مطالعه چرا و چگونه!؟

یکی از پیش‌ نیازهای مهمرشد و توسعه فرهنگی و اجتماعی و حتی اقتصادی داشتن جامعه‌ای اهل کتاب و مطالعه است.
دستیابی به چنین جامعه‌ای به برنامه‌ریزی هدفمند و آزموده و به استمرار آن نیازمند است.
اهمیت بررسی جایگاه مطالعه از آنجا ناشی می‌شود که کتاب به منزله گنجینه‌های عظیم دانش بشری - اعم از آثار جدید و آثار قدیم - به عنوان یک منبع معتبر و قابل استفاده، همواره مورد توجه قرار گرفته است.
سازمان آموزش علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در بسیاری از کنفرانس‌های خود اساس توسعه اقتصادی را گسترش کتاب و برنامه‌ریزی درازمدت آموزش دانسته است؛ شورای اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل نیز کتاب را یکی از وسایل لازم عمران و پیشرفت ملت‌ها دانسته است (ابرامی، ۱۳۵۷)
در اوایل قرن ۲۰ مسئله مطالعه، علاقه‌مندی و عادت آن بیشتر جنبه تفنن و سرگرمی داشت و تنها اهل ادب و تحقیق خود را محتاج به مطالعه مرتب و مداوم می‌شمردند. تحول اقتصادی و عظیمی که در امر پیشرفت علم و صنعت در کشورهای مترقی جهان ایجاد گردید، با تعمیم تعلیمات عمومی که نتیجه نیازمندی‌های شدید به کارگران و افراد متخصص برای گرداندن چرخ عظیم صنعت بود، این مسئله (مطالعه) را از حالت انفرادی خارج و به مسئله عمومی و پایه‌ای از تحصیل و تربیت مبدل کرد (امیرهادی، ۱۳۸۳)
رشد سالانه آزاد شدن اطلاعات در دنیا و همچنین سرعت رو به رشدی که جریان اطلاع‌رسانی و کسب اطلاعات به خود گرفته است، این نیاز را شامل می‌شود که تمامی کسانی که می‌خواهند خود را با ا ین روند رو به پیشرفت، همسو کنند، باید خود را در جریان این دریای عظیم و پهناور جستجو کنند و این امر با ایجاد رغبت و عادت کردن به مطالعه و کتابخوانی میسر خواهد شد.
نقطه آغازین این حرکت عظیم فرهنگی، آشنایی والدین، مربیان و دست‌اندرکاران مسائل تعلیم و تربیت با نقش کتاب و مطالعه در زندگی فردی و اجتماعی بوده. و همچنین آگاهی دادن آنان از روش‌های مختلف ایجاد روحیه عادت به مطالعه، روش‌ مطالعه صحیح و یادگیری بهتر در کودکان و نوجوانان است.
از آنجا که والدین و مربیان تاثیر زیادی در تعلیم و تربیت فرزندان خود دارند، باید شرایط و موقعیت‌های مختلف را به خوبی بشناسند برهمین اساس راه و روش صحیح را در پیش بگیرند و این راه تضمین کننده موفقیت آنها در این زمینه خواهد بود.
مهمترین عامل پرداختن به این موضوع در این نوشتار احساس نیازی بود که اول در خود سپس در میان قشر جوان و بخصوص دانشجویان احساس می‌شد که راه تحصیل و کتابخوانی در دوره‌های آموزش عالی و در درک و فهم مطالب کتاب‌ها دچار مشکل هستند.
باتوجه به مشکلات ذکر شده که متخصصان آموزشی اذعان دارند “هیچ مهارتی برای بشر پرارزش‌تر از مهارت در خواندن، مطالعه و سودجستن از آن نیست” (حمدی‌پور، ۱۳۸۰)
‌● تعاریف مطالعه:
در لغت‌نامه دهخدا، مطالعه به معنای نگریستن بر هر چیزی برای واقف شدن به آن و تامل و تفکر و اندیشه، نظر به دقت است و مطالعه کردن به معنی نگریستن در چیزی برای وقوف بر احوال آن آمده است.
در فرهنگ معین، مطالعه یعنی خواندن کتاب یا نوشته‌ای و فهمیدن آن، قرائت نوشته‌ای برای درک آن ذکر شده است.
در فرهنگ علوم رفتاری مطالعه به ۳ عامل زیر به کار رفته است:
۱) به کار بردن عقل یا ذهن برای یک مسئله یا موضوع
۲) رشته‌ای از یادگیری است
۳) بحث و بررسی درباره یک موضوع، یا یک بحث خاص و یا گزارش درباره تحقیق
در تعاریف موجود دیگر، مطالعه را به ۲ بخش تقسیم می‌کند. مطالعه در معنا و مفهوم وسیع آن، همان ارتباط است. ارتباط با دنیای تازه به وسیله آثار به جا مانده از دیگران، آثاری که نشان دهنده طرز تفکر آنان و شامل آثار تاریخی و جغرافیایی، هندی و غیره است، در قسمت دوم، مطالعه رادر معنای خاص آن بیان می‌نماید که عبارت است از ارتباط با افکار دیگران به وسیله کتاب یا هر نوع نوشته دیگر.
نکته‌ای که در میان تعاریف بالا مستتر است، قصد و عمد در انجام این عمل (مطالعه) است. یعنی مطالعه فرایندی هدفمند و بنا به میل شخصی می‌تواند به هر سویی کشانده شود و بستگی به نوع علاقه و کشش درونی شخص دارد. علاقه‌ای که فرد در زندگی به ورزش بدمینتون دارد باعث می‌شود که به خواندن و مطالعه مجلات و روزنامه‌های تخصصی بپردازد یا همچنین در مسائلی که فرد درگیر آن است، چه در شغل که باعث می‌شود فرد اطلاعات مربوط به آن شغل را از مجلات یا از سایت‌های مختلف جستجو کند، مانند اطلاعات بازار بورس و هنر، آشپزی و ...
● انواع مطالعه:
در تعاریف عملیاتی مطالعه را به ۲ صورت می‌توان مشخص و متمایز کرد (البته باتوجه به موارد مورد مطالعه)
الف) کتب درسی و منابع درسی:
که عبارتند از کتاب‌های درسی که از طرف سازمان آموزش و پرورش برای همه دوره‌های تحصیلی و مقاطع ۳ گانه و پیش دانشگاهی و همچنین مقاطع قبل از آنها (ابتدایی، راهنمایی) تعیین گردیده است و دانش‌آموزان باید در طول سال تحصیلی فقط این کتاب‌ها را برای وارد شدن به مقاطع بالاتر پاس کنند. در مقاطع آموزش‌ عالی، کتب و منابعی که مورد نظر اساتید می‌باشد که اکثرا تالیفی یا ترجمه است و برای گذراندن واحد درسی و اخذ امتحان به دانشجویان معرفی می‌گردد.
ب) مطالعه منابع غیردرسی:
روزنامه، مجلات، کتاب داستان، رمان، اطلاعات عمومی و .. مشخصه اصلی این منابع را می‌توان، افزایش اطلاعات شخصی و آگاهی فردی عنوان کرد و نوع آن بستگی به علایق فرد دارد.
● تفاوت‌ انواع مطالعه
چنانچه در تعاریف بالا قید شده است، مشخص است که در مطالعه منابع درسی انعطاف‌پذیری نسبت به منابع غیردرسی کمتر است. در نحوه انتخاب، در کتاب‌های درسی تعیین منابع توسط سازمان آموزش و پرورش و در آموزش عالی توسط اساتید صورت می‌گیرد، ولی در مطالعه منابع غیر درسی انتخاب کننده فرد و با علاقه او صورت می‌گیرد. ولی در جامعیت منابعی که توسط سازمان آموزش و پرورش و اساتید مشخص می‌شود، به نسبت از منابعی که فرد انتخاب می‌کند جامعیت بیشتری دارد (باتوجه به تجربه.)
ممکن است در کتاب‌ها و منابع درسی که برای دانش‌آموزان و دانشجویان تعیین و مشخص می‌گردند تمام مطالب منابع، در طول سال تحصیلی و ترم مطالعه نشود و شاید مطالب مهم مطالعه نشود و ابتر بماند. ولی در مطالعه منابع غیردرسی باتوجه به مطالب عرضه شده این امکان به نسبت کمتر است.
روش‌های مطالعه
مطالعه ثمربخش از ۲ عامل متاثر است، یکی علاقه نسبت به مطلب خواندنی، دیگری کاربرد ماهرانه فنون مطالعه، علاقه نسبت به مطالب خواندنی سبب می‌شود تا شخص به مطالعه بیشتر بپردازد، مطالعه بیشتر منجر به بهتر شدن فنون مطالعه می‌شود، کاربرد فنون بهتر، مطالعه را آسانتر، سریع‌تر و لذت‌بخش‌تر می‌سازد، در نتیجه علاقه خواننده نسبت به مطالعه افزایش می‌یابد و سبب می‌شود تا او به مطالعه بیشتر بپردازد، از خواندن مطالبی که نباید بخواند دوری نکند و در زمان کمتر مطالب بیشتری را بخواند (سیف، ۱۳۷۹.)
کی. پی بالدریج از متخصصین آموزشی در کتاب روش‌های مطالعه، این روش‌ها را به ۷ گروه تقسیم می‌کند.
۱) خواندن اجمالی:
هدف از خواندن اجمالی، دست یافتن به نکات و مطالب مهم کتاب و کشف کردن ساختمان مواد و مطالبی در یک زمان کوتاه و با سرعت زیاد است. روش خواندن اجمالی، مبتنی است بر یک نمونه‌گیری سریع از نکات اساسی و صرف نظر کردن از جزئیات، در این روش مطالعه، در جستجوی نکات کلیدی درباره مواد و ساختمان مطالب و نظر و سبک مولف هستیم.
۲) تند خواندن:
هدف از تند خواندن یا سریع خواندن یک کتاب، کسب یک آشنایی کلی، با مطالب کتاب از طریق مرور کتاب، با یک سرعت فوق‌العاده زیاد است. برای مرور‌کردن مطالبی که قبلا خوانده‌ایم و هنگامی که درک کمتری از مطالب، مورد نیاز است و وقت کمی موجود است، این روش توصیه می‌گردد.
روش تندخواندن بر فن دیدزدن مبتنی است. دیدزدن مستلزم یک حرکت منظم، همراه با ریتم چشم بر روی صفحات است که فن دیدزدن امکان مرور مطالب را به طرزی بسیار سریع میسر می‌سازد.
۳) عبارت خوانی:
هدف عبارت‌خوانی افزایش سرعت مطالعه است. از طریق خواندن عبارات و جملات، به عوض خواندن کلمات‌ عبارت خوانی باعث افزایش درک مطلب، از طریق شناسایی اندیشه‌ها و مفاهیم و رابطه بین آنها می‌شود.
۴) دقیق خوانی:
هدف دقیق‌خوانی درک کامل مطالب خوانده شده و نگهداری آنها به طرزی منظم و منطقی در حافظه است، به طریقی که یادآوری آنها برای استفاده‌های بعدی میسر باشد.
از طریق دقیق‌خوانی می‌توانیم فهم بیشتری از مطالب توسط درک ساختمان مفاهیم و معانی داشته باشیم و خواننده‌ای که از این روش استفاده می‌کند. فنون اساسی روش دقیق‌خوانی عبارتند از سازمان دادن، حاشیه‌نویسی و علامت‌گذاری و خلاصه کردن.
۵) خواندن تجسسی:
هدف خواندن تجسسی افزایش دامنه تمرکز حواس و درک عمیق‌تر معانی است.
به کسی که دنبال چیزی می‌گردد، از کسی که دنبال آن نمی‌گردد به احتمال بیشتری آن چیز را پیدا می‌کند. سوالات به شما کمک می‌کنند تا به دنبال چیزها بگردید. طرح سوال قبل از خواندن و در ضمن خواندن اجمالی، قدرت پیش‌بینی و علاقه‌مندی شما را افزایش می‌‌دهد.
۶) انتقادی:
هدف از خواندن انتقادی دستیابی به قضاوت مستدل و درگیری عمیق‌تر با مطالب از طریق تجزیه و تحلیل‌ معانی است. منظور از خواندن انتقادی، قضاوت کردن در مورد درستی، اعتبار، یا ارزش مطالب خواندنی براساس ملاک‌ها یا استانداردهای صحیح است. این کار می‌تواند، خواننده را از طرز تفکر معمولی و تنگی دید فارغ کند. این نوع خواندن همچنین، توانایی تشخیص و ارزش نهادن به زیبایی، نظم و حقیقت، یا هر چه که تعادلی را در برمی‌گیرد، ایجاد می‌کند.
۷) درک زیبایی و جنبه‌های هنری مطلب:
هدف از خواندن برای درک زیبایی و جنبه‌های هنری مطالب، افزایش آگاهی و لذت بردن از کارهای هنری است.
در این روش علاوه بر خواندن برای درک زیبایی و جنبه‌های هنری که موجب بسط آگاهی از مطالب خوانده شده می‌شود، باعث غنی کردن زندگی و کسب لذت است.
● تاثیرات مطالعه:
مطابق تحقیقات و بررسی‌های “ویلز، براسون و بردشاو” ۵ تاثیر عمده از مطالعه، به‌دست آمده است که عبارتند از:
۱ـ عامل وسیله ساز:
یعنی آشنایی و شناخت کاملی از مشکلات واقعی و داشتن صلاحیت کامل برای روبرو شدن با مشکلات
۲) تاثیر در شخصیت و ایجاد شخصیت جدید:
واژه شخصیت در زبان روزمره معانی گوناگونی دارد، گاه منظور از شخصیت درجه کارایی و جاذبه اجتماعی آن مورد نظر است، گاه به منظور توصیف بارزترین ویژگی شخص به کار می‌رود، ولی روانشناسان در بحث از شخصیت بیش از هر چیز به تفاوت‌های فردی توجه دارند، یعنی ویژگی‌ای که یک فرد را از دیگران جدا و متمایز می‌کند.
با این حال تاثیری که مطالعه می‌تواند در شخصیت فرد داشته باشد، همه موارد بالا را در برمی‌گیرد. چون در شیوه تفکر و نحوه سازگاری فرد با محیط تاثیر بسزایی دارد و تاثیر آن در فرد، می‌تواند باعث‌ رهایی، از احساس حقارت و اطمینان به خود باشد و موفقیت او را در محیط تضمین کند.
۳) تاثیر در بحث و استدلال:
یعنی تقویت یک عقیده یا تبدیل و تغییر و تفسیر آن به عقیده دیگر، از طریق بحث و استدلال میزان مطالعه و پرورش و رشد عقیده رابطه مستقیمی با یکدیگر دارند. افراد را می‌توان با ابراز عقیده و بحث و استدلال آنها در موضوعات مختلف ارزیابی کرد و توان آنها را در موفقیت و پیروزی‌شان در مباحث و گفتگوها و مناظره‌ها و مقبولیت نظراتشان توسط جمع و افراد مختلف، را می‌تواند در تاثیرات مطالعه منابع و میزان آن دانست.
۴) تاثیر در زیبایی:
یعنی کسب تجارب زیبایی شناسی از طریق ادبیات و هنر و ...
در مطالعه ادبیات و هنر و آگاهی از مطالبی که در این علوم قرار دارد و لذتی که با مطالعه این منابع، پیش روی خرد قرار می‌گیرد، از جمله فواید مطالعه این آثار است. دکتر علی اکبر سیف از متخصصان آموزشی از جمله تاثیرات مطالعه در زیبایی را:
افزایش میزان درک و فهم از طریق کشف معانی عمیق یک نوشته.
بالا بردن سطح آگاهی نسبت به اهداف زندگی و فلسفه حاکم بر آن، از طریق شریک شدن در احساسات و تجربیات و طرز فکر دیگران.
بهره‌گیری بیشتر از استعدادهای شخصی از طریق برانگیختن افکار، ادراکات و احساسات و ... می‌داند.
۵) تاثیر در آسودگی خاطر:
یعنی رهایی از افکار و عقاید بخصوص از طریق مطالعه منابعی که آن طرز فکرها و عقاید قبلی را تعدیل یا تغییر داده و انسان را به آرامش خاطر می‌رساند.
تاثیر مطالعه در زندگی فوق‌العاده وسیع است. یک مطالعه کننده، می‌تواند مهارت‌های تازه یاد بگیرد، حقایق تازه‌ای را معرفی کند، فردی با معلومات بار بیاید و می‌تواند با افکار جدید و نوآور، اقدامات شکوفایی به عمل آورد.
● اهمیت و ضرورت مطالعه کردن:‌
کتاب بر عالم تمدن فرمانروایی می‌کند. “ولتر”
هیچ اهمیت و ضرورتی بالاتر از این مسئله نیست که مطالعه چه تاثیرات عمیق، در روح و روان و خودسازی افراد می‌گذارد و در رشد و شکوفایی اقتصادی و آگاهی سیاسی افراد جامعه، چه ردپاهایی از خود به جای می‌گذارد.
تکامل فرهنگ هر جامعه، مدیون و مرهون شناخت ویژگی‌های فرهنگی و تاثیر آن بر افراد جامعه است.
امروزه مطالعه کردن یکی از شاخص‌های توسعه و رایج‌ترین محصول فرهنگی کشورهای مختلف محسوب می‌شود، زیرا مطالعه کتاب و فرهنگ کتابخوانی نمایانگر، رشد ملی و از نشانه‌های بارز بالندگی فرهنگ و تمدن هر کشور است.
در دنیای متغییر قرن ۲۱ که هر روز در زمینه‌های علمی، هنری، سیاسی و اقتصادی و ... یک اتفاق تازه می‌افتد و خط جدیدی به راه می‌افتد کتاب و مطالعه جایگاه ویژه‌ای دارد و دیگر مثل سابق کار افراد منحصر به فرد نیست. هر کسی در هر شغل و مقامی لازم است به طور مرتب مقداری از وقت خود را به مطالعه و مطالب اختصاص دهد، چه این مطالب از روزنامه یا مجلات یا کتاب‌های گوناگون باشد.
نگاهی گذرا به علل پیشرفت کشورهای جهان، چه توسعه‌یافته و چه در حال توسعه و عقب‌مانده، مبین این واقعیت است که بخش عظیمی از این موفقیت‌های آنها در سایه توجه‌شان به نسل نوجوان و جوان و سرمایه‌گذاری در جهت رشد و پرورش استعدادهای آنان بوده است.
در جوامع پیشرفته دنیا که اهمیت مطالعه و خواندن مطالب مختلف بر مردم آشکار شده است، بهبود وضع مطالعه و راه‌های صحیح و تسریع در این امر و درک بهتر و فهم مطالب یکی از اقدامات مهم آموزشی محسوب می‌شود.
در جوامع مترقی روش‌های درست مطالعه نه تنها در ضمن آموزش دروس مختلف آموزشگاه‌ها به یادگیرندگان ارائه می‌شود، بلکه دوره‌های کوتاه مدت و بلندمدت روش‌های درست مطالعه و روش‌های سریع خواندن و مفهومی برای تمامی افراد علاقه‌مند دایر شده است و جهت شرکت جستن مردم در این دوره‌ها آنان را به عوامل مختلف مورد تشویق و ترغیب قرار می‌دهند (سیف علی‌اکبر، ۱۳۷۹.)
متاسفانه از آنجا که فرهنگ مطالعه و کتابخوانی در جامعه ما هنوز جایگاه خود را به دست نیاورده است و از وضعیت نامطلوبی برخوردار است، لذا باید برای ایجاد رغبت و عادت در کودکان ونوجوانان به مطالعه خواندنی‌های مطالب جدی، علمی، فنی و شغلی و... چاره اساسی اندیشیده شود.

مصطفی‌ جوادزاده
لیسانس مدیریت و برنامه‌ریزی آموزشی

منبع : روزنامه رسالت