خلاقیت و عوامل مؤثر در پرورش آن

خلاقیت مقدمه ظهور استعدادها و ذوق ها است. چنانچه باب خلاقیت در میان جوامع بشری باز شود، همه استعدادهای آدمی شکوفا شده و رشد می نماید.
خلاقیت عبارت است از بکارگیری تمام توانایی های ذهنی برای ایجاد یک تفکر یا راه حل جدید نسبت به خود شخص خلاق.
تداوم حیاتی روانی در سیستم های شخصی یا گروهی به بازسازی و تنوع هماهنگ نیازمند است.
از طرفی دیگر روح آدمی میل به واقعیت و حقیقت دارد. از این دو به دست می آید که آدمی تا زمانی دارای حیات روانی سالم است که بتواند تنوع سالم و هماهنگ و بازسازی مناسبی در روشها و فعالیتهای خود ایجاد کند.
لذا در یک جمله می توان اهمیت خلاقیت را به رشته تحریر درآورد: حیات روانی آدمی گره خورده با خلاقیت است، با این بیان معلوم می شود که همه اقشار بشر بنا به اصل روحیه دارای خلاقیت و نوآوری هستند و نباید تصور کرد که خلاقیت منحصر به افراد تیزهوش، با هوش یا با استعداد است، بلکه بواسطه خلاقیت است که ذهن ها باز و استعدادها شکوفا می شود.
دکتر سیل وانو آریتی، روانکاو مشهور آمریکایی خلاقیت را سنتز سحر آمیز نامیده است و همچنین تعریف خلاقیت از نظر ویلیامز «خلاقیت مهارتی است که می تواند اطلاعات پراکنده را به هم پیوند دهد و عوامل جدید اطلاعاتی را در شکل تازه ای ترکیب کند و تجارب گذشته را با اطلاعات جدید برای ایجاد پاسخهای منحصر به فرد و غیرمتعارف مرتبط سازد.
● نقش محیط در پرورش خلاقیت
همه انسانها در کودکی از استعداد و خلاقیت برخوردارند، اما نداشتن محیط مناسب و بی توجهی به این توانایی و عدم تقویت آن مانع بروز خلاقیت می شود. محیط مساعد برای ایجاد رفتارهای خلاق را می توان از راه های مختلف به وجود آورد و باید آن را براساس اصولی بنا کرد که به رفتار خلاق منجر شود، محیط یا جوی که به تحقق چنین هدفی می انجامد، باید سه عامل را مد نظر داشته باشد که عبارتند از: عامل فیزیکی، عامل عقلانی و عامل عاطفی
الف) عامل فیزیکی
شکل ظاهری کلاس در پرورش و ظهور خلاقیت و برانگیختن قوای خلاق دانش آموزان و آسان کردن فرآیند یادگیری نقش بسیار مهمی را ایفا می کند. کلاس درس از نظر فیزیکی باید از ترتیبی برخوردار باشد که بتواند انواع فعالیتهای مجازی را که معلم می خواهد انجام دهد در آن فراهم آورده شده باشد. البته فراهم کردن محیط مناسب برای پرورش خلاقیت، به آن معنا نیست که در آن هیچ نظمی نباشد و دانش آموزان هر کاری که دلشان می خواهد انجام دهند. واقعیت این است که بازدهی رفتار خلاق به انضباط شخصی بسیار نیاز دارد. عوامل فیزیکی که از نظر فراهم کردن جو فیزیکی کلاس عامل مهمی است، پیش بینی وسایلی است که بتوان از طریق آن آثار دانش آموزان را در آن به معرض نمایش گذارد، نظیر: تخته ماهوتی، میز، قفسه و... در واقع هر چیزی که بتوان از آن برای مهم تر جلوه دادن نمایش اختراعات دانش آموزان استفاده کرد، به این منظور کمک خواهد کرد.
ب) عامل عقلانی
به طور کلی ساختار فکری کلاس زمانی می تواند موجب رشد خلاقیت دانش آموزان شود که نیروی تفکر و اندیشه را در آنها تقویت کند. به این منظور، معلم باید مسایلی را در کلاس طرح کند که به تحقق و تأمل نیاز داشته باشد. جو عقلانی مطلوب، آن است که بتواند دانش آموزان را برانگیزد. در واقع انگیزه هایی که به دانش آموزان یک کلاس داده می شود، در آغاز حتماً باید به موفقیت انجامد. از این طریق دانش آموز وادار می شود به کوشش های خود ادامه دهد، ریسک کند، تجربه کند، در رویارویی با مسایل پیچیده شور و اشتیاق بیشتر به خرج دهد.
ج) عامل عاطفه
ساختار عاطفی مناسب در کلاس درس می تواند توانایی خلاقیت را در همه دانش آموزان شکوفا سازد. منظور از جو عاطفی آن است که دانش آموزان بتوانند احساس امنیت کنند و قادر باشند نسبت به محرک های فیزیکی و عقلانی ارایه شده از طرف آموزگار و همسالان واکنش مطلوب نشان دهند. یکی از اساسی ترین قدم ها در این زمینه، پرورش حس کنجکاوی است. از نمودهای اساسی کنجکاوی، سؤال کردن و یافتن پاسخ است. برای تقویت کنجکاوی، ایجاد فرصت تجربه و تحقیق ضروری است. دانش آموز باید بتواند به مشاهده، آزمایش و جستجوی محیط و اشیای اطراف خویش بپردازد. جو عاطفی در کلاس برای پرورش رفتار خلاق باید شرایطی را فراهم آورد که دانش آموزان ضمن آن بتوانند احساس ارزش، تعلق و قدرت کنند.
● نقش آموزگار در شکوفایی خلاقیت
آموزگار نقش مهمی را در پرورش خلاقیت دانش آموزان دارد و می تواند با فضای آموزشی مناسب، محیط را برای خلاق بودن دانش آموزان فراهم کند. با تشویق های متوالی باعث پرورش استعدادهای نهفته دانش آموزان شود. خلاقیت یک توانایی عمومی است و کم و بیش در همه انسانها وجود دارد و این آموزگار است که باید آن را کشف کند و به ظهور برساند.
آموزگار در اعطای توانایی به ابنای بشر همان نقش طبیعت مهربان را ایفا می کند. با مهرورزی های آهسته و آرام و رهنمودهای در خور و شایسته، توانمندی های بالقوه و نهادینه هر کودک و نوجوان را پالایش می دهد، جلوه و جلا می بخشد و هر یک را به وادی توانایی رهنمون می سازد.
آموزگاران باید برای پرورش خلاقیت به دانش آموزان امکان فکر کردن بدهند و تا حد امکان آنها را از انجام فعالیتهای کلیشه ای و از پیش تعیین شده دور کنند. آموزگاران دانش آموزان را در محیط آموزشی آنان محدود نکنند و وسایل متنوع در اختیار آنان قرار دهند و به طور غیرمستقیم موجب شکوفایی خلاقیت دانش آموزان شوند.
شاید بتوان گفت، قلب عملکرد آموزگار در رابطه با خلاقیت شیوه های تدریس مناسب اوست به طور کلی برای پرورش علم خلاقیت لازم است روشهای تدریس اکتشافی و فعال که مبتنی بر فعالیت دانش آموزان است، محور تدریس قرار گیرد تا بتوان به یادگیری توأم با خلاقیت دست یافت. به همین منظور ضرورت دارد که آموزگاران روش های تدریس خلاق را بشناسند تا آنها در کار خویش بهره ببرند.
همانطور که بیان شد، شیوه های آموزشی و یاددهی، با رشد و خلاقیت دانش آموزان ارتباط مستقیم دارند. روشهای تدریس فعال با دادن آزادی عمل به فراگیران به آنها فرصت می دهند به جستجو و کشف مسایل بپردازند. بدین ترتیب دانش آموز خود در فرآیند یادگیری دخیل می شود و انگیزه های درونی و به دنبال آن، امکان بروز خلاقیت در او افزایش می یابد.
تورنس (۱۹۶۲) برای آموزش خلاقیت به آموزگاران پیشنهادهایی ارایه داده است که انجام آنها خلاقیت دانش آموزان را بیشتر می کند. این پیشنهادها عبارتند از:
۱) تفکر خلاق را با ارزش بدانید.
۲) دانش آموزان را به محرک های محیطی حساس تر کنید.
۳) دست کاری اشیا و عقاید را تشویق کنید.
۴) تحمل پذیری عقاید تازه را توسعه دهید.
۵) به کودکان یاد دهید که تفکر خلاق خود را معتبر بدانند.

معصومه ایرانپرست

منبع : روزنامه قدس