اخلاق‌گرایی در زمستان

«کاتین» آخرین ساخته آندری وایدا را باید پایبند به سنتی دانست در روایت اخلاقی از تاریخ. این روایت اخلاقی بیش از هر چیز در راستای برانگیختن احساس مخاطبانی ا‌ست که مقابل سکانس‌های تلخ و سیاه وایدا ناگزیر به واکنش عاطفی می‌شود.
فیلم هر چند در آغاز خود کمی پریشان و آشفته به نظر می‌رسد اما می‌تواند مسیری معقول پیدا کرده و به ضرباهنگی منظم دست پیدا کند، هر چند روایت وایدا از امر شر تاریخی و آن چیزی که تیرگی محض به نظر می‌آ‌ید چنان ساختار را نیز درگیر خود کرده که به جرات می‌توان کاتین را از سیاه‌ترین آثار چند سال اخیر دانست.
فضاهای کم نور و سرد، حرکت‌های بسته دوربین و تاکید کارگردان بر عناصری که ابعاد تمثیلی دارند اثر را به سمتی برده که در نهایت قرار است مخاطب خود را به مرحله تنفر از شوروی و ارتش سرخ برساند. ایده مذکور و تصویر کردن هجمه هولناکی از مرگ‌های ناگهانی و آفریدن روندی از هم‌سویی با مرگ باعث شده تا قصه فیلم وایدا آنچنان بسط نیابد و عمدتا و با وجود خرده روایت‌های فراوان همان ماجرای تاریخی مذکور را به عنوان هدف نهایی خود تعیین کند.
بنابراین متن بیش از آن که به جزئیات بپردازد و اصولا قهرمان یا شخصیت محور باشد، ماجرا محور است. وایدا که هنوز دو دغدغه مهم‌اش یعنی زیستن در فضایی ایدئولوژی چپ و جنگ جهانی دوم را به شدت تعقیب می‌کند این بار با تلفیق این دو و با استعانت از یک ماجرای تاریخی یعنی کشتار چند هزار افسر نظامی لهستانی اسیر به دست ارتش شوروی تلاش می‌کند روایتی بسازد که به نوعی با هویت زیستی انسان لهستانی میانه قرن گذشته گره خورده است.
فیلم و داستان آن بر پایه شکلی از تراژدی ساخته شده‌اند که به هیچ عنوان در آن قهرمان یا قهرمانان حماسی یا باشکوه از پادرنمی‌آیند بلکه او با تاکید اجرای رئالیسیی سیاه و تلخ می‌کوشد کشته شدن هولناک این لهستانی‌ها را خشن و غیرانسانی به تصویر بکشد.
این نوع خشونت که به خصوص در سکانس نسبتا طولانی پایانی روایت می‌شود فاقد هرگونه فضایی برای آرمان‌گرایی یا حماسه‌باوری می‌شود. در واقع فیلم «کاتین» بیش از این که بخواهد روایتی انتقادی از جنگ و تبعات آن باشد فیلمی است اخلاقی که متعهد و پایبند به نوعی انسان‌گرایی که همواره در آثار آندره وایدا دیده شده است به سمت تکفیر قاتلان و صدور مانیفستی مظلومانه علیه آنها می‌رود.
خونسردی روایت و تاکید مردم بر بیهوده بودن حرکت‌های نمادین آنها در پر رنگ شدن خشونت مذکور تاثیر دارد. زیرا اگر این خشونت از اثر گرفته شود، آن شکل اخلاقی‌ که متن و وایدا در پی آن هستند، متصور نمی‌شود.
در واقع وایدا با استفاده از امر خشن در جست‌وجوی امر اخلاقی می‌رود و تلاش می‌کند با تاکید بر اولی به ساختارهای باورپذیر نمایاندن مفهوم دوم نزدیک‌تر شود... «کاتین» ‌در این پروسه خاص نه فیلمی سیاسی می‌شود و نه اثری پرخاشگر که با قصد مظلوم‌نمایی ساخته شده باشد. این فیلم را باید از آخرین تلاش‌های استاد دانست برای دستیابی به روایتی تاریخی که با وجود صور تمثیلی‌اش بتواند وجدان مخاطب امروزی خود را تحت تاثیر قرار دهد.
یک روایت اروپایی که از منظر وجودی تعریف متفاوتی از زیبایی‌شناسی سینما دارد؛ زیبایی‌شناسی‌ای که «کاتین»‌را فیلمی کرده که قرار است مخاطب را غافلگیر کند اما جنس این غافلگیری کاملا اخلاقی- انسانی بوده و به همین دلیل می‌توان ادعا کرد که آندره وایدا هنوز هم به سنت فکری‌ای وابسته است که انسان فرو‌پاشیده و تحقیر‌شده بعد از جنگ دوم را در پس‌زمینه‌های سیاهی از جمله جنایت‌های پنهان شده، روابط ناسالم و به‌طور کلی مرثیه‌وار تصویر می‌کند.
کاتین بیانیه‌ای علیه جنگ نیست، بلکه واکنشی است نفسگیر از تحقیر ملتی که نه جزء برندگان جنگ بود و نه بازندگان و جالب اینکه این فیلم تکنیکی و نسبتا خوش‌ساخت در مراسم نهایی اسکار امسال کنار گذاشته می‌شود و جایزه به فیلمی از همین دست جاعل‌ها می‌رسد که شکل روایت تاریخی‌اش درجه ۲، تکراری و البته هالیوودی است.

مهدی یزدانی‌خرم

منبع : روزنامه کارگزاران