تاریخ ادبیات در ایران

کتابی درباره تاریخ ادبیات ایران در دوره اسلامی تألیف ذبیح الله صفا. کتاب‌های تاریخ ادبیات به معنای متداول امروزی آن در ایران پیشینه‌ی کهنی ندارد. مطالب این‌گونه آثار، بیشتر در تذکره‌های شاعران نقل می‌شد که ظاهرا نخستین آن‌ها در قلمرو زبان فارسی "لباب الالباب" سدیدالدین عوفی (تألیف ۶۱۸) است. احمد گلچین‌معانی تا سال ۱۳۵۰شمسی، ۵۲۹ اثر تذکره‌ای و تاریخ ادبیاتی را ذکر کرده است که بیشتر آن‌ها پس از قرن دهم در شبه قاره هند تألیف شده است.
نخستین آثار تحقیقی و تحلیلی درباره تاریخ ادبیات فارسی را خاورشناسان سده نوزدهم تألیف کرده‌اند که از آن جمله است: "تاریخ ادبیات فارسی" هرمان اته آلمانی که صادق رضازاده شفق آن را به فارسی ترجمه کرده است و همچنین "تاریخ شعر فارسی" به زبان ایتالیایی تألیف ایتالوپیتزی که در ۱۸۹۴ میلادی در ایتالیا منتشر شد. مهم‌ترین این آثار تاریخ ادبی ایران تألیف ادوارد براون است. پس از او پاول هرن کتاب مختصری را در ۱۹۰۹ درباره تاریخ ادبیات فارسی به آلمانی تألیف کرد. از دیگر کارهای غیر ایرانیان در این زمینه به آثار یان ریپکا اهل چکسلواکی، برتلس و براگنیسکی روسی، باوزانی ایتالیایی و شبلی نعمانی از شبه قارة هند باید اشاره کرد.
ایرانیان تاریخ ادبیات‌نویسی به معنای نوین آن را در سده اخیر و به دنبال کارهای اروپاییان بویژه ادوارد براون آغاز کردند. در این زمینه نخست باید از کتاب "تاریخ ادبیات فارسی" محمدحسین خان فروغی (ذکاءالملک ) یاد کرد که برای تدریس در مدرسه سیاسی سابق، تألیف شد و پس از فوت مؤلف به اهتمام فرزندانش در ۱۳۳۵ در تهران چاپ شد. نوشتن تاریخ ادبیات فارسی برای تدریس در مدرسه‌ها و دانش‌سراها بعدها دنبال شد که از آن میان از آثار صادق رضازاده شفق، بدیع‌الزمان فروزانفر و جلال‌الدین همایی باید یاد کرد.
در ایران نگارش تاریخ ادبیات فارسی به شیوه متداول در اروپا و به صورت تحقیقی و مبسوط را در واقع ذبیح الله صفا استاد دانشگاه تهران آغاز کرد. کتاب او پنج جلد دارد و با آنکه ظرف مدتی افزون از چهل سال فراهم آمده از طرحی تقریبا واحد پیروی کرده است به این ترتیب که مؤلف در هر مجلد پیش از ذکر سرگذشت شاعران و نویسندگان هر دوره و نمونه آثار آنان برای آشنا شدن خواننده با اوضاع و احوال آن دوره فصولی را به اوضاع سیاسی و اجتماعی وضع علوم و دانش‌ها و همچنین مباحث عمده دینی و کلامی هر دوره اختصاص داده و آن گاه پس از پرداختن به وضع کلی ادبیات و علوم ادبی در دو بخش جداگانه به معرفی شاعران و نویسندگان نامدار هر دوره و بحث از زندگانی و آثار و افکار و نمونه اشعار و نوشته‌های آنان پرداخته است. وجود این فصل‌های بنیادین تا حد زیادی خواننده را برای فهم اشعار و اندیشه و سبک شاعری و نویسندگی صاحبان ترجمه آماده می‌کند. اهتمام نویسنده برای بارور کردن فصول مقدماتی کتاب مجموعه کار او را به مرز یک دوره تاریخ تمدن و فرهنگ و ادب ایرانی نزدیک کرده است اما همین خصیصه ــ که موجب افزایش قابل ملاحظه حجم کتاب شده ــ بعدها در نظر برخی زاید و نقیصه کار وی و موجب ملالت به حساب آمده است.
بر عنوان کتاب تاریخ ادبیات در ایران خرده‌گیری و یادآوری شده است که با توجه به تقسیمات جغرافیایی سیاسی سده‌های اخیر ذکر مؤلفان شهرهای افغانستان ماوراءالنهر شبه قاره هند آسیای صغیر و آذربایجان در این کتاب صحیح نیست . به همین سبب مؤلف عنوان آخرین چاپ کتاب را به تاریخ ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی تغییر داد. ایرادهای دیگری که بیشتر بر کلیات مندرجات کتاب گرفته‌اند از این قبیل است که چرا در این کتاب از لهجه‌ها و ادبیات عامیانه استان‌ها و اقلیت‌های نژادی و مذهبی مانند کرد و لر و ترک و یهود یاد نشده است یا چرا با نقل منتخب اشعار شاعران و نمونه آثار نویسندگان بر حجم کتاب افزوده شده است. با وجود این برخی کتاب تاریخ ادبیات در ایران را در میان ده کتاب برگزیده هفتاد سال اخیر از "اولین‌ها" دانسته‌اند.
جلد پنجم کتاب که شامل سه بخش است پس از انقلاب اسلامی و قسمت عمده آن در خارج از ایران (آلمان) تنظیم و تألیف شده است. با آنکه در پاره‌ای زمینه‌ها عدم دسترسی به منابع اصلی و دست اول کاملا مشهود است. اهتمام بلیغ نویسنده برای بررسی همه موارد لازم با مراجعه به تحقیقات بعدی قابل توجه است. به عنوان مثال در بخش "ادبیات دوره صفویه و سبک هندی" از پژوهش‌های احمد گلچین معانی سود برده است. زبان کتاب تقریبا یکدست و در همه جا علمی و ملهم از سنت‌های ادب گذشته فارسی است. گو اینکه ویژگی اخیر، در نظر برخی سنگین و دور از ذهن و غریب آمده و عیب کتاب تلقی شده است.
مندرجات این کتاب به قلمرو تاریخ ادبیات فارسی در محدوده زبان فارسی جدید (دری) یعنی ادبیات ایران در دوره اسلامی منحصر می‌ماند و از دو دوره پیشین زبان فارسی (فارسی باستان و میانه) یعنی ادبیات ایران پیش از اسلام در آن سخنی به میان نمی‌آید در حالی که در عنوان کتاب، حتی پس از تجدیدنظر در چاپ‌های اخیر چنین حصری منظور نشده است.
در این کتاب علاوه بر نقد، موضوعات سبک‌شناختی و جامعه‌شناختی هم فراوان مطرح شده است که پژوهشگر را در هر یک از این زمینه‌ها از رجوع بدان بی نیاز نیست.
منابع "تاریخ ادبیات در ایران" اغلب دست اول و قابل اعتماد است. عزم مؤلف برای رجوع به منابع اصلی هر مبحث او را مقید کرده است که در بسیاری موارد بویژه در مجلدات آغازین به نسخه‌های خطی و گاه منحصر به فرد ــ که در روزگار تألیف آن بخش از کتاب هنوز به چاپ نرسیده بوده ــ مراجعه کند. انتخاب اشعار و نمونه‌ها هم گاهی از همین نسخه‌های خطی یا از چاپ‌های سنگی و نامنقح اولیه صورت گرفته که ممکن است با ضبط چاپ‌های انتقادی بعدی تفاوت‌هایی داشته باشد. در چاپ‌های بعدی کتاب هم برای انطباق نمونه‌ها و اشعار بر صورت‌های انتقادی آثار و رفع کسر و کمبودهایی از این قبیل اهتمامی صورت نگرفته است.
جلد اول کتاب با عنوان "تاریخ ادبیات در ایران از آغاز عهد اسلامی تا دوره سلجوقی" نخستین بار در ۱۳۳۲ش در ۷۱۶ صفحه در تهران چاپ شد. جلد دوم که از میانه قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم را دربر دارد در ۱۳۳۴ش و جلد سوم در دو بخش از اوایل قرن هفتم تا پایان قرن هشتم هجری در سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۵۲ش و جلد چهارم از پایان قرن هشتم تا اوایل قرن دهم در ۱۳۵۶ش و جلد پنجم از آغاز سده دهم تا میانه سده دوازدهم، در سه بخش به ترتیب در سال ۱۳۶۲ و ۱۳۶۴ و ۱۳۷۰ش انتشار یافته است. انتظار این بود که مجلدات بعدی کتاب دست کم تا سده حاضر یکی پس از دیگری منتشر شود که عمر مؤلف آن در اردیبهشت ۱۳۷۸ به سر آمد و به رحمت ایزد منان پیوست.
کتاب "تاریخ ادبیات در ایران" در پنج جلد و هشت مجلد با ۹۰۷ ۵ صفحه چند بار به صورت دوره‌ای و بارها در مجلدات جداگانه به چاپ رسیده است. خلاصه‌ای از این کتاب به درخواست استادان رشته زبان و ادبیات فارسی برای دوره کارشناسی ترتیب یافته که جلد اول آن را مؤلف در ۱۳۵۵ش منتشر کرده و در ۱۳۷۴ش به چاپ چهاردهم رسیده است. جلد دوم و سوم و چهارم این خلاصه نیز به انتخاب محمد ترابی تهیه شده است.

محمدجعفر یاحقی. دانشنامه جهان اسلام

منبع : کتاب نیوز