تعریف جنگل و انواع آن

جنگل منطقه وسیعی پوشیده از درختان ، درختچه ها و گونه های علفی است که همراه با جانوران وحشی نوعی اشتراک حیاتی گیاهی و جانوری را تشکیل داده و تحت تاثیر عوامل اقلیمی و خاکی قادر است تعادل طبیعی خود را حفظ کند.
حداقل سطحی که برای تشکیل جنگل از نظر علمی لازم است بسته به نوع گونه درختی ، شرایط محیطی و غیره تغییر می کند. این مساحت در شرایط معمولی حداقل ۳/۰ هکتار ( ۳ هزار متر مربع ) است. واژه « جنگل » از زبان سنسکریت است و به اکثر زبانهای اروپایی نیز وارده شده است و معنای جنگل طبیعی و بکر را می دهد. جنگل بسته به نوع پیدایش آن و خصوصیات ساختاری به جنگل بکر ، جنگل طبیعی ، جنگل مصنوعی یا جنگل دست کاشت طبقه بندی می شود.
جنگل بکر یا جنگل دست نخورده ، جنگلی است که بدون دخالت انسان بوجود آمده است و ترکیب گونه های درختی و درختچه ای و علفی آن طوری است که وضعیت کاملاً طبیعی را نشان می دهد .چوب و سایر فرآورده های تولید شده در جنگل بکر در همان سیستم طبیعی تجزیه شده و به خود جنگل بر می گردد. بعبارت دیگر از جنگل بکر هیچ گونه موادی ( زنده یا غیر زنده ) به خارج از آن حمل نمی شود.
رویش چوبی جنگلهای بکر که به حالت تعادل رسیده باشند عملاً صفر است ، یعنی همان قدر که چوب و سایر مواد آلی تولید می شود همان قدر هم تجزیه می شود و یا می پوسد. بعبارت دیگر چرخه رفت و بازگشت مواد در یک جنگل بکر چرخه ای بسته است.
در جنگل بکر بین تولید کنندگان ( گیاهان ) ، مصرف کنندگان ( جانوران ) و تجزیه کنندگان ( جانوران ریز ) یک اشتراک حیاتی متقابل و پایدار برقرار است . جنگل های بکر از تنوع زیستی بالایی برخوردارند و دارای اطلاعات ژنتیکی ارزشمندی هستند که تا به امروز بسیاری از این اطلاعات کشف نشده است . امروزه ارزش جنگلهای بکر بسیار زیاد است هر چند که متاسفانه روند تخریب کمی و کیفی آنها در دنیا روبه افزایش است.
امروزه سعی بر این است که جنگلهای بکر باقی مانده بر روی کره زمین را حفظ و از آنها بعنوان ذخیره گاههای اطلاعات ژنتیکی و تنوع زیستی استفاده شود. امروزه تبدیل جنگلهای بکر به جنگلهای صنعتی قابل توجیه نیست و نگهداری آنها حتی از نظر اقتصادی نیز قابل توجیه است.
جنگل طبیعی ، جنگلی است که بدون دخالت انسان به وجود آمده است ولی انسان به طور مستقیم یا غیر مستقیم در آن دخالت ( بهره برداری ) کرده است .
جنگلهای بکر دست خورده و بهره برداری شده تبدیل به جنگلهای طبیعی می شوند. بعبارت دیگر جنگلهای طبیعی جنگلهای بکر دست خورده هستند. ترکیب درختان و سن آنها و تنوع گونه های گیاهی و جانوری در یک جنگل طبیعی با جنگل بکر متفاوت است و عموماً جنگل طبیعی از نظر زیست محیطی فقیرتر از جنگل بکر است.با وجود این جنگلهای طبیعی قادرند چشم اندازهای طبیعی هر منطقه را حفظ کرده و در اکثر موارد از جنگلهای مصنوعی یا دست کاشت غنی تر و پایدارتر باشند.
جنگلهای مصنوعی یا دست کاشت یا جنگل انسان ساخت جنگلی است که به دست انسان و با هدف مشخصی ایجاد شده است و هدف از ایجاد آن تولید چوب، ایجاد مناظر طبیعی ، ‌حفظ آب و خاک ، ایجاد مناطق تفریحی و تفرجی و غیره است.
جنگل مصنوعی معمولاً به صورت نهالکاری (درختکاری) به وجود می آید، هر چند این جنگلها را می توان با کاشت بذر نیز به وجود آورد. تجربه نشان داده است جنگلهای مصنوعی که با این روش به وجود آمده اند پایدار و نزدیک تر به جنگلهای طبیعی هستند. جنگل مصنوعی که با قلمه ایجاد شده ، قلمستان نامیده می شود ( مثل قلمستان های صنوبر در بسیاری از نقاط کشور ) البته باید متذکر شد که قلمستان ها در اکثر نقاط دنیا از نظر حقوقی جزو جنگلها محسوب نمی شوند. امروزه ایجاد جنگلهای مصنوعی در دنیا از اهمیت بالایی برخودار است چرا که به افزایش نیاز چوبی در جهان پاسخ می دهد.
چنانچه جنگلهایی در زمین های زراعی و بایر با هدف تولید چوب با استفاده از روشهای پیشرفته زراعی از قبیل شخم زدن ، کود دادن و غیره ایجاد شده باشد به آن زراعت چوب اطلاق می شود. حجم زراعت چوب در زمینهای غیر جنگلی در تمام دنیا در حال افزایش است.
علاوه بر سه نوع جنگلی که تعاریف آن ذکر شد در کشور ما از اصطلاح « بیشه » هم استفاده می شود. ما بیشه را معمولاً برای پوشش های گیاهی به کار می بریم که اطراف رودخانه و شیار دره ها در مناطق خشک ظاهر می شوند. این واژه به تجمع درختچه ها در نیزارها نیز اطلاق می شود.
● پیدایش جنگل و طبقه بندی آن
جنگلهای دنیا از حدود ۱۴۰-۶۰ میلیون سال پیش به وجود آمده اند. بسته به نوع درختان تشکیل دهنده ، جنگلهای دنیا را به دو نوع سوزنی برگ و پهن برگ تقسیم می کنند.
جنگلهای سوزنی برگ دنیا قدیمی تر از جنگلهای پهن برگ هستند و پیدایش اولیه این جنگلها در دوران دوم زمین شناسی در دوره کرتاسه یعنی حدود ۱۴۰ میلیون سال قبل رخ داده است. جنگلهای پهن برگ در مقابل جنگلهای سوزنی برگ تکامل یافته تر در عین حال جدیدتر هستند. این جنگلها در دوران سوم زمین شناسی در حدود ۶۰ میلیون سال پیش به وجود آمده اند. از آن زمان تاکنون جنگلهای دنیا دائماً در حال تحول و تکامل بوده و اگر انسان در روند آن دخالتی نداشته باشد سیر تحول وتکامل آنها همچنان ادامه خواهد یافت.
در اواخر دوران سوم زمین شناسی اقلیم کره زمین روبه سردی گذاشت به طوری که در اوایل دوران چهارم ( حدود یک میلیون سال پیش ) بارشهای آسمانی اکثراً به صورت برف درآمد و به خصوص در عرضهای جغرافیایی بالاتر از ۴۰درجه شمالی و یا ارتفاعات بالای ۳ تا ۴ هزار متری عرضهای پایین تر یخچال های طبیعی تشکیل شدند و به تدریج رشد کردند، به عبارت دیگردوران های یخبندان به وجود آمد.
یخچال های طبیعی اکثر جنگلهای مناطق مذکور ( بالاتر از ۴۰ درجه عرض شمالی ) را در زیر خود مدفون ساختند . با گرم شدن آب و هوای کره زمین یخچالها ذوب شدند یا به اصطلاح عقب نشینی کردند و پس از مدتی دوباره بر اثر سرد شدن اقلیم یخچال ها شروع به پیشروی کردند.
در طول یک میلیون سال که از اوایل دوران چهارم می گذرد چهار دوره یخبندان به وجود آمد و در این زمان کلیه جنگلهایی که بالاتر از عرضهای ۴۰ درجه بود از بین رفتند. آخرین دوره یخبندان در حدود ۱۸ هزار سال پیش به اتمام رسید و آب و هوای کره زمین روبه گرم شدن نهاد. لازم به توضیح است که جنگلهای ایران مخصوصاً جنگلهای شمال کشور در این مدت از هجوم یخچال ها مصون ماندند و به توسعه و تکامل خود ادامه دادند. اکثر جنگلهای کنونی اروپایی پس از پسروی آخرین یخچالها به وجود آمدند. به عبارت دیگر جنگلهای کنونی کشورهای اروپایی شمال آمریکا و آسیای شمالی جنگلهای « جوان » هستند و قدمت تکاملی آنها به ۱۰ هزار سال نمی رسد.
در صورتی که جنگلهای شمالی ایران جنگلهای کهن هستند و قدمت آ‎نها بیش از یک میلیون سال است. این اطلاعات ارزشمند ، اهمیت ژنتیکی جنگلهای خزری را به خوبی نشان می دهد.
امروزه با مطالعات گرده شناسی ثابت شده است که قدمت جنگلهای راش اروپا به ۶ هزار سال هم نمی رسد . از این رو است که در مقایسه جنگلهای راش شمال ایران ،‌جنگلهای منطقه قفقاز و شمال ترکیه نیز جزو جنگلهای کهن پهن برگ مناطق معتدله محسوب می شوند. با توجه به طول تحول و تکامل جنگلهای دنیا، جنبشهای قاره ای ، نوسانات اقلیمی در سطح کلان و عوامل دیگر ، امروزه ۵ نوع جنگل در دنیا قابل تفکیک است. این جنگلها از قطب شمال به طرف خط استوا به ترتیب عبارتند از :
۱) جنگلهای سوزنی برگ مناطق سرد نیمکره شمالی ( جنگلهای بوره آل )
۲) جنگلهای پهن برگ خزان کننده ( سبز تابستانه ) مناطق معتدله ( جنگلهای راش و بلوط )
۳) جنگلهای همیشه سبز مناطق مدیترانه ای ( جنگلهای زوبین و زیتون )
۴) جنگلهای پهن برگ مناطق نیمه استوایی ( همیشه سبز و سبز بارانی )
۵) جنگلهای پهن برگ مناطق استوایی ( همیشه سبز و سبز بارانی )
در کشور پهناور ما به دلیل پستی و بلندی فراوان و اقلیم متنوع سه نوع از جنگلهای پنج گانه دنیا وجود دارد. جنگلهای سبز تابستانه راش و بلوط در شمال ایران ، جنگلهای همیشه سبز مدیترانه ای ( جنگلهای زوبین و زیتون ) در شمال و جنوب غرب و همچنین جنگلهای پهن برگ گرمسیری مختص مناطق نیمه استوایی مثل جنگلهای کهور و کنار و جنگلهای ماندابی ( مانگرو ) در جنوب ایران .
به این ترتیب کشور ما حالتی استثنایی دارد. جنگل های راش در شمال و جنگلهای مانگرو در جنوب ایران که به کشور ما جایگاهی ویژه و نادر می بخشد.
علل پدید آمدن جنگلهای پنجگانه دنیا عبارت است از شرایط کلی تحول و تکامل تاریخ از دوران سوم ، پدیده قاره زدایی در این دوران و همچنین شرایط کلی اقلیمی و خاکی حاکم بر نقاط مختلف کره زمین که در این مورد نقش اساسی دارند. طبقه بندی ساده تر و گزیده تر ، طبقه بندی جنگلهای دنیا به سه نوع : جنگلهای سوزنی برگ ، جنگلهای پهن برگ و جنگلهای آمیخته سوزنی برگ و پهن برگ است.
البته تقسیم بندی های دقیق تر و تفصیلی تر هم برای جنگلهای دنیا وجود دارد که براساس هر یک از آنها جنگلهای دنیا به ۱۰ و یا حتی ۶۰ نوع تقسیم می شوند.
● پراکنش جنگلها
پراکنش جنگلها در تمام نقاط کره زمین یکسان نیست . اصولاً برای ایجاد جنگل در یک منطقه ، شرایط زیست محیطی خاصی مورد نیاز است. این شرایط عبارتند از حرارت و رطوبت کافی منظور از حرارت و رطوبت کافی برای پیدایش جنگل در یک منطقه وجود حداقل ۲ ماه گرم در سال است. که به مدت ۶۰ روز درجه حرارت روزانه به طور متوسط از ۱۰ درجه بالاتر باشد.
وجود رطوبت کافی یعنی بارندگی که مقدار کافی نیز ضرورت دارد که برای رشد جنگل خوب حداقل به ۶۰۰ میلی لیتر بارندگی در سال نیاز وجود دارد و از این مقدار حداقل نیمی از آن باید در دوره رشد گیاهی یعنی دوره گرم سال ( بهار و تابستان ) ریزش کند. به طور مثال مناطق شمالی کشور ما این شرایط را دارد و به همین دلیل ما از آستارا در غرب گیلان تا جنگل گلستان در شرق استان گلستان جنگلهای انبوه پهن برگ راش و بلوط داریم. حال چنانچه میزان بارندگی سالانه بین ۳۰۰ تا ۶۰۰ میلی لیتر باشد جنگلهای به اصطلاح کم پشت یا تنک ظاهر می شوند. ( مثل اکثر جنگلهای منطقه زاگرس در غرب وجنوب غرب کشور ) جنگلهای کویری با گونه هایی مثل تاغ و گز قادرند حتی با بارندگی ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی لیتر در سال ظاهر شوند. این جنگلها ، دیگر قدرت تولید زیاد چوب را نداشته و بیشتر از نظر حفاظت خاک وجلوگیری از فرسایش اهمیت دارند.
در مناطق استوایی حرارت کافی در تمام طول سال وجود دارد ومیزان بارندگی سالانه اکثراً بیش از ۲ هزار میلی لیتر است و این امتیاز سبب پیدایش جنگلهای انبوه و غنی از گونه های مختلف درختی می شود.
به طور کلی در کره زمین دو نوار جنگلی مهم وجودا دارد : نوار جنگلی استوایی که بیشترین تمرکز این جنگلها در آمریکای جنوبی (برزیل) ، آفریقای غربی و مرکزی (کنگو) و آسیای جنوب شرقی ( اندونزی) است و نوار جنگلی دیگر که جنگلهای سوزنی برگ مناطق سرد را در نیمکره شمالی در برمی گیرد و شامل کشورهای کانادا، اسکاندیناوی و روسیه (سیبری) است. این جنگلها از نظر تولید چوب های صنعتی و خمیر کاغذ و مقوا اهمیت دارند. در مقابل ، جنگلهای استوایی از نظر تنوع زیستی و ژنتیکی وگیاهان دارویی اهمیت دارند و نقش این جنگلها در اقلیم کره زمین (بادهای پاسات ) در حال افزایش است. امروزه حفاظت از تنوع زیستی در جنگلها ، استفاده از اطلاعات ژنتیکی وخواص دارویی گیاهان جنگلی و حفظ تعادل زیستی بین گیاهان وجانوران وحشی جزو اهداف کلی کشورهای جهان است که بعد از کنفرانس « ریودوژانیرو »‌ در سال ۱۹۹۲ کنوانسیون های مختلف را امضاء کرده اند و می کوشند با مدیریت صحیح از جنگلهای دنیا چه از طریق حفاظت و چه از طریق بهره برداری به روشهای همگام با طبیعت شرایط لازم و کافی را برای توسعه پایدار در اکوسیستم های طبیعی به وجود آورند.

دکتر محمدرضا مروی مهاجر- استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران
www.frw.org.ir

منبع : کلوب