خاکشیریسم درختکاری در ایران

به خاطر می‌آورم در جوانی مطلبی در یکی از کتاب‌های دکتر شریعتی در مورد «مکتب خاکشیریسم» خوانده بودم. خلاصه آن است که روزی پیرمردی نزد دوستی مشکلات جسمی خود را بیان کرد و از وی مشاوره خواست. پیرمرد گفت مدتی است که پهلویم درد می‌کند، دوست به ایشان راهنمایی کرد که کمی خاکشیر را در آب بریزد و ناشتا بخورد. سپس پیرمرد از وضع بد مزاجش گفت و دوست استفاده از خاکشیر را با دستوری شبیه قبل تجویز کرد. پیرمرد از نارسایی چشمانش گفت و مجددا دوست با بیان اینکه کمی خاکشیر را در آب می‌ریزی و ناشتا می‌خوری، او را راهنمایی کرد.
بالاخره پیرمرد به بیان مشکلات اقتصادی و گرفتاری‌های خانوادگی‌اش زبان گشود و گفت مدتی است که خواستگار برای دخترم آمده و پول ندارم و باز دوست با بیان اینکه «کمی خاکشیر را در آب بریز و ناشتا بخور» معجزه این اکسیر را به پیرمرد یاد آور شد. به نظر می‌رسد که پیروی از مکتب خاکشیریسم و رابطه دوست و پیرمرد با آنچه در مدیریت عرصه‌های فضای سبز و جنگل‌کاری ایران رخ می‌دهد تفاوت چندانی ندارد. بیش از ۸ـ۷ دهه از سابقه جنگل‌کاری و فضای سبز شهری توسط سازمان‌های مسوول می‌گذرد. حداقل در سه دهه‌ای که عمر این نگارنده به خاطر دارد معمولا درختان ثابتی کشت می‌شوند. فرقی نمی‌کند در پارک است یا فضای بیرون شهر، در شهر کوچک است یا بزرگ، در اتوبان است یا در کوچه، در خاک شور است یا شیرین، در بیابان است یا جنگل، در جنوب است یا شمال. کاج و اکالیپتوس از جمله عناصر ثابتی هستند که هر جا کاشته شده‌اند بدون توجه به اینکه آیا این درختان مناسب این کشور هستند؟! حتی به‌رغم آنکه منشا کاج، خارجی است نام «کاج تهران» را به خود گرفته است. زمستان گذشته سرمای شدیدی کشور را فرا گرفت، این سرما آ‌ن‌طور که کارشناسان هواشناسی اعلام کرده بودند کم سابقه بود ولی بی‌سابقه نبود. شاید در مقابل خسارات فراوانی که این سرما به همراه داشت، یکی از بزرگ‌ترین سودهای آن فراهم کردن آزمایشگاهی بزرگ به وسعت ایران بود تا به دست‌اندرکاران جنگل‌کاری و فضای سبز درسی بیاموزد که شاید با هیچ ابزار و استادی آموختن آن ممکن نبود. این سرما نشان داد که بعد از نزدیک یک قرن تجربه جنگل‌کاری و فضای سبز و حدود نیم قرن کشت وسیع گونه‌های وارداتی لازم است نگاهی نو به آنچه در این مدت اتفاق افتاده است بیندازیم و اشتباهات گذشته را تکرار نکنیم. لازم است متخصصان، استادان و دانشجویان گیاه‌شناسی، جنگل‌کاری، فضای سبز و پارک‌ها هر چه بیشتر به بررسی نتیجه این رخداد طبیعی بپردازند و گیاهان مقاوم و حساس به سرما را شناسایی کنند. این نگارنده فرصت یافت که در ایام عید، فضای سبز مصنوعی بین اراک و تهران و همچنین تعدادی از بوستان‌ها و پارک‌های تهران را از نزدیک بازدید کرده و ارزیابی اولیه را از نتایج سرما به دست آورد. تقریبا اکثر درختان کاج، اکالیپتوس، خرزهره و نخل‌هایی که توسط شهرداری‌های اراک، قم و تهران و همچنین سازمان جنگل‌ها و مراتع در دو دهه اخیر کاشته شده‌، خشک شده‌اند. به خصوص کلیه کاج‌ها، اکالیپتوس‌ها، خرزهره‌ها و گز شاهی که در طرح جنات (از حرم تا حرم) در مسیر اتوبان قم – تهران کاشته شده، خشک شده‌اند.
متاسفانه تلاش اینجانب در به دست آوردن بودجه‌ای که صرف طرح جنات شده است، بی‌نتیجه ماند. فقط یکی از دوستان گفت در سال ۷۱-۷۰ حدود ۲۱ میلیون تومان خرج آبیاری این طرح شده است که اگر آن را در چند سال ضرب کنیم و هزینه‌ای که صرف کاشت آنها شده با احتساب نرخ تورم حساب کنیم رقم سرسام‌آوری می‌شود. درحالی که اگر نیمی از این پول صرف جمع آوری زباله‌های مسیر اتوبان می‌شد هم به زیبایی مسیر کمک می‌کرد و هم با بازیافت آن سودی عاید مملکت می‌شد و هم اشتغال‌زایی داشت. یا اگر بخشی از این پول را به دامداران اطراف دریاچه قم می‌دادند چرای بی‌رویه باعث نابودی یکی از قشنگ‌ترین جنگل‌های طبیعی و بیابانی ما که از نظر جاذبه‌های توریستی کم‌نظیر است، نمی‌شد.
در روز ۱۳ نوروز که به مناطق شمال غربی تهران سر زدم، شاهد خشک شدن اکثر کاج‌های این مناطق بودم، حتی کاج‌های تنومند و قدیمی که در مناطق مرکزی و برای نمونه در مسیر بزرگراه چمران کاشته شده‌اند از وضعیت نامناسبی برخوردار بودند که به نظر می‌رسد به زودی خشک خواهند شد. در مورد اکالیپتوس‌ها وضع به مراتب بدتر است.
حتی در موارد متعددی شاهد بودم که تنه آنها ترکیده است. دو گونه نخل (خرما و نخل بادبزنی یا واشینگتونیا) نیز کاملا خشک شده‌اند. بسیاری از پایه‌های زیتون و سرو‌هایی که از خارج وارد و کاشته شده‌اند نیز خشک شده یا آسیب دیده‌اند. به عکس بسیاری از درختان پهن برگ مانند چنار، صنوبر، نارون، زبان گنجشک، بید و توت که از قدیم در ایران توسط مردم محلی کاشته می‌شدند یا به صورت خودرو در مسیر رودخانه‌ها رشد می‌کنند، از شادابی خاصی برخوردارند.
چند روز پیش که در ترافیک سنگین بزرگراه رسالت گرفتار شده بودم، دیدم کارگری در رفیوژ بزرگراه مشغول آب دادن واشینگتونیاهایی (نخل بادبزنی) است که همین امسال کاشته شده‌اند. در هفته درخت‌کاری نیز از رسانه ملی شنیدم که هزاران نهال کاج و اکالیپتوس بین مردم توزیع شده است. در ترافیک کلافه بودم و آنچه مرا بیش از پیش آزار می‌داد، پاسخ این سوال بود که چرا مهندسان، پیمانکاران و مدیران پارک‌ها و فضای سبز و سازمان جنگل‌ها و مراتع از این آزمون الهی پند نمی‌گیرند و با کاشت گونه‌های غیرخودی و ناسازگار با ایران، هم بیت‌المال و عوارض و مالیات شهروندان را به هدر می‌دهند و هم طبیعت ما را زشت و تخریب می‌کنند؟
اکالیپتوس گیاهی است که منشا آن شمال استرالیا است که هیچ همخوانی با ایران ندارد. این درخت قدرت جذب آب بالایی دارد که به دلیل محدودیت آب‌های زیرزمینی در کشور خشک ایران باعث نابودی ذخایر آب‌های زیرزمینی می‌شود. حتی یک پایه کاج به صورت خودرو در فلور ایران نمی‌روید و چرا کاج اولین و مهم‌ترین گیاهی است که در هر جای ایران کاشته شده سوالی است که فقط با «مکتب خاکشیریسم» قابل توجیه است. در هر کتاب درسی دانشگاهی در مورد گیاه‌شناسی و جنگل که نگاه کنیم ذکر شده است که نخل‌ها، مختص مناطق گرمسیری مثل جنوب ایران هستند. در کتاب‌های درسی ابتدایی و راهنمایی هم آمده است که مناطق مرکزی ایران آب و هوای معتدله دارند.
تهران در کوهپایه‌های البرز واقع شده و مناسب کاشت این درختان نیست. ترافیک کلافه‌ام کرده است و از خود می‌پرسم آیا بعد از ۷۰ سال و اندی که از تاسیس دانشگاه در کشور می‌گذرد و تربیت هزاران مهندس جنگل و گیاه‌شناسی و صدها دانش‌آموخته دوره‌های فوق لیسانس و دکتری و وجود ده‌ها موسسه تحقیقاتی به‌خصوص موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع با آن بودجه‌های نجومی، وجود اینترنت و کامپیوتر و شعبه‌های متعدد دانشگاه آزاد و پیام نور در دورافتاده‌ترین مناطق کشور آیا هنوز هم برای درمان دردهایمان باید از تجویز خاکشیر پیروی کنم؟! حتی روش آزمون و خطا که در اشکال اولیه مدیریت به‌کار می‌رود در کشور ما جایگاهی ندارد. بسیار نگرانم که خدا نکند که خشک شدن این درختان بهانه‌ای برای اختصاص بودجه‌های بیشتر و کاشت مجدد همان گونه‌ها باشد. می‌گویند بیدار کردن فردی که خواب است دشوار نیست، اما آنکه خود را به عمد به خواب زده است، سخت بیدار می‌شود.

دکتر حسین آخانی
گیاه‌شناس و عضو هیات علمی دانشکده علوم دانشکاه تهران

منبع : روزنامه کارگزاران