فشارت زده بالا...

قلب تلمبه بدن است. کارخانه پمپاژ خون به تمام نقاط بدن که از چند ماه قبل از تولد تا آخرین لحظه زندگی یک لحظه هم از فعالیت نمی‌ایستد.
برای زنده ماندن سلول‌ها خون باید مواد غذایی و اکسیژن را به آنها برساند و این وظیفه عضلات قلب است که با فشارخون داخل حفره‌های خود را درون شریان‌ها (سرخرگ‌ها) پمپ کنند. گفته می‌شود اگر تمام رگ‌های بدن را در امتداد هم بگذارید طول آنها به چند هزار کیلومتر می‌رسد و با هر ضربان قلب خون باید در تمام این مسیر طولانی حرکت کند پس می‌شود حدس زد که برای هرکدام از ضربان قلب چه انرژی‌ای صرف می‌شود و قلب با چه فشاری این خون را بیرون می‌راند.
رگ‌ها هم برای اینکه بتوانند این فشار را تحمل کنند و خون را در طول خود عبور دهند یک مکانیسم خاص دارند ساختار رگ‌ها یک خاصیت ارتجاعی دارد که می‌تواند در برابر فشارخون کمی باز شود و بعد خون را به صورت موجی به جلو هل دهد. این همان چیزی است که ما به صورت نبض آن را حس می‌کنیم.
اما گاهی این سیستم پیچیده پمپاژ خون کمی از کنترل خارج می‌شود. اتفاقات زیادی می‌تواند این سیستم را از کنترل خارج کند که یکی از آنها بیماری پرفشاری خون است.
● فشارخون چیست؟
فشارخون نیرویی است که خون پمپ شده توسط قلب را به دیواره‌های رگ وارد می‌کند. فشارخون در همه کسانی که قلبشان می‌تپد وجود دارد و آن چیزی که به عنوان بیماری تلقی می‌شود در واقع پرفشاری خون است که به غلط از آن به فشارخون یاد می‌شود.
هایپرتنشن‌ یا بیماری پرفشاری خون زمانی است که قلب بیش از مقدار طبیعی برای خارج کردن خون نیرو صرف می‌کند. در واقع پرفشاری خون قلب را مجبور می‌کند برای پمپاژ خون انرژی بیشتری صرف کند و این انرژی را به جدار رگ‌ها هم منتقل کند.
گفتن اینکه چه زمانی فشارخون بالاتر از حد طبیعی است و چه زمانی پایین‌تر یک مساله قراردادی است که پزشکان با توجه به شرایط مختلف بیماران و عوارض آنها و زمانی که قلب گرفتار عارضه می‌شود به یک حد قراردادی رسیده‌اند به‌طور طبیعی فشارخون مطلوب زمانی است که فشار سیستولیک (عدد بالاتر) کمتر از ۱۲ (یا ۱۲۰ میلیمتر جیوه) و فشار دیالتولیک (عدد پایین‌تر) کمتر از ۸ (یا ۸۰ میلیمتر جیوه) باشد تا فشارخون حدود ۱۴۰ روی ۹۰ هم طبیعی محسوب می‌شود اما رقم‌های بالاتر از این طبق قرارداد، بیماری فشارخون محسوب می‌شوند و می‌توانند زمینه وجود عوارض در فرد مبتلا باشند البته گفته می‌شود کسانی که فشارخونشان در محدوده ۱۳۰ تا ۱۴۰ روی ۸۵ تا ۹۰ قرار دارد هم بهتر است برای مشاوره به متخصص قلب مراجعه کنند. فشارهای بالاتر از این قطعاً نیاز به ارزیابی و بررسی توسط یک متخصص دارند.
● علائم پرفشاری خون چیست؟
در اغلب بیماران مبتلا به پرفشاری خون این بیماری هیچ علامتی ندارد چون اغلب روند بالا رفتن فشارخون بسیار تدریجی است و به آهستگی صورت می‌گیرد. بدن بیماران تا حدودی نسبت به علائم مقاوم می‌شود و حساسیت‌اش را از دست می‌دهد.
به همین دلیل تا زمانی که بیماری در مراحل اولیه قرار دارد، تقریباً نمی‌توان از روی علائم متوجه آن شد و فقط در صورت آزمایش فشارخون با دستگاه اسفیگمومانومتر (دستگاه فشارخون) می‌توان متوجه بالابودن آن شد اما به‌تدریج با بالارفتن فشارخون و رسیدن بیماری به مراحل حاد، علائم بیماری آشکار می‌شوند. علائم بیماری پرفشاری خون در اثر چند عامل به‌وجود می‌آیند که یکی از آنها، خود فشارخون بالاست و دیگری تغییرات عروقی که به‌خاطر این بیماری به‌وجود می‌آید. رگ‌های متوسط و کوچک و مویرگ‌ها در اثر فشارخون بالا ممکن است دچار سختی شوند یا حتی پاره شوند و ایجاد خونریزی کنند که این مسائل علائم بیماری را به‌دنبال دارد.
به‌طور کلی علائم پرفشاری خون، چیزهایی مثل سرگیجه، تپش قلب، خستگی زودرس، درد قفسه سینه، تنگی نفس، مشکلات تنفسی، نامنظم‌شدن ضربان قلب، حملات ضعف عضلانی و تاری دید ناشی از تغییرات شبکیه است. در موارد حاد، ممکن است خونریزی خودبه‌خودی از بینی و وجود خون در ادرار هم در بیماران مبتلا به پرفشارخون دیده شود اما شایع‌ترین و آزاردهنده‌ترین علامت فشارخون بالا که موجب آزار بیمار می‌شود، سردرد شدید است.
سردرد در مواقعی که فشارخون به بالاتر از عدد ۱۷۰ میلیمتر جیوه رسیده باشد، شدت پیدا می‌کند اما در فشارهای پایین‌تر هم ممکن است به‌وجود بیاید. سردرد صبحگاهی در ناحیه پشت سر و در مواقع بیدارشدن از خواب و یا سردرد شدید بعد از یک فعالیت مختصر همراه با قرمزشدن صورت و احساس گرگرفتگی نشانه‌های فشارخون بالاست که باید به‌سرعت به پزشک یا یک مرکز درمانی مراجعه کرد.به‌غیر از این علائم، ممکن است علامت‌های دیگری هم مربوط به بیماری زمینه‌ای که فشارخون بالا را به‌وجود آورده در بیماران وجود داشته باشد. علائم بیماری دیابت، علائم بیماری نارسایی کلیوی و علائم و مشکلات ناشی از نقص غده فوق کلیه، از این نشانه‌ها هستند که با اینکه مستقیما مربوط به پرفشاری خون نیستند اما می‌توانند هشداری در مورد وجود فشارخون بالا باشند.
● چه چیزهایی باعث بالارفتن فشار می‌شوند؟
علت دقیق بالارفتن فشارخون هنوز مشخص نیست. پرفشاری خون اولیه (یعنی بدون یک بیماری زمینه‌ای) با مکانیسم غیرمشخصی باعث بالارفتن فشارخون می‌شود اما علت‌هایی که می‌توانند زمینه این اتفاق باشند، در مطالعات مختلف مشخص شده‌اند. این فاکتورهای خطر به‌عنوان علت‌های اصلی به‌وجود آمدن و یا پیشرفت بیماری مشخص شده‌اند.
کشیدن سیگار یا مصرف انواع دخانیات، چاقی، کاهش فعالیت‌های حرکتی یا ورزش‌نکردن، مصرف نمک زیاد در رژیم غذایی، استرس‌های روحی، سن بالا، سابقه مشکلات کلیوی و بیماری غدد فوق‌کلیوی از این عوامل خطر هستند. داشتن سابقه خانوادگی بیماری یا بعضی بیماری‌های ژنتیکی هم از عواملی هستند که می‌توانند زمینه بیماری پرفشاری خون محسوب شوند.
کسانی که در بین بستگان درجه اولشان بیماران مبتلا به پرفشاری خون وجود دارد و خانم‌هایی که قرص‌های جلوگیری از بارداری مصرف می‌کنند، کسانی که وزن‌شان بیشتر از مقدار طبیعی است و خانم‌های حامله، به‌علت اینکه احتمال ابتلا به پرفشاری خون در آنها بالاتر است، باید به‌طور منظم توسط پزشک کنترل شوند.بهتر است کسانی که هرکدام از فاکتورهای خطر فوق را در خود پیدا کرده‌اند و سن‌شان هم بالاتر از ۳۵ سال است، برای انجام آزمایش‌های لازم یا حداقل یک بار گرفتن فشار به پزشک مراجعه کنند.
● چگونه می‌توان این بیماری را تشخیص داد؟
پرفشاری خون، اغلب به‌طور تصادفی تشخیص داده می‌شود. در جریان یک چکاب معمولی یا در زمان معاینه برای یک بیماری دیگر ممکن است یک فشارخون بالا هم برای بیمار ثبت شود که نشان‌دهنده بیماری باشد.
به علت اینکه علائم پرفشاری خون با مسائلی مثل استرس روحی یا فشار عصبی هم تداخل دارد و آنها می‌توانند به‌طور قطعی باعث بالا رفتن فشار شوند، این مسأله کمی کار تشخیص را مشکل‌تر می‌کند اما به‌طور کلی می‌شود گفت که بررسی منظم توسط پزشک و انجام معاینات سالانه برای کنترل بیماری بسیار موثر است.
در یک معاینه معمولی با دستگاه سنجش فشار خون در یک وضعیت آرام فشار خون بیمار اندازه‌گیری می‌شود. در صورت بالا بودن این معاینه باید چند دقیقه بعد و از یک رگ دیگر (دست یا پای دیگر) انجام شود. در صورتی که باز هم فشار خون بالا گزارش شد، باید آزمایش‌های دیگر را به ترتیب اولویت انجام داد.
آزمایش خون از نظر بررسی میزان کراتینین خون که نشان‌دهنده عملکرد کلیوی است و یا الکترولیت‌هایی مثل سدیم و پتاسیم که می‌توانند باعث بالا رفتن فشار خون شوند و همچنین آزمایش قند خون برای بررسی وجود دیابت از آزمایش‌های روتین برای تعیین علت پرفشاری خون هستند.
به غیر از اینها، آزمایش چربی‌ها و کلسترول خون به عنوان عاملی برای تعیین مشکلات قلبی ـ عروقی زمینه‌ساز پرفشاری خون یک آزمایش اصلی محسوب می‌شود که باید حتماً برای همه کسانی که فاکتورهای خطر پرفشاری خون را دارند درخواست شود.
آزمایش ادرار، انجام نوار قلب و انجام اکوکاردیوگرافی هم جزو آزمایش‌های تکمیلی هستند که برای تعیین دقیق‌تر علت بیماری انجام می‌شوند.
معمولا بعد از ثبت یک فشار خون بالا برای فرد، پزشک باید او را به متخصص قلب ارجاع دهد تا کنترل بیماری و درمان آن توسط وی انجام بگیرد.
با مراجعه به متخصص قلب و انجام معاینات توسط وی و دریافت یک شرح حال بیمار توسط پزشک مراحل درمان پرفشاری خون شروع می‌شود.
● پایین‌آوردن فشار
اولین مرحله برای درمان بیماری پرفشاری خون حذف همان فاکتورهای خطری است که زمینه ساز بیماری شده‌اند. اگر پرفشاری خون در اثر یک بیماری زمینه‌ای و ثانویه به آن ایجاد شده است باید آن بیماری را درمان کرد. مثلا پرفشاری خون ناشی از دیابت را باید با کنترل قند خون، کنترل رژیم غذایی و مصرف داروهای لازم کنترل کرد.
اولین توصیه پزشک هم به بیماران مبتلا به پرفشاری خون معمولاً تغییر سبک زندگی است. کاهش وزن، کاهش مقدار نمک در رژیم غذایی، حذف چربی‌های مضر از رژیم غذایی، مصرف زیادتر میوه و سبزیجات و همچنین قطع مصرف دخانیات از اولین اقدامات لازم و حیاتی کنترل بیماری هستند. آرام بودن و نداشتن استرس و ریلکس شدن به وسیله انجام ورزش هم از نظر کنترل اعصاب و روان و هم به خاطر انجام فعالیت‌های ورزشی باعث کنترل فشار خون می‌شود. به تمام بیماران توصیه می‌شود هر روز حداقل به مدت نیم ساعت ورزش سبک انجام دهند.
اگر بیماری پرفشاری خون در مراحل اولیه باشد، معمولا با اقدامات فوق کنترل می‌شود. اگرچه بعد از کنترل بیماری هم باید معاینات مرتب سالانه یا هر ۶ ماه توسط پزشک انجام شود.
اما اگر باوجود اقدامات فوق باز هم فشار خون بالا ماند یا اصلاً از ابتدا بیمار در یک وضعیت اورژانسی به پزشک مراجعه کرد، باید برای وی درمان دارویی را شروع کرد. مصرف داروهایی مثل انالاپریل، لوزارتان، آتنولول و پروپرانولول از داروهایی هستند که معمولا برای این بیماران تجویز می‌شود.
چند نکته مهم که بیماران در زمان مصرف داروها باید توجه داشته باشند: داروها را به هیچ وجه نباید بدون نسخه پزشک مصرف کرد. داروهای تجویز شده باید راس ساعت و به میزان معین مصرف شوند در غیر این صورت می‌توانند عوارض سوء داشته باشند. بهتر است همیشه از یک نوع دارو متعلق به یک کارخانه خاص استفاده کرد، با توجه به اینکه داروها توسط کشورهای مختلف تولید می‌شوند مصرف یک دارو از چند کارخانه متفاوت می‌تواند عوارضی را به دنبال داشته باشد.
به هیچ‌وجه پوسته یا جعبه داروها را دور نیندازید، در مواقع اورژانسی یا در زمان مراجعه به پزشک که نام دارو را فراموش کرده‌اید اینها به کمک شما خواهند آمد.
بعد از شروع مصرف داروها یک بار دیگر به پزشک مراجعه کنید تا از کنترل فشار خود مطمئن شوید.
عوارض پایین بودن فشار و راه‌های مقابله با آن را هم یاد بگیرید، گاهی ممکن است زمینه بیماری در شما برطرف شده باشد و مصرف داروی پایین‌آورنده فشار باعث شود از آن طرف بام بیفتید.
سعی کنید در خانه یک دستگاه سنجش فشار خون داشته باشید و کار با آن را یاد بگیرید و به یکی از بستگان‌تان هم یاد بدهید. با این کار به طور مرتب می‌توانید فشارتان را کنترل کنید. دستگاه‌های دیجیتال سنجش فشار خون که مدت‌هاست به بازار آمده‌اند این کار را بسیار ساده کرده‌اند. اما باید هر چند وقت دستگاه خود را برای کنترل دقت آن با خود به مطب پزشک ببرید.عوارض بیماری‌تان را یاد بگیرید و در صورت به وجود آمدن هر عارضه جدیدی سریع آن را به پزشکتان اطلاع دهید.
● عوارض بیماری فشار خون بالا
گفته می‌شود فقط در کشور آمریکا حدود ۶۵ میلیون نفر مبتلا به بیماری پرفشاری خون هستند که حدود دوسوم این تعداد از بیماری‌شان اطلاعی ندارند. این مساله باعث می‌شود که به تدریج بیماری پرفشاری خون در این افراد پیشرفت کند و عوارضی را به جا بگذارد که هزینه‌ها و مدت درمان را به طور وحشتناکی افزایش می‌دهد. به همین دلیل کشورهای صنعتی برای کنترل فشار خون بالا اقدامات غربالگری خاصی را در نظر گرفته‌اند.
عوارض پرفشاری خون مسائلی مثل سکته مغزی در اثر پاره شدن مویرگ‌های ظریف مغز، نارسایی قلبی در اثر فشاری که به عضله قلب وارد می‌شود، حمله قلبی به خاطر مشکلات‌ عروقی ناشی از فشار خون، نارسایی کلیوی و تخریب بافت‌های کلیه به خاطر فشار خون بالا و اختلالات بینایی به خاطر تخریب شبکیه چشم به خاطر مشکلات عروقی است.
به غیر این اینها عوارضی مثل سردردهای همیشگی، گیجی، تشنج و بقیه عوارض بیماری پرفشاری خون هم باعث مراجعه مکرر بیماران به پزشک و بیمارستان‌ها و تحمیل هزینه درمانی زیادی به دولت‌ها می‌شود.
در حالی که تمام این مسائل را می‌توان با انجام غربالگری و تشخیص به موقع و درمان ساده با تغییر رژیم غذایی، ورزش و تغییر سبک زندگی، از بین برد.

دکتر سید احسان بیکایی

منبع : روزنامه تهران امروز