جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


تمرکز؛ چرا و چگونه؟


تمرکز؛ چرا و چگونه؟
ابوذر را کشتند!
هیچ‌وقت استادش را این اندازه غمگین و نگران ندیده بود. از ده سال پیش که به اصفهان آمده بود، هر روز صبح، به شوق آموختن، به سوی خانه ساده و با صفای استاد می‌شتافت و تا وقت نماز ظهر، رو در روی او می‌نشست. اما آن روز سرد زمستانی، نه از لبخند همیشگی استاد خبری بود و نه از آمادگی او برای درس گفتن. جز سکوت، چیزی در میان آنان رد و بد نمی‌شد، و شاگرد می‌دانست که باید منتظر باشد تا استاد، خود به سخن آید.
- محمد مهدی!
- بله استاد!
- برای تو از نراق، نامه نمی‌آید؟
- می‌آید؛ اما من نمی‌خوانم.
- نامه‌ها را چه می‌کنی؟
- بدون آنکه بازشان کنم، زیر گلیم حجره‌ام پنهان می‌کنم. چون می‌دانم خواندن هر نامه، مدتی ذهنم را به خود مشغول می‌کند و از درس باز می‌دارد.
- امروز درس تعطیل است. به خانه برگرد و آخرین نامه‌هایی که از نراق آمده است، بخوان
دل کندن از استاد و درس او، برای محمد مهدی سخت بود؛ اما چاره‌ای جز اطاعت نداشت. به خانه آمد و چند نامه را باز کرد وخواند. یکی از نامه‌ها، او را سخت لرزاند و حالش را دگرگون کرد. با دلی شکسته و اشکی روان، نزد استاد بازگشت تا تکلیف خود را بداند.
- خواندی؟
شاگرد، پاسخ استاد را با اشکهای خود داد.
- پدرت، مرحوم ابوذر نراقی را کشته‌اند. خویشان و دوستانت، چندین نامه برای تو نوشته‌اند تا بازگردی و امور خانواده را سامان دهی. وقتی از تو خبری نشد، نامه‌ای هم برای من فرستادند تا تو را از ماجرا آگاه کنم. برخیز و برو که خویشانت، منتظرند.
برخاست؛ اما دو غم بزرگ، دلش را چنگ می‌زد: مرگ پدر و دوری از درس و علم.
کمتر از ده روز بعد، در همان ساعت همیشگی، در خانه استاد مولا اسماعیل خواجویی (م ۱۱۷۳ ق) به صدا درآمد. آری؛ محمد مهدی نراقی بازگشته بود، تا بیست سال دیگر نزد استادان خود در اصفهان علم آموزد.(۱)
این است حکایت عالمانی که قلب خود را برای کسب دانش، آماده نگه داشتند و همه درها را به روی آنچه موجب آشفتگی ذهن و برهم خوردن تمرکزشان می‌شد، بستند. (۲) این است حکایت آنان، و چیست حکایت ما؟
هنگام مطالعه نمی‌توانم تمرکزم را حفظ کنم. گاهی دو ساعت می‌گذرد و ناگهان متوجه می‌شوم فقط یک صفحه از کتاب را خوانده‌ام! بعضی وقتها هم مجبور می‌شوم یک مطلب را چند بار بخوانم تا بفهمم!
● منشأ حواس‌پرتی
تمرکز کافی، برای همگان امکان‌پذیر است؛ زیرا قدرت تمرکز، یک استعداد ذاتی نیست؛ بلکه اکتسابی و قابل ارتقاء است. هیچ کس نباید خود را حواس‌پرت یا فاقد تمرکز حواس بداند؛ بلکه بهتر است وقتی تمرکز حواس او دچار اختلال شد، زمان و مکان نامناسب را متهم کند. شما می‌توانید از طریق تمریناتی که در این بروشور آمده است، تمرکزتان را پرورش داده و تقویت کنید.
تمرکز حواس هنگام مطالعه، کلید اصلی و اساسی درک مطلب است. برای تمرکز حواس نیز باید از روشهایی استفاده کرد که باعث تقویت، پرورش و مهارت در ایجاد تمرکز حواس، هنگام مطالعه می‌شوند.
برای حواس‌پرتی علتهای مختلفی ذکر شده است از جمله: عدم علاقه به موضوع مورد مطالعه؛ عوامل اختلال‌زای درونی، مانند تشنگی و اضطراب؛ عوامل اختلال‌زای بیرونی، مانند رفت و آمد دیگران و سر و صدا؛ عدم اعتماد به نفس؛ نداشتن الگوی مناسب برای مطالعه؛ عدم انتخاب زمان و مکان مناسب برای مطالعه.
● پیش به سوی تمرکز، با :
۱) ایجاد شوق و علاقه به مطالعه
اگر نسبت به درس یا کتابی بی‌علاقه باشید، حواستان، هر لحظه پرت خواهد شد و شما را به ناکجاآبادهای دور می‌برد؛ ولی اگر به موضوع علاقه‌مند باشید، ذهنتان به طور خودکار بر روی مطلب متمرکز می‌شود، دقت بیشتری می‌کند و مطلب را به راحتی به حافظ می‌سپارد.
بنابراین اگر نسبت به موضوعی بی‌علاقه‌اید، سعی کنید با ایجاد انگیزه‌های نیرومند و در نظر گرفتن اهدافی که برایتان مهم و جذاب است، بر شوق و علاقه خود بیفزایید.
همچنین، برای افزایش میزان علاقه خود نسبت به مطالب، می‌توانید به طرح سوالاتی پیرامون مطالب بپردازید. (ر.ک : بروشور شماره ۱، «حرفه‌ای ها چگونه کتاب می‌خوانند؟»)
۲) تقویت اعتماد به نفس
مطالعه عمیق و یادگیری ثمربخش، وقتی حاصل می‌شود که تصور مثبتی از خود داشته باشیم و به خود اعتماد کنیم؛ زیرا اعتماد به خود، نیرو و مهارت ما را افزایش داده، مغز را سالم‌تر می‌کند.
وقتی می‌خواهید کاری انجام دهید، از گفتن کلماتی مانند «نمی‌خواهم»، «نمی دانم» و «نمی‌توانم» بپرهیزید. جمله «این کار محال است» را از دفتر زندگی خود خط بزنید، و ترس و بدگمانی و سستی را از ذهن خود دور کنید.
هرگزاجازه ندهید که هیجانات و افکار منفی، شما را در خود غرق سازند و تمرکز حواس شما را مختل کنند.
اعتماد به نفس داشته باشید و پیوسته با خود تکرار کنید که «قادر به انجام کار هستم؛ می‌توانم انجام دهم و باید انجام دهم». بدین ترتیب تفکر مثبت در شما پدید می‌آید.
اعتماد به نفس، احساس شعف و شادی را در شما به وجود می‌آورد، و در حالت شادمانی از تمرکز حواس بهتری برخوردارید؛ بهتر فکر می‌کنید؛ بهتر مطالعه می‌کنید و نتیجه کارتان بهتر خواهد بود.
اعتماد به نفس نیز فضیلتی اکتسابی است که می‌توان آموخت و به کار بست؛ فقط باید راه‌های آن را دانست که در منابع مربوط ، ذکر و ثبت شده است.
۳) تعیین زمان مطالعه
مطالعه، مانند هر کار دیگری، نیاز به زمان مناسب با خودش را دارد؛ اما تعیین مناسب‌ترین زمان برای مطالعه، آسان نیست و بیشتر به عادات فردی بستگی دارد. برخی افراد عادت دارند تا نیمه‌های شب بیدار مانده، با استفاده از سکوت و آرامش شبانه مطالعه کنند. برخی دیگر عادت دارند زود بخوابند و صبح زود از خواب بیدار شوند و مطالعه کنند.
بنابراین یافتن زمان مناسب، باعث برقراری تمرکز حواس، جلوگیری از اتلاف وقت و انرژی، عدم سردرگمی و فهم بهتر مطالب می‌شود.
همچنین ثابت بودن زمان مطالعه، انسان را شرطی می‌کند و فرد با شروع زمان مطالعه، خودکار و ناخودآگاه ، افکارش برای مطالعه تمرکز و آمادگی می‌یابد.
۴) مطالعه به محض نشستن
پس از آنکه در مکان مطالعه خود قرار گرفتید، بی‌درنگ مطالعه را شروع کنید و به هیچ کار دیگری نپردازید. بعضیها وقتی پشت میز مطالعه می‌نشینند یا کتاب را باز می‌کنند، شروع می‌کنند به ورق زدن کتاب، جابه‌جا کردن کاغذها و کارهای جانبی دیگر.
اگر نشستن برای مطالعه طولانی شود و مطالعه‌ای صورت نگیرد، و شما خود را با کارهای جانبی یا افکار درونی مشغول کنید، برای مطالعه تمرکز کافی نخواهید یافت. عادت کنید همه آنچه را که برای مطالعه نیاز دارید، ابتدا فراهم کنید و هر کار متفرقه‌ای را که دارید، پیش از مطالعه انجام دهید و پس از آنکه نشستید، همان دم، مطالعه را آغاز کنید. با این روش، ذهن خود را برای مطالعه، شرطی خواهید کرد و با زحمت کمتری به تمرکز می‌رسید.
۵) در پی سکوت مطلق نبودن
واقعیت این است که هر چه محیط ساکت‌تر باشد، برای تمرکز حواس بهتر است و اصولاً ما محیطی را برای مطالعه انتخاب می‌کنیم که سرو صدای کمتری داشته باشد. اما به هیچ عنوان نباید درجست و جوی محیطی بود که سکوت مطلق بر آن حکم‌فرما باشد، چرا که چنین محیطی همیشه پیدا نمی‌شود و باعث سردرگمی و اتلاف وقت شما خواهد شد. سکوت، نسبی است و بهترین مکان برای مطالعه متمرکز، جایی است که سرو صدای آن از بقیه جاهای موجود، کمتر باشد.
اگر شما به محیط کاملاً ساکت عادت کنید، شرطی می‌شوید و دوست دارید فقط در چنین محیطهایی مطالعه کنید؛ آن گاه در محیطهای دیگر با کوچک‌ترین سر و صدایی، تمرکزتان به هم می‌ریزد و ایجاد تمرکز دوباره بسیار مشکل می‌شود.
۶) کنترل صحبت کردن با خود
خیلی‌ها نمی‌دانند که هنگام عمل به تکالیف، از جمله درحین مطالعه، به شکل خاموش با خودشان حرف می‌زنند!
صحبت کردن با خود، می‌تواند فعالیتها و رفتارها را در ما برانگیزد و تشویق کند و رفتار آینده ما را سروسامان دهد. در واقع ما از طریق صحبت کردن با خود بر جریان پیشرفت خود نظارت می‌کنیم. اما اگرهمین گفت و گوی درونی بیش از اندازه ارزش یابانه یا انتقادی باشد، بر تمرکز ما اثر منفی می‌گذارد. (۳)
آیا تا به حال تجربه نگارش یک مقاله را داشته‌اید که در همان سطر اول آن گیر کرده و ناکام شده باشید؟ مقصر اصلی، یک ویراستار درونی بسیار سخت‌گیر است.
مقایسه توانایی خود با توانایی دیگران و انتظارات غلط داشتن درباره مدت و کیفیت تمرکزی که باید داشته باشیم، می‌تواند سبب شکل‌‌گیری یک گفت و گوی منفی با خویش باشد. با کمی تمرین، شما می‌توانید یاد بگیرید هر خصیصه درونی را که تمرکز شما را بر هم می‌زند، مدیریت کنید.
۷) مقابله با مشکلات شخصی
مشکلات و مصائب شخصی می‌تواندن تمرکز شما را در مطالعه از بین ببرند. مثلا از دست دادن نزدیکان یا قطع ارتباط با یک دوست، می‌تواند اختلالی جدی در توانایی تمرکز شما ایجاد کند. در بیشتر موارد، این گونه امور مخل تمرکز، عمرکوتاهی دارند و توانایی تمرکز به طور طبیعی باز می‌گردد.
در این موارد، گاهی کمک بیرونی، بسیار موثر است و شما در این موقعیتها، می‌توانید با دوستان و استادانی که می‌شناسید ، مشورت کنید و از بار ذهنی خود بکاهید. برخی از افراد دریافته‌اند که اختصاص دادن زمانی محدود به فکر کردن درباره یک مشکل خاص، به کاهش مشغله ذهنی آنان می‌انجامد.
۸) بهبود شرایط بدنی
خواب نامنظم، فعالیتهای سنگین و عادات غذایی نامناسب، بی‌تردید مانع تمرکزند. مثلا، سنگینی معده و سیری بیش از حد، یکی از زمینه‌های عدم تمرکز شما به هنگام مطالعه است. هنگام ناهار، از خوردن غذاهای پرحجم خودداری کنید؛ زیرا با رفتن خون به سمت دستگاه گوارش، از بنیه جسمی و ذهنی شما کاسته می‌شود. در ضمن توجه داشته باشید که بعد از ناهار، تا حدود یک ساعت از مطالعات سنگین بپرهیزید.
همچنین صبحانه کافی و مقوی ، نقش مهمی در ایجاد و برقراری تمرکز حواس در طی روز خواهد داشت. در اولین غذای روز ، همراه با کربوهیدراتها، غذاهای پروتئین‌دار (مثل تخم‌مرغ، ماهی، پنیر یا دانه‌های خشکبار) نیز میل کنید. از قدیم گفته‌اند: «صبحانه را مانند پادشاهان، ناهار را مانند شاهزاده‌ها و شام را مانندفقرا بخورید.»
شما باید اطلاعات خود را در زمینه بهبود شرایط فیزیولوژیکی بدن، به ویژه اصول تغذیه مناسب، ارتقا دهید تا بتوانید از شمار عوامل اختلال‌زای تمرکز بکاهید.
۹) برخوردی از الگوی مطالعه
مطالعه با الگوی مناسب، می‌تواند نقش موثر و بسزایی در تمرکز حواس داشته باشد؛ مثلاً طرح سوال هنگام مطالعه، سبب برانگیختن جدیت و حساسیت بیشتر می‌شود تا فرد برای یافتن پاسخ سوالات خود، تمرکز حواس خود را حفظ نماید.
یکی از الگوهای موفق در این زمینه، روش «پس ختام»(۴) است که مشتمل بر شش مرحله است:
الف) خواندن اجمالی
ب) سوال کردن
ج) خواندن
د) تفکر
و) به خاطر سپردن
هـ) مرور کردن.
۱۰) یادداشت برداری
یادداشت برداری، نوعی تکرار درس است که هم سبب تمرکز حواس و هم موجب حفظ آسان‌تر مطالب می‌شود.
یادداشت برداری فنی، کاری جدی و فعال است که لازمه اندیشیدن است. بدین رو برای یادداشت‌برداری، باید هنگام مطالعه، فعال بود و لازمه فعال بودن، داشتن تمرکز حواس است، و برای برقراری تمرکز حواس جهت نوشتن، هماهنگی چشم و مغز- به منزله نوعی یادگیری تجسمی چند بعدی با قدرتی بی‌نظیر – نیاز است.
۱۱) توانایی گفتن «نه»
در وقت مطالعه شما، گاهی دوستان یا هم حجره‌ای‌ها، از شما می‌خواهند که دور هم جمع شوید؛ دراین صورت چه باید کرد؟
راحت و بی‌دغدغه بگویید «نه»!
هنر گفتن «نه» را در خود تقویت کنید. اگر این اراده در شما ضعیف است، می‌توانید در مکانی که مطالعه می‌کنید بنویسید: «لطفاً مزاحم نشوید!»
اگر موفق نشدید، می‌توانید کارهای دیگری انجام دهید که نشان دهد شما دوست ندارید کسی رشته افکار شما را پاره کند؛ مثلاً از نمادهای هنگام مطالعه، استفاده کنید.
۱۲) استفاده از تکنیک «حالا اینجا باش»
این فن ساده و فریبنده، بسیار موثر است. وقتی متوجه می‌شوید که فکرتان از موضوع منحرف شده است، به خودتان بگویید: «حالا اینجا باش!» و به آرامی توجهتان را به جایی که می‌خواهید ، برگردانید.
برای مثال: شما در کلاس هستید و فکر شما از سخنان استاد به امور فرعی و مزاحم، معطوف می‌شود. در این هنگام به خودتان بگویید: «حالا اینجا باش!» و دوباره حواستان را روی سخنان استاد، متمرکز کنید و تا جایی که ممکن است این حالت را حفظ کنید.
اگر لازم باشد این کار را صد بار در هفته انجام دهید. خواهید دید که هر روز که می‌گذرد، فاصله زمانی بین دفعات منحرف شدن افکارتان، بیشتر می‌شود.
۱۳) تسلیم نشدن به حواس‌پرتی‌های بیرونی
خودتان را آموزش دهید که تسلیم حواس‌پرتی‌های بیرونی نشوید. وقتی که کسی وارد اتاق می‌شود، و در را محکم و با سروصدا می‌بندد، روی خود را به سمت او برنگردانید؛ بلکه ذهنتان را به آن چیزی که مقابل شما است، متمرکز سازید. این کار را در موقعیتهای متعدد تمرین کنید.
بدون توجه به سروصداها، بین خود و استاد، تونلی بسازید. وقتی با کسی در حال گفت و گو هستید، توجهتان را به او معطوف کرده، به صورتش بنگرید و خطورات مزاحم را از ذهنتان بیرون کنید.
●عوامل متفرقه حواس پرتی
هیچ گاه عوامل حواس پرتی، به صفر نمی‌رسد؛ حتی اگر بهترین شیوه مطالعه را هم در پیش گیریم؛ زیرا غیر از عوامل پیش گفته، همیشه عوامل دیگری نیز پیش می‌آیند که مانع تمرکز ما می‌شوند.
بهترین و موثرترین راه برای مقابله با عوامل حواس‌پرتی‌های متفرقه، نوشتن آنها بر روی یک برگ کوچک کاغذ و اختصاص دادن زمانی برای فکر کردن درباره آنها است.
مثالی بزنیم : شما دراوج مطالعه هستید؛ ناگهان به خاطر می‌آورید که امشب باید به دوست خود تلفن بزنید. از این لحظه به بعد شما هر چقدر هم که بکوشید، دغدغه تلفن کردن به دوستتان و اینکه مبادا فراموش کنید، ذهن شما را رها نمی‌کند و شما را آزار می‌دهد. در نتیجه شما از همان لحظه، تمرکز خود را از دست می دهید.
اما اگر به محض آنکه این اندیشه به ذهن شما راه یافت، آن را بر روی کاغذی بنویسید، خیالتان راحت شده، می‌توانید به مطالعه متمرکز خود ادامه دهید.
یادتان باشد که حواس‌پرتی را نیز مانند نکات مهم کتاب که فرا می گیرید و ثبت می‌کنید، باید جایی تخلیه کنید. اگر ننویسید و بگویید «باشد برای بعد» یا «می‌دانم که یادم نمی‌رود» و … توانایی ذهنی خود را کم کرده‌اید.
هرچه در حین مطالعه به خاطرتان می‌آید و عامل مزاحم تلقی می‌شود، گوشه‌ای یادداشت کنید تا بار ذهنی مربوط به آن، از ذهن شما بیرون رود.
منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از مجموعه بروشورهای خشت اول، شماره ۲
پاورقی‌ها
۱- برگرفته از : دومین ویژه‌نامه کنگره فاضلین نراقی، «شخصیت ملا محمد مهدی نراقی» به قلم آیت‌الله شهید قاضی طباطبایی ، ص ۴۲. گفتنی است که علامه محقق مولا محمد مهدی نراقی، و فرزند نامدارش مرحوم ملا احمد نراقی، از مشاهیر فقهای شیعه و هر دو صاحب تصانیف بسیارند.
۲- این داستان ممکن است تا این حد، قابل توصیه نباشد، اما اهتمام عالمان برجسته‌ای چون مرحوم نراقی را به حفظ و تداوم تمرکز در حد بسیار بالا، نشان می‌دهد.
۳- گفتنی است تفکر به هنگام مطالعه، با صحبت کردن با خود (حدیث نفس) متفاوت است. صحبت کردن با خود حالتی است که فرد را از محور موضوع مورد بحث خارج می‌سازد و موجب توقف وی می‌گردد؛ در حالی که تفکر یعنی ممحض شدن بر روی مطلب، برای درک و فهم بیشتر.
۴- این روش در منابع علمی به «SQ۴R» معروف است.
منبع : باشگاه اندیشه


همچنین مشاهده کنید