تنها سد می سازیم

ساخت سد در ایران اگرچه قدمت دو هزار و چند صد ساله با آثاری همچون سد داریوش ۲۵۰۰ ساله و سد دو قوسی خاکی کریت با قدمت ۵۰۰ ساله دارد اما ساخت اصولی سد در ایران هیچ گاه مورد توجه نبوده است. ایران در حال حاضر جزء سه کشور برتر سدساز جهان است اما بعید نیست ظرف چند سال آینده این موقعیت خود را از دست دهد. «ایران تنها سد می سازد.» این جمله پرویز کردوانی چهره ماندگار علمی کشور و پدر کویرشناسی ایران است که در گفت وگو با «اعتماد» درباره اینکه آیا ساخت سد در ایران صرفه اقتصادی دارد، می گوید و اظهار نظر می کند؛ یکی از ویژگی های مهم سدسازی اقتصادی بودن آن است. در غیر این صورت ساخت سد تنها هزینه اضافی را به کشور تحمیل می کند. او درباره اینکه آیا ایران به این تعداد سد نیاز دارد، می گوید؛ در کشور نیمه خشکی مثل ایران که بیشتر آب آن به هدر می رود باید سد ساخته شود تا از هدرروی آب جلوگیری شود و رودهای پرنوسان آب را ذخیره کند.
دکتر کردوانی معتقد است؛ مهم ترین مساله در ایران و دنیا مساله آب است به دلیل آنکه مقدار آب های افزوده شده به کره زمین بسیار ناچیز است. اگرچه آب فراوان ترین ماده در دنیا است و سه چهارم کره زمین را فرا گرفته است، اما همه ما می دانیم که این آب برای ما قابل استفاده نیست زیرا ۹۷ درصد آن به صورت آب های شور اقیانوس ها است و دو درصد آن نیز یخ های قطبی هستند که آب نمی شوند و اگر به مایع تبدیل شوند به اقیانوس ها ریخته و شور می شوند. تنها یک درصد آب باقی می ماند که در واقع همان آب های ذخیره شده در پشت سدها یا آب های زیرزمینی است. قابل ذکر است که نیم درصد از یک درصد آب های باقیمانده شور و به شکل آب های زیرزمینی و رودهای شور غیرقابل شرب هستند. بنابراین مقدار آب شیرین بسیار ناچیز است. ایران هم از این قاعده مستثنی نیست. «ایران» از لحاظ آب کشور فقیری است.
پرویز کردوانی اگرچه معتقد است ایران کشور فقیری در زمینه آب است اما می گوید در صورت داشتن برنامه ریزی صحیح ظرف مدت ۲۵-۲۰ سال آینده مساله کمبود آب در ایران مطرح نخواهد بود. در مورد آب، اصلاحات کم آبی، کمبود آب و بحران آب مطرح است. زمانی با کمبود آب مواجه هستیم که سرانه آب، کمتر از هزار متر مکعب باشد. در این صورت به منطقه بحرانی برخورد می کنیم، اما شرایط ما به گونه یی است که در حال حاضر نباید به منطقه بحرانی برسیم. مناطقی نظیر فلسطین اشغالی، اردن و اسرائیل که اصولاً طبیعتی فقیر دارند، دارای بارندگی کم به میزان ۱۰۰ میلی متر هستند اما کشوری نظیر ایران که بارندگی به میزان ۲۰۰ میلی متر دارد نباید در حال حاضر با کمبود آب مواجه باشد که این امر نیز مستلزم برنامه ریزی است. در ایران ممکن است مساله کم آبی در دشت های خشک مانند یزد، قم و غیره مطرح باشد. اما در مجموع در کل کشور نباید با چنین مساله یی روبه رو باشیم. در صورت داشتن برنامه ریزی صحیح ممکن است تا ۲۵ سال آینده با کمبود و بحران آب مواجه نشویم.
«آقای دکتر علت هرزروی آب در ایران به چه مسائلی برمی گردد؟» او می گوید؛ در این زمینه ۷ دلیل عمده وجود دارد که عبارتند از؛
۱) بارندگی ها، تند و شدید هستند. باران ریز در خاک نفوذ می کند، اما باران درشت قابلیت نفوذپذیری ندارد.
۲) کوه ها خشک هستند. به این علت که بارندگی به صورت ناپیوسته و با فاصله زمانی طولانی رخ می دهد و خاک خشک نمی تواند آب را در داخل خود نفوذ دهد.
۳) کوه ها از لحاظ پوشش گیاهی فقیر یا فاقد آن هستند. ایران، تنها در مناطق گیلان و مازندران از پوشش گیاهی نسبتاً غنی برخوردار است. البته در همین مناطق نیز، درختان را یکی پس از دیگری قطع می کنند. این در حالی است که پوشش گیاهی باعث ریز شدن قطرات باران و نفوذ آب در زمین و پیدایی چشمه سارها می شود. به همین علت است که جنگل را مادر رودخانه ها می شناسند. از سوی دیگر به دلیل پوشش گیاهی کم یا فقدان گیاه، پس از بارندگی شدید، سیل جاری می شود. بنابراین یکی از علل به وقوع پیوستن سیل، فقر یا فقدان پوشش گیاهی است.
۴) یکی از عیوب مناطق کوهستانی ایران، تند بودن شیب کوه هاست. برای مثال می توان به منطقه کرج به سمت شمال(چالوس) اشاره کرد.
۵) فاصله بین آبخیز تا آبریز کم است، یعنی فاصله بین کوه (آبخیز) و انتهای دشت که رود به آنجا می ریزد (آبریز) کوتاه است و آب با یک فاصله کوتاه به کویر، دریا و دریاچه ریخته می شود. برای نمونه، رود چالوس که فاقد دشت است و در صورت بارندگی، آب بلافاصله به دریا می ریزد، در رامسر نیز فاصله کوه تا دریا کمتر از دو کیلومتر است.
۶) تعداد سد در ایران کم است. در هر دره یی که امکان احداث سد در آن وجود داشته باشد باید سد ایجاد شود. یکی از محاسن سد این است که آب را حفظ و ذخیره کرده و از هرز رفتن آن جلوگیری می کند.
۷) کوه های ایران برفگیر هستند. در فصل بهار با گرم شدن هوا، این برف ها به سرعت آب شده و طغیان رودها را سبب می شوند.
هفت عامل مذکور از جمله عواملی هستند که سبب می شوند با وجود بارندگی های داخل کشور، نتوانیم از آنها بهره کامل ببریم. بنابراین آب ها به راحتی هرز می روند. اکنون حدود ۱۰رود ایران به عراق می ریزد، پنج رود از کوهستان به خلیج فارس و صدها رود کوچک و بزرگ به دریای خزر می ریزند که موجب هدرروی آب ایران شده است. او درباره اینکه آیا ساخت سد با این تعداد با توجه به عمر مفید سد در ایران صرفه اقتصادی دارد، می گوید؛ همان گونه که توضیح دادم یکی از اصول ساخت سد اقتصادی بودن آن است، در غیر این صورت ساخت آن بی فایده است. در ایران با توجه به شرایط آب و هوایی تا آنجا که می توان باید سد ساخت اما باید به اصول آن همانند صرفه اقتصادی و عمر مفید آن توجه کرد که متاسفانه کمتر توجه می شود.
اما درباره عمر مفید سدها، باید توجه کنیم که برای هر سدی عمر مفیدی در نظر گرفته شده است. عمر مفید سد سفیدرود ۵۰ سال است، اما به علت بهره برداری بیش از حد، سد مذکور زودتر از زمان در نظر گرفته شده پر خواهد شد. او سپس به سه اقدامی که قرار بود با اجرای آنها عمر مفید سد سفیدرود ۵۰ سال باشد، اشاره می کند و می گوید؛ آبخیزداری بالادست که به طور صحیح انجام نشده است، ایجاد سدهای رسوبی به تعداد ۱۱ سد که احداث نشد و شست وشوی هیدرولیکی، یعنی باز کردن دریچه در طول سال و شستن گل ولای سطح آن از طریق جریان آب، که به دلیل عدم انجام سه اقدام فوق عمر مفید سد سفیدرود کاهش پیدا کرد.
او درباره اینکه آیا سه اقدام فوق برای سدهای تهران نیز قابل اجرا است، اظهار می کند؛ برای سدهای تهران انجام این کار بسیار دشوار است. به همین دلیل این سدها زودتر از سایر سدها پر خواهند شد زیرا در صورت باز کردن دریچه ها و خروج آب از آن، تهران آب نخواهد داشت. بدین ترتیب با وجود سد، مشکل آب حل نخواهد شد. سدهای فعلی آب موردنیاز را تا ۳۰ یا حداکثر ۴۰ سال آینده تامین خواهند کرد و پس از آن قادر به انجام کارکرد خود نخواهند بود.
او می گوید؛ چنان که تمهیدات لازم انجام نشود، مخازن سد کرج و لتیان در ۲۵ سال آینده پر خواهد شد، بنابراین امکان احداث سد در مناطق مذکور وجود نخواهد داشت، چرا که در صورت پر شدن سدهای بزرگ، امکان لایروبی آنها وجود ندارد و این سدها باید رها شوند. برهمین اساس بود که پنج سال پیش طی مصاحبه یی عنوان کردم که اگر برای تهران چاره یی اندیشیده نشود، طی ۲۵ سال آینده آبی نخواهد داشت و همه باید از این شهر مهاجرت کرده و بروند.

منبع : روزنامه اعتماد