تاثیر خاطره گویی گروهی بر کیفیت زندگی سالمندان

● مقدمه:
رشد سریع جمعیت به ویژه در کشورهای در حال توسعه و افزایش طول عمر و امید به زندگی پدیده سالمندی جوامع را موجب شده است. طبق آمار سازمان ملل متحد در سـال ۲۰۰۰ حـدود ۵۹۰ میلیون سالمـنـد وجـود داشتـه و پیش بینی شده که تا سال ۲۰۲۵ از مــرز یک میلیارد و یکصد میلیون نفر تجاوز خواهد کرد . در حال حاضر ۲۵ درصد جمعیت جوامع پیشرفته و ۶/۶ درصد جمعیت ایران (بیش از ۴ میلیون نفر) بالای ۶۰ سال سن دارند و انتظار می رود که تا سال ۱۴۰۰ تعداد سالمندان کشور بـه بیش از۱۰ میلیون نفــر برســد کـه با افزایش تعداد سالمندان بسیاری از کشورهای پیشرفته برابر است . آشکار است که با افزایش تعداد سالمندان مسائل و مشکلات حمایتی، اجتماعی، توانبخشی و بهداشتی - درمانی آنان نیز افزایش خواهد یافت . به طوری که در حال حاضر بیش از ۳۶ درصد از هزینه های مراقبت های بهداشتی صرف افراد مسن می گردد . افراد سالمند با چالش های ویژه ای از قبیل افزایش مشکلات مزمن، کاهش منابع مالی و کاهش توانایی های عملکردی مواجه اند بنابراین جای تعجب نیست که آن ها جهت مستقل ماندن به سطوح فزاینده ای از حمایت نیازمند گردند . آنچه که دانش امروزی به آن توجه می کند تنها طولانی کردن دوران زندگی نیست، بــلکه بایستی توجه داشت که سال های اضافی عمر انسان در کمال آرامش و سلامت جسمی و روانی سپری شود. بهبود کیفیت زندگی سالمندان از جنبه های مهم درمانی به شمار می رود و تلاش برای بهبود کیفیت زندگی و ایجاد محیطی مناسب برای فعالیت سالمندان به یک نگرانی مشترک جهانی تبدیل شده است . لذا با برنامه ریزی مناسب، سالمندان می توانند از دوران سالخـوردگی شـاد و مـولد، لذت برده و به عنوان یـک جز یـکپارچه با جامعه تلقی شونـد. از جمـله این برنامه ریزی ها می توان به انواع روان درمانی اشاره کرد. هدف از روان درمانی در سالمندان بیشتر فراهم کردن حمایت، کاهش اضطراب و افزایش اجتماعی شدن است . در روان درمانی گروهی افراد نحوه برخورد خود با اجتماع را می بینند که این امـر باعث رشـد بینش و بصیرت آن ها مـی شود و ضمن این که تجارب جدید برای برقراری ارتباط با دیگران را یـاد می گیرند، با افراد جدید آشنا شـده، احساس قدرت کرده و اعتماد به نفس آن ها بالا می رود . خاطره گویی گروهی نیز نوعی روان درمانی گروهی است که در این روش عزت نفس و صمیمیت اجتماعی از طریق تجدید تجارب گذشته ارتقا می یابد . اساساً اهداف خاطره گویی فراهم کردن فرصتی برای سالمندان است که جنبه های با معنای زندگی شان را برای دیگران بازگو کنند. این کار به آنان کمک می کند احساس هویت شخصی خود را مجدداً تحقق بخشند، اتصالاتی بین گذشته و حال تشکیل دهند و ارزیابی واقعی تری از شرایط موجود داشته باشند. همچنین خاطره گویی نقش کمک کننده ای در حمـایت از سلامـت روان و پیشرفت مراحل سالمنـدی و اثرات طولانـی مدت در بهبـود کیفیت زندگـی سالمنـدان دارد . از آن جا که جمعیت سالمنـدان جهان رو به افزایش است و ایران نیز در دهه های آینده با گروه وسیـعی از سالمنـدان متقاضی دریافت مراقبت های تندرستی مواجه خواهد بود و با توجه به این که خاطره گویی گروهی به عنوان مداخله درمانی مستقل، کم هزینه و آسان در پرستاری سالمندان مطرح است، لذا این مطالعه با هدف بررسی تاثیر خاطره گویی گروهی بر کیفیت زندگی سالمندان ساکن شهرکرد انجام گرفت.
● روش بررسی:
این پژوهش یک مطالعه مداخله ای است که در آن ۶۴ نفر از سالمندان بازنشسته مراجعه کننده به کانون بازنشستگان کشوری شهرکرد در سال ۱۳۸۵ مورد مطالعه قرار گرفتند. نمونه گیری به روش آسان انجام شد. شرایط ورود: داشتن سن ۷۵-۶۰ سال، تمایل به شرکت در تحقیق و هوشیاری کامل نسبت به زمان، مکان و شخص و شرایط خروج از مطالعه:
داشتن تجربه هر گونه بحران اجتماعـی - خانوادگـی در طول مطالعـه، بستری شـدن در بیـمارستـــان یا ابتــلا به بیماری های حاد، غیبت در جلسات بیش از یک بار، درمان با داروهای روان پزشکی و یا ابتلا به بیماری های مزمن ناتوان کننده و تجربه سوگ حداقل طی ۶ ماه گذشته بود. اطلاعات از طریق پرسش نامه استاندارد کیفیت زندگی لیپاد و پـرسش نامه خود ساخته مشخصات دموگرافیک جمع آوری گردید. به منظور ارزیابی پایایی پرسش نامه مذکور از روش آزمون مجدد استفاده گردید و با ۷۸/۰r= اعتماد علمی ابزار مورد استفاده نیز مورد تایید قرار گرفت. این پرسش نامه شامل ۳۰ سؤال از نوع معیار بینایی (استفاده از خط کش) بوده به طوری که عدد صفر نمایانگر بهترین حالت و بیشترین امتیاز و اعداد انتهایی نشان دهنده بدترین حالت و کمترین امتیاز بود. پاسخ به سؤالات پرسش نامه در مورد کلیه شرکت کنندگان، پس از توضیحات کافی از طرف پژوهشگر در ارتباط با هر سؤال، توسط شرکت کنندگان انتخاب و توسط پژوهشگر علامت زده شد. جهت سهولت کار نمرات کسب شده در هر بعد بر حسب نمره (۰ تا ۱۰۰) برآورد گردید، به طوری که عدد صفر نمایانگر حداقل امتیاز کسب شده یا بدترین وضعیت ممکن و عدد ۱۰۰ نمایانگر حد اکثر امتیازکسب شده یا بهترین وضعیت ممکن بود. در این پرسش نامه ۲۹ سؤال به بررسی ۶ بعد کیفیت زندگی شامل فعالیت فیزیکی، خود مراقبتی، فعالیت شناختی، افسردگی و اضطراب، فعالیت اجتماعی و رضایت از زندگی اختصاص دارد و ۲ سؤال در ارتباط با وضعیت فعالیت جنسی سالمندان است که سالمندان در صورت تمایل می توانند به این ۲ سؤال پاسخ دهند که در مطالعه حاضـــر هیچ یک از سالمندان به سؤالات فوق پاسخ ندادند . در پرسش نامه مشخصات دموگرافیک، خصوصیات فردی واحدهای مورد پژوهش شامل:
▪ سن
▪ جنس
▪ وضعیت تاهل
▪ میزان درآمد و میزان تحصیلات سالمندان مورد بررسی قرار گرفت.
در این پژوهش از مراجعه کنندگان به کانون بازنشستگان شهرکرد تعداد ۱۸۶ نفر جهت شرکت در مطالعه اعلام همکاری نمودند که از بین آن ها ۸۹ نفر شرایط ورود به مطالعه را داشتند. از این تعداد ۶۴ نفر (۳۲ نفر زن و ۳۲ نفر مرد) به صورت تصادفی انتخاب و در هر یـک از دو گروه آزمون و شاهد (هر گروه ۳۲ نفر، ۱۶ نفر زن و ۱۶ نفر مرد) قـرار گرفتند سپس جهت سهـولت انجام کار هر یـک از دو گروه نیـز به صورت تصـادفی به گـروه های ۸ نفره تقسیم شدند. قبل از مداخله پرسش نامه های مشخصات دموگرافیک و کیفیت زندگی لیپاد تکمیل گردید. برای این که فقط تاثیر خاطره گویی گروهی بر گروه آزمون سنجیده شود و تاثیر جمع گروهی به تنهایی کنترل گردد، برای گروه شاهد نیز گروه تشکیل شد و لذا جلسات خاطره گویی گروهی برای گروه آزمون و جلسات گروهی برای گروه شاهد هر کدام به مدت ۸ جلسه و هر جلسه به مدت یک و نیم ساعت تشکیل شد. در جلسات خاطره گویی، سالمندان به بازگویی خاطرات خود از دوران کودکی تا زمان حال پرداختند و در جلسات گروه شاهد فقط گروه تشکیل شد و سالمندان به صحبت در باره مسایل روزمره خود پرداختند و در پایان جلسه هشتم مجدداً پرسشنامه کیفیت زندگی لیپاد تکمیل گردید. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از آزمون t و کای اسکور استفاده شد.
● یافته ها:
۶/۶۲ درصد واحـدهای مورد پـژوهش دارای تحصیلات دیپـلم و بالاتر و ۵/۱۷ درصـد زیر دیپلم و ۹/۱۹ درصـد بی سـواد بودند. بیـشترین فراوانـی سنی مربـوط به گـروه سنی ۷۵-۷۰ سال (۷۵/۴۴%) و ۸۹/۹۰ درصد متـاهل بودند. از نظـر میزان درآمد، اکثـر واحد ها (۱۵/۶۳%) فقـط از طـریق حقـوق بازنشستـگی امـرار معــاش می کـردنـد. با استـفاده از
جدول شماره ۱ : میانگین امتیاز ابعاد کیفیت زندگی در دو گروه مورد مطالعه
۰۵/۰P< نسبت به قبل از مداخله
۰۱/۰P< نسبت به قبل از مداخله
داده ها بر اساس"انحراف معیار ± میانگین" می باشد. -گروه آزمون: گروهی که در ۸ جلسه به خاطره گویی پرداختند.
گروه شاهد: گروهی که در ۸ جلسه راجع به مسائل متفرقه صحبت کرده اند.
امتیاز بندی بر اساس پرسشنامه کیفیت زندگی لیپاد می باشد.
آزمـون t و کای اسکور بین دو گروه از نظر سطح تحصیلات، وضعیت تاهل، میزان درآمد و سن اختلاف آماری معنی داری مشاهده نشد. بین میانگین امتیازات کسب شده توسط گروه شاهد در کلیه ابعاد مورد مطالعه کیفیت زندگی قبل و بعد از خاطره گویی گروهی اختلاف معنی دار آماری وجود نداشت. در حالی که بین میانگین امتیازات کسب شده گروه آزمون قبل و بعد از مداخله در ابعاد مورد بررسی کیفیت زندگی به جز بعد خود مراقبتی اختلاف معنی دار وجود داشت (۰۵/۰P<) (جدول شماره ۱). همچنین میانگین کیفیت کلی زندگی قبل و بعـد از مداخـله در گـروه آزمـون به ترتیب ۰۱/۱±۲۶/۴۸ و ۰۲/۱±۰۷/۶۲ بود (۰۱/۰P<) و در گـروه شاهد به ترتیب ۰۲/۱±۸۷/۴۷ و ۱۴/۱±۸۹/۴۸ (۰۵/۰P>) بود.
● بحث:
نتایج نشان داد خاطره¬گویی گروهــی باعث ارتقا کیفیت زندگی سالمندان در بعد عملکرد فیزیکی می گردد. سالمندان با بازگویی گذشته خود که دوران فعالیت آنها بوده، احساس درونی بهتری پیدا کرده و خود را در حال و هوای گذشته احساس می کنند که این امر منجر به خود ارزیابی بهتر وضعیت سلامتی آنها شده و در انجام کارهای روزانه با انرژی بیشتری عمل می کنند. در ارتباط با بعد خود مراقبتی کیفیت زندگی سالمندان، نتایج نشان می دهد که واحدهای مورد پژوهش قبل و بعد از مداخله از وضعیت مناسبی برخوردار بودند و بین دو گروه قبل و بعد از مداخله اختلاف معنی داری مشاهده نشد.Moore و Pichler بیــان می کنند که حمایت های اجتماعی با عوامل خود مراقبتی رابطه معنی دار دارند. در این مطالعه نیز واحد های پژوهش از برخـی حمایت های اجتماعی از قبیل خدمات بیمه ای، دریافت مستمری، امکانات و تسهیلات فرهنگی و مالی و ... برخوردار بودند و قبل و بعد از مداخله میانگین امتیـــاز بالایی از نظر وضعیت خود مراقبتی داشته اند، لذا پیشنهاد می شود جهت بررسی دقیق تر تاثیر خاطره گویی بر بعد خود مراقبتی کیفیت زندگی، مطالعه ای دیگر با گروهی از سالمندانی که از نظر خود مراقبتی از وضعیت ضعیفی برخوردارند انجام گردد. خاطره گویی گروهی منجر به بهبود کیفیت زندگی سالمندان در بعد افسردگی و اضطراب گردیده است، با توجه به اینکه سالمندان دلایل متعددی برای احساس افسردگی و اضطراب از قبیل تنهایی، احساس بیهودگی و غیر مفید بودن، تجربه فقدان ها، بازنشستگی، مشکلات اقتصادی و ناتوانی در پر کردن اوقات فراغت دارند و با در نظر گرفتن این مسئله که افسردگی و اضطراب با مولفه¬های هیجانی ارتباط دارند به نظر می رسد که سالمندان با بیان خاطرات گذشته خود در جمع گروهی، احساسات مثبت و منفی خود را نسبت به گذشته بیرون ریخته و با حـال آشتـی می کنند که این مسئـله منجر به تغییر نـگرش سالمندان مـی گردد، از طرفـی داشتن نقش فعال در خاطره گویی منجر به افزایش اعتماد به نفس و احساس مفید بودن سالمندان می گردد و در نتیجه از میزان افسردگی و اضطراب آنها کاسته می شود .
نتایج مطالعه نشان داد که گروه آزمون پس از مداخله نسبت به قبل از مداخله از نظر فعالیت شناختی از وضعیت بهتری برخوردار بوده اند که بیانگر تاثیر خاطره گویی گروهی بر این بعد از کیفیت زندگی سالمندان است. خاطره گویی گروهـی از طریق بهبود وضعیت افسردگی و اضطراب سالمندان به ارتقا وضعیت های شناختی آن ها کمک می¬کند و با ایجاد فضایـی مناسب باعث تحریک و تقویت حـافظه سالمندان می گردد.
خاطره گویی نوعـی ورزش حافظه است و استفاده از حـافطه دور دست که در جـریــان خاطره گویی اتفاق می افتـد در بهبود عملکردهای شنـاختی سالمندان کمک کننده است . هـمچنین یـکی از روش هـای حفظ حـافـظه و فعـالیت¬های شناختی بیماران مبـتلا بـه آلـزایمر می باشد . در این مطالعه خاطره گویی گروهی منجر به افزایش میانگین امتیاز بعد عملکرد اجتماعی بعد از مداخله در گروه آزمون گردید. خاطره گویی گـروهی به دلیل ماهیتش کـه خود یـک گـروه اجتماعی است رفتـار اجتماعی سالمندان را ارتـقا مـی بخشد و افـراد گروه را تشویق به بر قراری ارتباط فعال با یکدیگر می کند و در نتیجه، از انزوای سالمندان کاسته، اعتماد به نفس آنها را افزایش می دهد و به این طریق باعث ارتقا رفتارهای اجتماعی سالمندان مـی گردد. خـاطره گویی درمانـی فرصت هایی برای تجربه گذشته افراد و ایجاد نگرش مثبت نسبت به خود، برای گیـرنده و فرستنده پیـام ایجاد مـی کند و تعــامـلات بین فـردی مـوجود در گـروه ها منجر به رهـایی از انـزوای اجتماعـی و شـکل گیـری رفتـارهـای اجتماعـی می گردد و در مبتلایان به آلزایمر منجر به کاهش مشکلات رفتاری و افزایش تعاملات اجتماعی می شود که این مسئله نتایج پژوهش حاضر را تایید می کند.
در ارتباط با بعد رضایت از زندگی نتایج بیانگر تغییرات مثبت در بعد رضایت از زندگـی سالمندان است. به نظر می رسد که افزایش رضایت از زندگـی واحد های پژوهش به دلیل تغییر نگرش سالمندان نسبت به زندگی و وضعیت حـاکم بر زندگی آنها باشد که پس از خاطره گویی گـروهی اتفاق افتاده است. در این رابطه Y-Ch و همکاران بیان می¬کنند که خاطره گویی منجر به افزایش رضایت از زندگی سالمندان می گردد . بنابراین از آن جا که کیفیت زندگی سالمندان متاثر از وضعیت عملکرد فیزیکی، خود مراقبتی، افسردگی و اضطراب، عملکرد اجتماعی، شناختی و رضایت از زندگی آنها می باشد، بهبود وضعیت هر یک از ابعاد ذکر شده می تواند تاثیر مثبتی در وضعیت کلی کیفیت زندگی سالمندان داشته باشد به طوری که نتایج پژوهش حاضر نیز بیانگر این موضوع است. لذا خاطره گویی گـــروهی روشی بــرای کمک به رشد مراحل سالمندی و حمایت از بهـــداشت روان سالمندان است و دارای اثرات بلند مدت در ارتقا کیفیت زندگی سالمندان است .
با آشکار سازی اثرات خاطره گویی گروهی بر کیفیت زندگی سالمندان می توان این تکنیک را به طور ساده، آسان، ارزان قیمت و قابل اجرا در تمام مراکز درمانی و نگهداری سالمندان و یا به صورت انفرادی در منزل به کاربرد و می توان انتظار داشت که این روش از سوی سالمندان و خانواده ها و اعضای تیم درمانی مورد استقبال قرار گیرد.
● نتیجه گیری:
با توجه به نتایج، خاطــره گویی گروهـــی بر کیفیت زندگی سالمندان موثر است. لذا این تکنیک را به طور آسان، ارزان قیمت و قابل اجرا می توان در تمام مراکز نگهداری سالمندان و یا در منزل به کار برد.

شهناز نعمتی دهکردی، بهمن دشت بزرگی دکتر سیروس پاک سرشت، دکتر عبدالرحمن راسخ کارشناس ارشد پرستاری - دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، مربی گروه پرستاری - دانشگاه علوم پزشکی اهواز، استادیار گروه روانپزشکی - دانشگاه علوم پزشکی اهواز، .استادیار گروه آمار – دانشگاه علوم پزشکی اهواز.
منابع:
۱.محتشم امیری زهرا، فرازمند اسماعیل، طلوعی محمودحسین. بررسی علل بستری سالمندان در بیمارستان های آموزشی شهر رشت. مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی گیلان. ۱۳۸۱، ۱۱(۴۲): ۲۸.
۲.تاجور مریم. در کتاب: بهداشت سالمندان و مروری بر جنبه های زندگی آنان. تهران: انتشارات نسل فردا. ۳۸۳، ۶-۱.
۳.کلدی علیرضا. پرستاری توانبخشی و رفاه سالمندان: دومین کنگره سراسری پرستاری و توانبخشی. تهران: ۱۳۸۱، ۴۸.
۴.Nesbitt BJ, Heidrich SM. Sense of coherence and illness appraisal in older women&#۰۳۹;s quality of life. Res Nurs Health. ۲۰۰۰ Feb; ۲۳(۱): ۲۵-۳۴.
۵.Johnson RA, Tripp-Reimer T. Aging, ethnicity, social support: a review-part ۱. J Gerontol Nurs. ۲۰۰۱ Jun; ۲۷(۶): ۱۵-۲۱.
۶.Woods B, Spector A, Jones C, Orrell M, Davies S. Reminiscence therapy for dementia. Cochrane Database Syst Rev. ۲۰۰۵ Apr; (۲): CD۰۰۱۱۲۰.
۷.محتشمی جمیله، نوغانی فاطمه. در کتاب: درسنامه روان پرستاری، تهران: انتشارات تیمورزاده. ۱۳۸۰، ۳۱۶.
۸.Chao SY, Liu HY, Wu CY, Jin SF, Chu TL, Huang TS, et al. The effects of group reminiscence therapy on depression, self esteem, and life satisfaction of elderly nursing home residents. J Nurs Res. ۲۰۰۶ Mar; ۱۴(۱): ۳۶-۴۵.
۹.Thomas B, Hardy S. Stauart & sunders: mental health nursing: principles and practice. NewYork: Mosby Company; ۲۰۰۰. ۶۳۸-۴۵.
۱۰.Hanaoka H, Okamura H. Study on effects of life review activities on the quality of life of the elderly: a randomized controlled trial. Psychother Psychosom. ۲۰۰۴ Sep-Oct; ۷۳(۵): ۳۰۲-۱۱.
۱۱.De Leo D, Diekstra RF, Lonnqvist J, Trabucchi M, Cleiren MH, Frisoni GB, et al. Leipad, an internationally applicable instrument to assess quality of life in the elderly. Behav Med. ۱۹۹۸ Spring; ۲۴(۱): ۱۷-۲۷.
۱۲.Moore JB, Pichler VH. Measurement of orem&#۰۳۹;s basic conditioning factors: a review of published research. Nurs Sci Q. ۲۰۰۰ Apr; ۱۳(۲): ۱۳۷-۴۲.
۱۳.Harrand AG, Bollstetter JJ. Developing a community-based reminiscence group for the elderly. Clin Nurse Spec. ۲۰۰۰ Jan; ۱۴(۱): ۱۷-۲۲.
۱۴.Frances I, Barandiarán M, Marcellan T, Moreno L. Psychocognitive stimulation in dementias. An Sist Sanit Navar. ۲۰۰۳ Sep-Dec; ۲۶(۳): ۴۰۵-۲۲.
۱۵.Finnema E, Droes RM, Ribbe M, Van Tilburg W. The effects of emotion-oriented approaches in the care for persons suffering from dementia: a review of the literature. Int J Geriatr Psychiatry. ۲۰۰۰ Feb; ۱۵(۲): ۱۴۱-۶۱.
۱۶.Lin YC, Dai YT, Hwang SL. The effect of reminiscence on the elderly population: a systematic review. Public Health Nurs. ۲۰۰۳ Jul-Aug; ۲۰(۴): ۲۹۷-۳۰۶.

منبع : مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی شهر کرد