دیپلماسی در تسخیر امواج رسانه

ایالات متحده آمریکا همواره برای این که جهان عربی - اسلامی را نسبت به سیاستهای خود خوشبین کند سعی کرده است از دیپلماسی موسوم به دیپلماسی عمومی استفاده کند. واشنگتن از این راه به دنبال ارتقای منافع ملی خود با استفاده از اطلاعات و نفوذ رسانه ای در این کشورهاست. این وظیفه مدت ها بر عهده آژانس اطلاعات آمریکا (CIA) بود که در سال ۱۹۵۳ توسط آیزنهاور تأسیس شد و مسئولیت صدای آمریکا و رادیو اروپای آزاد را که به طور مستقیم از بلوک شوروی پخش می شد بر عهده داشت.
این رادیو ها با استفاده از برنامه های خود همواره به دنبال ارتباط گیری با نخبگان کشورهای حساس و تولید برنامه های صوتی و تصویری بودند که چهره ای مثبت از ایالات متحده آمریکا ارائه دهند به طوری که تمامی این دستاورد ها در کلکسیون آژانس اطلاعات آمریکا تا سقوط دیوار برلین دیده می شود. اما این برنامه ها تنها در دوران سرخوشی آمریکا در دوران ریاست جمهوری بیل کلینتون به فراموشی سپرده شد و طی سالهای دهه ۹۰ جهانی سازی و پیروزی ارزشهای آمریکایی به عنوان تنها حادثه شوم تاریخی تلقی می شدند.
برخی اعضای سابق دولت ریگان که اغلب به نومحافظه کاران پیوسته اند به این حقیقت اذعان کرده اند که شرق نه تنها به کمک انسجام اخلاقی خود بلکه بوسیله تلویزیون و سینمای خود در برابر جنگ ستارگان و برتری اقتصادی غرب توانست مقاومت کند.
در جنگ اول خلیج فارس شبکه CNN انحصار مدیریت سیل تصاویری را که بسیار مؤثر بودند برعهده داشت. سپس در جنگ کوزووتلویزیونهای غرب جنبه مثبت جنگ یعنی دموکراسی را به نمایش درآوردند.
به هرحال همه این موارد از چیزی به نام دیپلماسی عمومی حکایت می کردند. نخستین تجلی این نظریه ایجاد معاونتی در وزارت خارجه به همین عنوان بود. در این راستا برنامه هایی بامضمون برخورداری مسلمانان مقیم آمریکا از آزادی تولید شد که در نوع خود موفقیت هایی برای نفوذ غرب در برخی مناطق مسلمان نشین بالکان نیز به دست آورد. در ادامه سایتهای اینترنتی نیز راه اندازی شد تاآنچه ارزشهای مشترک آمریکا خوانده می شد را القا کنند. کاخ سفید دفتر ارتباطات جهانی را ایجاد کرد تا ایده جنگ آینده عراق را در مطبوعات بین المللی تبلیغ کند.
اما همه این ها تنها آغاز عملیاتی واقعی بود که در امواج سراسر جهان می خواست به جریان بیفتد و هدف از آن کاهش نفرت و دشمنی جهان اسلام با آمریکا بود. شب حمله آمریکا به افغانستان در ۷ اکتبر ،۲۰۰۱ میلیون ها آمریکایی هدف بمباران رسانه ای قرار گرفتند. CNN، فاکس نیوز و سایر شبکه های خبری تصاویری از حوادث سال ۲۰۰۱ را نشان دادند که در آن هواپیماهای در حال عملیات، بمب افکن های در حال اوج گیری، شبیه سازی رایانه ای و آسمان پر از موشک توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کرد. در همان زمان نیز تصاویر ویدیویی اسامه بن لادن در شبکه عرب زبا ن الجزیره که تا آن هنگام شهرت چندانی نداشت به نمایش درآمد. تا آن موقع، الجزیره در خارج از مناطق تحت پوشش خود شناخته شده نبود و هیچ شبکه ای هم در جهان نمی توانست از چنین اسناد هیجان برانگیزی چشم پوشی کند.
همزمان با تهدیدات بن لادن ، میلیون ها تماشاگر تلویزیون با آرم الجزیره و وجود یک شبکه خبری ماهواره ای به زبان عربی آشنا شدند . این شبکه در سال ۱۹۹۶ راه اندازی شد و تأمین مالی آن نیز بر عهده قطر بود. الجزیره طی چندین سال فعالیت خود توانسته بود با پوشش اخبار انتفاضه دوم و همچنین کثرت برنامه هایش در باره فلسطین جمعیت قابل توجهی از اعراب را به سوی خود جلب کند. در شبکه الجزیره نظامهای عربی از سوی مخالفان مورد انتقاد قرار گرفتند. امری که در شبکه های داخلی این کشور ها غیر ممکن است. برخی برنامه های مناظره شبکه الجزیره و برخی مجریان این شبکه از جمله Tayssir Allouni از زمان دستگیر شدن در اسپانیا به اتهام ارتباط با القاعده دارای شهرت جنجالی شدند. این شبکه که دارای سی و پنج میلیون بیننده در خاورمیانه در خارج از این منطقه بود در رقابت با حریفان غربی رو به گسترش مناطق تحت پوشش خود نهاد و از اکتبر سال ۲۰۰۱ به عنوان منبع تصاویر برای دیگر شبکه های تلویزیونی در جهان شد. به طوری که خبرنگاران آن با افتخار می گویند : نگاه چهار گوشه جهان به CNN است و نگاه CNN به الجزیره.
در نخستین گام، مقامات امنیتی آمریکا واکنش های متفاوتی نسبت به الجزیره نشان دادند و چنین بهانه آوردند که رهبر القاعده می تواند با استفاده از این شبکه دستوراتش را به طرفداران خود برساند. برخی از نزدیکان بوش نیز چندین بار در این شبکه حاضر شده اند که از مشهورترین این چهره ها می توان از کاندولیزا رایس و کالین پاول نام برد به طوری که سفیر سابق آمریکا در سوریه یعنی کریستوفر روس که تسلط کامل به زبان عربی دارد چنان حضوری در این شبکه داشت که به عنوان سفیر آمریکا در الجزیره از وی یاد می شود. طی سالهای گذشته، الجزیره چندین نوار ویدیویی و صوتی از القاعده پخش کرده است. این درحالی است که پیام های این گروه تروریستی قبل از این فقط از طریق اینترنت پخش می شد. بدین ترتیب دیگر لازم نیست تروریست ها برای پخش تصاویر و پیام های خود با شبکه های تلویزیونی دست و پنجه نرم کنند. پس می توان گفت با حضور شبکه الجزیره شاهد بروز دو رویداد عظیم هستیم: اول این که آمریکا انحصار تصاویر خبری را از دست داده است و دوم این که از این پس ثروت های کلان اعراب به سمت رسانه ها سوق پیدا کرده است.
با جنگ عراق خبرنگاران این بار همانند جنگ اول خلیج فارس می توانستند به سالن های کنفرانس مطبوعاتی اکتفا کنند یا این که خود در میان نظامیان و میدان های نبرد حاضر شوند در حالی که اکثر شبکه های تلویزیونی قوانین جدید یعنی سانسور تصاویر اجساد کشته شدگان و زندانیان آمریکایی را رعایت کردند اما الجزیره حتی به بهای جدال با رژیم صدام ضلع سوم این جنگ را به تصویر کشید .
پس از سقوط صدام، الجزیره به عنوان یکی از منابع خبری این جنگ باقی ماند. اما در این راه هزینه هایی را نیز پرداخت کرد که از آن میان می توان به کشته شدن خبرنگاران و بمباران دفاترش اشاره کرد. آمریکا با سخنگویی پاول، رامسفلد یا آرمیتاژ با رویکرد جانبدارانه این شبکه مخالفت کرده و فشارهایی را بر قطر وارد کرد. پس از این قطر زمانی که نیروهای آمریکایی پایگاه های خود در عربستان را ترک کردند باهدف تبدیل شدن به بهترین متحد آمریکا در منطقه، پذیرای آنان شد.
اما واقعیت این است که این امر یعنی ممنوعیت پخش این شبکه در کشورهایی همچون اردن و کویت به دلیل صد ها شکایت تسلیم شده از طرف دولت های غربی به امری عادی تبدیل شده است.
اما از سوی دیگر ، رسانه های عرب امروز شبکه ای شده است که در آن اعضای دولت بوش، نومحافظه کاران و حتی خبرنگاران اسرائیلی می توانند صحبت کنند و مطمئن باشند که خیل عظیمی از جمعیت اعراب و مسلمان حرف های آنان را می شنوند. برنامه هایی همچون «جهت مخالف» که از برنامه Crossfire آمریکا الگو برداری شده است این امکان را به وجود آورده است تا افراد متعلق به تفکرات کاملاً مخالف در آن به بحث و جدل بپردازند. به موازات این، رسانه های آمریکایی که به زبان عربی برنامه های خود را پخش می کردند نتوانستند انتظارات دیپلماسی عمومی را برآورده سازند. از سال ۲۰۰۲ دولت بوش ۳۰ میلیون دلار در رادیو خاورمیانه نیویورک که بیشتر به رادیو ساوا مشهور است سرمایه گذاری کرده است. به هر حال نفوذ رادیو ها بسیار محدود است و برنامه های عربی بی بی سی نیوز و رادیو مونت کارلو نمی توانند بیش از این اتفاقات سیاسی را تغییر دهند .
روز ۱۴ فوریه ۲۰۰۴ شبکه ماهوار ه ای الحره در اسپرینگ فیلد در چند کیلومتری واشنگتن راه اندازی شد. این شبکه توسط یک آژانس دولتی کنترل می شود که مسئول رادیو صدای آمریکا نیز هست و مدیریت آن را شبکه تلویزیون خاورمیانه بر عهده دارد که کنگره آمریکا بودجه ای معادل ۶۵میلیون دلار برای نخستین سال پخش آن اختصاص داد.
حال این سؤال مطرح است که اگر شبکه الحره تهدید چندانی برای الجزیره به حساب نمی آید آیا دیگر شبکه های عربی می توانند رقیبی برای آن باشند در حال حاضر بیش از بیست شبکه عرب زبان جهانی و ملی وجود دارند که در این بین می توان از شبکه های MBC و MBC۲ نام برد که شبکه ای انگلیسی زبان در کشور بحرین است. این شبکه ها به یک گروه سعودی، کویتی و لبنانی موسوم به گروه میدل ایست نیوز (اخبار خاورمیانه) تعلق دارند که سرمایه آن به ۵۰۰ میلیون دلار می رسد. به عنوان نخستین رقیب می توان از ابوظبی تی وی نام برد که از سال ۱۹۸۴ از امارات پخش می شود. بیشتر برنامه های این شبکه را اخبار و تصاویر جمع آوری شده از سراسر جهان تشکیل می دهند.
اما مهمترین رقیب موجود برای الجزیره شبکه العربیه است که از عربستان پخش می شود که به گفته مدیر آن هدف از تأسیس العربیه ایجاد شبکه ای جایگزین برای الجزیره با لحنی ملایم و بدون تحریک کنندگی است. در جنگ ۳۳ روزه یک قدرت نوظهور هم در رسانه های خاورمیانه قد برافراشت و آن شبکه تلویزیونی عربی المنار متعلق به حزب الله بود واز لبنان پخش می شود. نام این شبکه زمانی به زبان ها افتاد که در سال ۲۰۰۳ مقامات آمریکایی سعی کردند از پخش یک سریال که تاریخ یهودیان را حکایت می کرد ممانعت به عمل آورند. اما شهرت آن زمانی بود که وارد رقابت با شبکه های افسانه ای یهودیان در جنگ تابستان ۲۰۰۶ شد. تولد المنار از این نظر یک اتفاق مهم در دنیای رسانه ودیپلماسی شد که در این ایده که سرمایه و پول چاشنی تحول در رسانه است تردید انداخت.

فرانسوا برنار هوگه

منبع : روزنامه ایران