم یا پوشش استریل و باند, زخم را در جای خود محکم ببندید تا خونریزی کنترل شود و بعد شرایط ارجاع را فراهم آورید .
۴) مارگزیدگی
سالیانه در جهان حدود ۵۰۰۰۰ نفر به دلیل مار گزیدگی می میرند .
دو نوع مار اصلی سمی و غیر سمی وجود دارد ، که مارهای سمی در نقاط مرکزی و کویری ایران وجود دارد و بعضی از آنها بسیار خطرناک و سم آنها کشنده است .
مارهای سمی چند خصیصه زیر را دارند ( در صورت امکان سمی یا غیر سمی بودن مار تشخیص داده شود ) .
▪ سر مثلثی شکل یا سر مسطحی که از گردن پهن تر باشد .
▪ مردمکهای باریک دراز ( مثل چشم گربه )
▪ لکه رنگی حساس به حرارت بین چشم و سوراخ دهان
▪ طول کوتاهتر
▪ رنگهای متفاوت
مارهای سمی از دندانهای نیش خود برای ترزیق سم استفاده می کنند .
داخل این دندان مثل سر سوزن خالی بوده و مجرای داخل آن به کیسه زهر راه دارد . هر چند هفته یکبار این دو دندان می افتند و به وسیله دندان جدیدی جایگزین می گردد .
کیسه زهر که در سر مار و پشت گوش داخلی قرار دارد با انقباض و فشار وارد آمده دراثر گزش ، فشرده شده و زهر از طریق مجرای داخل دندان نیش به داخل بدن مصدوم ترزیق می شود .
▪ علائم و نشانه های مار گزیدگی (با توجه به گونه مارها )
ـ یک جفت علامت سوراخ شدگی
ـ درد ، قرمزی و تورم شدید در محل نیش
ـ تهوع و استفراغ
ـ اختلال بینایی
ـ افزایش بزاق و عرق کردن
ـ تنفس سخت که در موارد شدید ممکن است تنفس متوقف شود
▪ اقدامات و کمک های اولیه در مار گزیدگی
▪ بیمار را آرام کنید و کمک کنید تا دراز بکشد .
▪ محل گزیدگی را با آب و صابون با ملایمت شستشو دهید وبا سوپ های تمیز آهسته آهسته خشک کنید .
ـ استفاده از باند محدود کننده در ۳ سانتی متری بالای محل گزش الزامی است و با استفاده از باند مثلثی ناحیه آسیب دیده را بیحرکت کنید .
ـ نکتـه
هرگز از تورنیکه یا گارو برای بستن زخم استفاده نکنید ، چون سرخرگها نیز بسته می شوند و بافتهای دورتر از محل گزش آسیب خواهند دید .
باند محدود کننده
باندی است پهن که به حدی سفت بسته می شود که یک مداد یا انگشت بتواند به زیر آن رفته و موجب بستن سیاهرگها شود . چون سیاهرگها خون را به قلب برده و از آنجا سم در تمام بدن انتشار می یابد .
تنها درمان موثر مارگزیدگی ، تجویز ضد سم آن در بیمارستا ن است.
در مارگزیدگی می توان از روشهای بستن باند محدود کننده , نیشتر زدن و ساکشن (مکش سم) استفاده کرد مشروط بر اینکه از زمان مارگزیدگی بیش از یک ساعت نگذشته باشد و این عمل مکش سم بیش از ۳۰ دقیقه به طول نیانجامد .
خط برش در حین نیشتر زدن باید به صورت عرضی ( نه ضربدری ) و بر روی محل ترزیق سم باشد .
عمق نیشتر نیز بایست با اندازه ثلث فاصله بین دو نیش مار باشد .
چون عموماً ضد سم در دسترس نیست ، ترزیق این نفرین یک هزارم به مصدوم توصیه می شود .
۶) گزش حشرات:
بیشترین گونه جانوری دنیا حشرات هستند و به همین ترتیب تعداد حشراتی که انسان را می گزند ، محدود نیست .
از جمله مهمترین این حشرات میتوان از زنبور عسل ، زنبور قرمز ، زنبور درشت ، مورچه آتشین ، عنکبوت و عقرب نام برد . برخلاف مارگزیدگی در گزش حشرات محل گزش تنها یک نقطه می باشد .
▪ نشانه ها و علائم گزش زنبور عسل ، زنبور قرمز ، زنبور درشت ، و مورچه آتشین :
ـ درد ناگهانی
خس خس سینه
ـ قرمزی
ـ تغییر رنگ پوست
ـ خارش
ـ اشکال تنفس
ـ کهیر
ـ بیهوش
ـ تورم
ـ شوک آنافیلاکتیک
تنها عنکبوتی که قادر به گزش است ، بیوه سیاه ماده نام دارد . این حشره با بدن سیاه دارای یک لکه قرمز یا زرد رنگی روی شکمش می باشد .
نشانه ها و علائم گزش عنکبوت سیاه بیوه
ـ احساس درد شدید که محل آن گنگ می باشد .
ـ دو محل قرمز رنگ گزش کوچک و بسیار نزدیک هم
ـ سفتی و گرفتگی عضلات خصوصاً در صورت گزش شکم یا پشت مصدوم
ـ سردرد
ـ لرز
ـ تب
ـ تعریق شدید
ـ تهوع و استفراغ .
▪ اقدامات و کمک های اولیه
ـ ABC بررسی کرده و اقدام لازم را بعمل آورید
ـ در صورت بروز شوک را درمان کنید .
ـ محل را با کیسه آب یخ سرد نمائید . ( مراقب یخ زدگی پوست باشید . )
ـ نیش حشره که در پوست جا مانده را با انبرک نوک تیز خارج کنید .
ـ از پماد کالامین استفاده کنید و در صورت بروز علائم شدید شوک آنافیلاکتیک ، مصدوم را منتقل نمائید .
● عقرب
بیشتر عقربهای سمی ایران در مناطق نزدیک کویر نظیر کاشان زندگی می کنند . شدت گزیدگی بسته به میزان سم تزریق شده دارد . بیش از ۹۰ درصد گزش عقرب در دست روی می دهد و کودکان بیشترین افراد در معرض عقرب زدگی هستند .
▪ نشانه ها و علا ئم عقرب زدگی
ـ درد سوزاننده محل گزیدگی
ـ بیقراری و اضطراب
ـ تورم در حالت پیشرفت
ـ آبریزش از دهان
ـ تغییر رنگ محل گزش
ـ اختلال هوشیاری
ـ تهوع و استفراغ
ـ بی اختیاری ادرار و مدفوع
ـ بی حسی و گزگز انگشتان
ـ تشنج
▪ اقدامات و کمک های اولیه
ـ مصدوم را به پشت بخوابانید و تا سه سانتی متر بالای محل گزش را با باند محدود کننده ببندید .
ـ محل را با کیسه آب یخ سرد کنید . هرگز یخ را روی پوست قرار ندهید .
ـ در صورت بروز شوک را درمان کنید .
ـ مصدوم را ارجاع دهید .

منبع : پزشکان بدون مرز