تاریخ پرفراز و فرود خورهه

استان مرکزی از جمله استان هایی است که از جاذبه های متعدد فرهنگی برخوردار است.
مجموعه بقایا و آثار به جا مانده در منطقه تاریخی خورهه محلات از جمله مهم ترین آثار تاریخی کشور است که ابهامات زیادی را درباره قدمت، معماری، کاربرد و نوع استفاده از بنا در بین مورخان و باستان شناسان داخلی و خارجی ایجاد کرده است.
مورخان از این مجموعه که تنها ۲ ستون از آن باقی مانده است، به نام آتشکده، معبد، کاخ و مرکز جشن ها و مراسم مذهبی، عمارت و منزل ییلاقی و قبرستان یاد کرده اند.
در کاوش های به عمل آمده از این منطقه تاریخی، آثار متعددی از دوره سلوکیان، اشکانیان، ساسانیان و دوره اسلامی به دست آمده که نشانگر کاربرد آن در دوره های مختلف بوده است.
روستای خورهه یکی از بخش های شمال محلات است که در شمال شرقی این شهرستان در بین روستاهای دودهک، ورین و آب گرم درکنار رودخانه خورهه واقع شده است. ستون های خورهه در این روستا و در منطقه پشت گدار واقع شده است.
خورهه در اوستا به معنی محل برآمدن خورشید بوده و کلمه خور هم به معنی خورشید و آفتاب و همچنین عمارت ییلاقی بکار رفته است.
ارتفاعات هفتاد قله خورزن، سنگتراش و طایقان دشت خورهه را احاطه کرده اند.
رودخانه خورهه که از طایقان سرچشمه می گیرد از کنار تپه باستانی خورهه عبور کرده و در روستای دوهک به رودخانه قمرود می پیوندد.
وجود چشمه های طبیعی در این منطقه سابقه بس طولانی دارد مانند چشمه آبگرم واقع در ۶ کیلومتری جنوب دشت خورهه. همچنین به فاصله ۲۰۰ متری شمال شرقی ستون های خورهه بقعه ایست متعلق به ۲ برادر و یک خواهر به نام شاهزاده ابوالقاسم و شاهزاده اسحاق و خواهر آنها به نام حکیمه خاتون.
ستون های خورهه از جنس سنگ تراورتن است که در گروه سنگ های آهکی و رسوبی طبقه بندی می شوند.
این سنگ ها که دارای فرورفتگی های متعدد هستند، از معدن سنگی که در شمال غرب خورهه و در فاصله ۵۰۰ متری قرار دارد به این مکان آورده شده اند.
بقایای ستون ها و سر ستون های موجود نشان می دهد که این ستون ها، فاقد شیار و نقش و نگارهایی به سبک آثار موجود در تخت جمشید بوده و از پایه ستون به طرف بالا به شکل پایه مخروط ناقص باریک می شده است.
قطر پایین ستون ها به طول ۷۵ سانتیمتر و قطر انتهایی آن حدود ۴۵ سانتیمتر است.
هر ستون از ۶ قطعه که بر روی یکدیگر قرار گرفته اند، تشکیل شده و در مرکز هر قطعه حفره ای مکعب شکل به ابعاد ۵‎/۵x۴x۳ سانتیمتر برای قرار دادن قطعه چوب در داخل آن برای نگهداری قطعه روی آن و جلوگیری از لغزش و جابه جایی ساخته می شده است.
۶ قطعه سنگ استوانه ای، ساقه هریک از ستون های خورهه را تشکیل می دهد که به ۷‎/۲۸ متر خواهد رسید.هر ستون از یک شال چهارگوش و سپس روی آن یک شال چهارگوش کوچکتر با یک طبله که این دو به طور یکپارچه و متصل به هم ساخته شده اند، تشکیل شده است.
ساقه ستون ساده و صاف بوده و بدون ملات و به طور خشکه روی یکدیگر سوار شده اند.
بدنه هر ستون شامل ۲ قسمت است:
۱) صفحات هموار مربع شکل در رأس
۲) در زیر صفحه های مذکور ۲ مخروط کمر باریک دیده می شود که به صورت حلقه های حلزونی و مدور تراشیده شده اند.
پایه این ستون ها مدور ساده است و سر ستون ها به سبک و شیوه ایونیک (Ionic) که نوعی دیگر از ستون سازی یونانی است و در هر طرف دارای ۲ مخروطه ناقص است، ساخته شده اما با افکار و اسلوب محلی تعدیل یافته است.طول این سرستون ها نسبت به قطرشان زیاد است و مطابق اصول صنعتی یونان از تناسب خارج است.
در محل اتصال دو سر مخروط ها، علامت ضربدری به صورت برجسته تزیین شده است. سطح بزرگتر مخروط ها که نقش حلزونی دارد، دو به دو در پشت یکدیگر قرار دارند.دو تای این مخروط ها در نمای بیرون بنا قرار داشته و ۲ تای دیگر آن به طرف داخل ساختمان است.
قطر حلزون ها حدود ۳۰ سانتیمتر و فاصله بین آنها حدود ۲۰ سانتیمتر است.
سرستون ها بخشی از ساقه ستون است که از سنگ ابزار شده و سقفی مسطح شکل روی آنها قرار داشته است.طبق اسناد موجود تا سال ۳۷۸ هجری ۴ ستون در خورهه پا برجا بوده که احتمالاً در سال های بعد ۲ ستون آن تخریب شده است.
ستون ها دارای پایه ستونی، محکم مکعب شکل به ابعاد ۸۴x۸۴x۲۰ سانتیمتر بوده که از سنگ یک تکه ابزار شده اند.
تاکنون ۲ عدد پایه ستون بر اثر کاوش های صورت گرفته در محل پیدا شده است.
اطلاعات ارائه شده از سوی مورخان اختلاف ها زیادی را درباره اصالت بنا ایجاد کرده که آیا واقعا مجموعه خورهه از سوی سلوکیان و یونانیان برای معبد ساخته شده یا از سوی ایرانیان سفر کرده به غرب و الهام گیری از معماری یونانی به منظوری دیگر بنا نهاده شده است.
درباره پلان معماری خورهه هیچگونه مطلبی در اسناد تاریخی وجود ندارد و تنها آقای مهندس علی حاکمی در سال ۱۳۵۵ توانست نقشه اولیه خورهه را با تحلیل معماری زیر تهیه کند.
بنای مجموعه تاریخی خورهه با مساحتی حدود ۳ هزار و ۵۵۰ متر ساخته شد که شامل ۳ بخش ایوان اصلی، مجموعه شمالی و مجموعه جنوبی بوده است.
ایوان اصلی دارای ۱۲ ستون در ۲ ردیف بوده و در ۴ طرف دارای دیواره جرز مانندی است. ابعاد ایوان۱۹‎/۲۸ در ۶‎/۴۸ متر است و در ضلع غربی و شرقی دارای درهای ورودی و خروجی بوده است. ضلع شرقی با ۱۰ پله به خارج از بنا ارتباط می یافته و همچنین در ضلع غربی دروازه ای برای ورود و خروج تعبیه شده بود. ۲ ستون سنگی باقیمانده بنا بر روی صفه سنگی این ایوان استوار است.
در راهروهای ضلع شرقی و غربی تعدادی پله وجود داشته که احتمالاً به منظور دسترسی به طبقه دوم بوده است.ارتفاع ستون ها ۷‎/۳۳ متر بوده که با توجه به حجم سقف ایوان، حدود ۹‎/۵ متر می شده است.
بخش شمالی بنا شامل تعدادی راهرو و اتاق هایی است که در اطراف حیاط مرکزی قرار داشته و با دیوارهای قطوری محصور می شده است. مساحت حیاط حدودا ۷‎/۹۵ در ۸‎/۴۵ متر است. از طریق دری که در ضلع شمالی بنا قرار داشته، افراد خصوصی وارد این بخش (اندرونی) می شده اند. سایر اتاق ها با راهروی باریک و بلند به هم متصل بوده اند.
بخش غربی مجموعه شامل چند اتاق بوده که با راهروها و پله هایی با یکدیگر ارتباط داشته اند و پلکان ضلع غربی به پشت بام ایوان ستون دار وصل می شده است.
چنانچه نقشه مذکور با طرح و پلان های دیگر مناطق اشکانی مقایسه شود به پاره ای از خصوصیات مشترک آنها پی خواهیم برد. در محل هایی نظیر آشور، هترا ( الخضرا)، اوروک، سنا و چل شایان از ایوان به عنوان یک عضو مهم معماری استفاده شده است.
در این نکته تردیدی نیست که اشکانی ها در زدن اتاق های بزرگ و بلند از سنگ و آجر و خشت مهارت کافی داشته اند و به احتمال بسیار این تبحر را نیز در خورهه روی برخی از عناصر معماری مانند راهروهای ارتباطی به کار گرفته اند زیرا آثار باقیمانده یک طاق خشتی در روی یکی از گذرگاه ها، شاهد این گفته است.بررسی های انجام شده و آثار مکشوفه در دشت خورهه نشانگر این است که سابقه سکونت در این منطقه به هزاره دوم قبل از میلاد می رسد.
البته درباره نوع معماری و ساختار بنای خورهه مدارک و اسناد مکتوبی در کتب تاریخی وجود ندارد ولی مورخان و باستان شناسان داخلی و خارجی مطالب متعددی را درباره اصالت بنا و نوع معماری آن نقل کرده اند.
لویی واندنبرگ در کتاب باستان شناسی ایران باستان به نقل از هرتسفلد آورده است که: قابل تذکر است که شیندلر، کمی به سمت جنوب در خورهه که سر راه اراک به کاشان یا قم واقع است معبدی یافت که هنوز ۲ ستون یونانی کشیده در آن برپا بود.
دکتر ج.کریستی ویلسن در کتاب تاریخ صنایع ایران می نویسد: خرابه های معبد دیگری از زمان سلوکیه در دره خورهه واقع در محلات پیدا شده است.گرچه بنا منهدم شده و از بین رفته است، ولی سنگ های تراشیده آن در اطراف پراکنده است و ۲ ستون از کل آن بنا هنوز برپاست.
مجموعه بافت معماری خورهه از نظر جهت یابی جغرافیایی کاملاً به سوی شمال ساخته نشده بلکه به اندازه ۴۵ درجه به طرف شرق انحراف دارد. چنین وضعی را نیز می توان در پاره ای از نقاط و بنا های باستانی مانند واحد معماری میشی جان و چغازنبیل و چنانچه از مرزهای جغرافیایی امروز ایران بیرون می رویم در مجموعه معابد در اور و نیز در معبد بزرگ درگارا و همچنین لایه های دوره سلوکی و اشکانی شهر سلوکیه واقع در نزدیکی بغداد و در ساحل دجله مشاهده کرد.بر اساس مطالعات و یافته های حفاری می توان ۳ دوره پیش از تاریخ، اشکانی و اسلامی را برای خورهه قائل شد.
از عناصر مکشوفه پیش از تاریخ می توان به سفال های اخرائی نقش دار، تیغه های سنگی و نیز اجسام سنگی گوناگون مانند سنگ های کوچک به اندازه یک بند انگشت اشاره کرد.
از دوره اشکانی سفال های متعدد قرمز رنگ ضخیم، نخودی، قرمز رنگ ظریف و نازک و خاکستری ظریف پیدا شده اند که نمونه های آنها را در دیگر نقاط ایران مانند شوش، چغازنبیل و در محل های مختلف دره کنگاور سراغ داریم.
از دوره اسلامی عمدتاً قبوری یافت شدند که ساختار قبرها و پاره ای از آنها مضطرب شده و اکثر قریب به اتفاق آنها فاقد پوشش سنگی و یا آجری بوده اند که احتمالاً این قبور مربوط به سده های پنجم و ششم هجری قمری است.
همچنین بقایای اشیای سفالی که متعلق به دوره قبل از میلاد، اشکانیان و سامانیان است، بر اثر حفاری ها در منطقه یافت شده است.عمده این اشیای سفالی در سال ۱۳۵۵ به دست آمده است.
از دیگر اشیای مکشوفه می توان به پیه سوز سفالی، کوزه دسته دار، کوزه کروی شکل لوله دار، قطعه سنگ های تزئینی، اشیای فلزی، قطعه های شیشه و تعداد ۷ اسکلت انسان اشاره کرد.
البته اسکلت ها با توجه به نوع دفن آنها که بر روی شانه راست و به سوی قبله صورت گرفته احتمال زیاد می رود که متعلق به دوره اسلامی بوده باشد.
درباره سازنده بنا و نوع و گونه کاربردی آن به عنوان یک عمارت اشرافی و یا پرستشگاه و نیز به طور گمان کوشک و یا تلفیقی از آن ۲ شکل و همچنین ارتباط بنای مذکور با محیط و محله با توجه به شرایط فعلی میزان حفاری، فقط می توان در این زمینه ها به تئوری های ضعیف دست زد هرچند این نظریه ها هیچگونه پرسش و مشکل عینی را حل نکرده بلکه باید منتظر نتایج کاوش های آتی بود.
گفتنی است بنای باستانی خورهه نخستین بنای تاریخی استان مرکزی است که به ثبت آثار ملی رسیده است و تاریخ آن ۱۳۱۰‎/۱۰‎/۱۵ باز می شود. این مجموعه با شماره ۱۳۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
لازم به ذکر است کتاب خورهه که نتیجه سومین فصل کاوش های باستان شناسی، هیأت باستان شناسی به سرپرستی دکتر مهدی رهبر است، از سوی سازمان میراث فرهنگی به چاپ رسیده است.
راه های دسترسی به خورهه
جاده محلات به آبگرم، خورهه با جاده آسفالته حدود ۲۰ کیلومتر.جاده قم به اصفهان، نرسیده به شهر دلیجان (۷۰ کیلومتری قم). روستای دودهک سپس به سوی خورهه با حدود ۱۲ کیلومتر.

پرنیان سلطانمرادی

منبع : روزنامه ایران