کتاب دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی

● مقدمه
خط چهرهء مکتوب زبان است و همان گونه که زبان از مجموعهء اصول و قواعدی به نام «دستور زبان» پیروی می کند، خط نیز باید پیرو اصول و ضوابطی باشد که ما مجموع آن اصول و ضوابط را «دستور خط» نامیده ایم.
خط فارسی، به موجب اصل پانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، خط رسمی کشور ماست و کلیهء اسناد رسمی و مکاتبات و کتابهای درسی باید به این خط نوشته شود و طبعاً چنین خطی باید قواعد و ضوابطی معلوم و مدون داشته باشد تا همگان با رعایت آنها هویت خط را تثبیت کنند و محفوظ دارند. تدوین مجموعهء قواعد و ضوابط خط فارسی، مخصوصاً در سالهای اخیر که استفاده از رایانه در عرصهء خط و زبان روزافزون شده و حروفچینی و صفحه آرایی و ویرایش و نمونه خوانی و تهیهء نمایه و کارهای بسیار دیگری در حوزهء نگارش و چاپ برعهدهء رایانه قرار گرفته و در نتیجه دایره شاغلان به امر چاپ و تکثیر از حلقه متخصصان سنتی این فن بسی فراتر رفته وغ،ف فراخ تر شده، غوف ضرورت و اهمیت بیشتری پیدا کرده است، چنان که نگرانی از خطر بروز تشتت و اعمال سلیقه های مختلف و متضاد نیز نسبت به گذشته افزایش یافته است...فرهنگستان زبان و ادب فارسی جمهوری اسلامی ایران، به حکم وظیفه ای که برحسب اساسنامهء خود در پاسداری از زبان و خطٌ فارسی برعهده دارد، از همان نخستین سال های تأسیس، درصدد گردآوری مجموع قواعد و ضوابط خطٌ فارسی و بازنگری و تنظیم و تدوین و تصویب آنها برآمد و در این کار راه میانه را برگزید و کوشید تا در تدوین «دستور خطٌ فارسی» اعتدال را رعایت کند. نخستین بار، در سال ۱۳۷۲، به ابتکار جناب آقای دکتر حسن حبیبی، ریاست وقت فرهنگستان، کمیسیونی به مدیریت دکتر علی اشرف صادقی و سپس استاد احمد سمیعی، اعضای پیوستهء فرهنگستان، تشکیل شد. این کمیسیون، با تشکیل جلسات متعدٌد، دستور خطٌ پیشنهادی خود را به شورای فرهنگستان تسلیم کرد و شورا با دقت و کندوکاو و جدیٌت بسیار، طی ۵۹ جلسه، آن را مورد بحث و بررسی قرار داد. نظر شورا همواره بر آن بود که در تدوین و تصویب مجموعهء قواعد و ضوابط خطٌ فارسی، از افزودن حرف و علامت جدید به مجموعهء حروف و علائم موجود خطٌ فارسی پرهیز کند و همان گونه که در ضمن نخستین اصل از قواعد کلٌی دستور خطٌ مذکور در این دفتر آمده است، سعی کرد تا چهرهء خطٌ فارسی حفظ شود. این اعتدال و احتیاط از آن جهت ضروری دانسته شد که، به اعتقاد اعضای فرهنگستان، خط اصولاً طبیعت و ماهیتی دارد بسی پیچیده تر از علائم علومی مانند ریاضیات، و توقع قانونمندی مطلق و قاطع از خط داشتن و راه را بر هرگونه استنباط و سلیقه بستن با این طبیعت ناسازگار است. علاوه بر این، فرهنگستان در بررسی و تصویب قواعد و ضوابط خطٌ فارسی معتقد بوده است که تثبیت قواعد متعارف و کمابیش مرسوم خط فارسی ، در اوضاع و احوال فعلی، ضروری تر و سودمندتر است از وارد کردن حرف و علامتی جدید که ممکن است، با برانگیختن عقاید موافق و مخالف و صف آرایی و جبهه گیری، به اصل مقصود که همانا تثبیت آن قواعد استغ،ف لطمهء جدٌی وارد کند...پس از آنکه با بررسی های طولانی، اصلاحات لازم در پیشنهاد کمیسیون اولیه اعمال شد، مجموعهء قواعد و ضوابط، پیش از تصویب نهایی، به صورت پیشنهاد در دفتری به نام «دستور خطٌ فارسی» منتشر گردید و به حضور استادان و صاحب نظران و معلٌمان و نویسندگان و عموم کسانی که با شیوهء نگارش و املای خطٌ فارسی سر و کار دارندغ،ف تقدیم شد تا با ملاحظهء آن، رأی و نظر خود را اعلام کنند و اگر در آن نقص یا خطایی می بینند، متذکٌر شوند.
بسیاری از مؤسسات علمی و صاحب نظرانی که آن متن پیشنهادی را دریافت کرده بودند از سر لطف در آن تأمٌل کردند و با ارسال آراء خود فرهنگستان را در تهذیب و تکمیل این قواعد و ضوابط یاری کردند. در پایان مهلت مقرٌر، آراء رسیده، غ-ف که بعضی متضمٌن اظهارنظرهای کلی و بعضی مشتمل بر جرح و تعدیل و نقدً قواعد و ضوابط بود، غ-ف برحسب نظم موجود در متن پیشنهادی، تفکیک شد و یکجا در مجموعه ای نسبتاً مفصٌل در اختیار اعضای شورای فرهنگستان قرار گرفت. شورا بار دیگر بررسی دستور خطٌ فارسی را در دستور کار خود قرار داد و با ملاحظهء همهء اظهارنظرهای رسیده از سوی صاحب نظران و نیز اعضای پیوستهء فرهنگستان، طی ده جلسه به بازنگری در متن پیشنهادی اولیه پرداخت و سرانجام «دستور خطٌ فارسی» را در جلسهء دویست و یازدهم خود در تاریخ ۳۰/۴/۸۰ غ،ف تصویب کرد و آن را برای تأیید و تنفیذ به حضور ریاست محترم جمهور و ریاست عالیهء فرهنگستان زبان و ادب فارسی جمهوری اسلامی ایران تقدیم کرد.در این مقدمه، توجه خوانندگان را، پیش از آنکه به قواعد خطٌ فارسی مذکور در این دفتر نظر کنند، به چند نکته جلب می کند؛
۱) این مجموعه، در وهلهء اوٌل، نه برای متخصصان زبان و ادبیات فارسی و زبان شناسان بلکه برای مخاطبانی نوشته شده است که با زبان فارسی در حدٌ عموم باسوادان و تحصیلکردگان جامعه ما آشنایی دارند. به همین جهت، در نگارش آن سعی شده است تا از استعمال اصطلاحات و تعاریفی غخودداری شودفکه فهم آنها تنها برای متخصصان میسر باشد خودداری شود و حتی الامکان از زبانی استفاده شود که برای عامهءٌ باسوادان به آسانی قابل درک باشد. همین امر ممکن است ناگزیر سبب شده باشد که گاهی از دقٌت مطلب کاسته شود و چون سهولت استفاده از قواعد و پرهیز از سنگینی و گران باری مطالب اهمیت داشته است، از وضع قاعده برای بعضی از موارد استثنا خودداری شود، هر چند ممکن است متخصصان بتوانند در ضمن مباحث علمی خود با موشکافی برای آن استثناها نیز قاعده یا قواعدی وضع کنند.
۲) در دهه های اخیر، بیشترین اختلاف نظر در باب شیوهء املای کلمات فارسی بر سر موضوع جدانویسی و یا پیوسته نویسی کلمات مرکٌب بوده است. فرهنگستان، چنان که گفته شد، در این باب راه میانه را برگزیده و کوشیده است تا فقط مواردی را که جدا نوشتن و یا پیوسته نوشتن آنها الزامی است، تحت قاعده و ضابطه درآورد و شیوهء نگارش باقی کلمات مرکٌب را به ذوق و سلیقه نویسندگان واگذار کند.
۳) همهء مسائل و مشکلات خطٌ فارسی در این دفتر مطرح نشده و آیینمند کردن اموری از قبیل نشانه گذاری یا سجاوندی و شیوهء برگردان کلمات خارجی به خطٌ فارسی یا کلمات فارسی به خطٌ خارجی در این مجموعهء قواعد موردنظر نبوده است.
۴) شعر فارسی همه جا از قواعد و ضوابط عمومی دستور خطٌ فارسی پیروی نمی کند و، گهگاه به ضرورت، از قواعد دیگری پیروی می کند. این دستور خط نه برای شعر فارسی، بلکه برای نثر فارسی تدوین و تنظیم شده است، بنابراین در آینده می توان آن را با ضمیمه ای متناسب با شعر فارسی تکمیل کرد.
۵) سلیقه های خاص خطٌاطان، که از دیرباز در عرصهء هنر خوشنویسی در نگارش خطٌ فارسی مرسوم و معمول بوده، از دایره بحث و بررسی بیرون نهاده شده است.
۶) در بیان قواعد، چنان که در تدوین متون قانونی مرسوم و متداول است، از ذکر علٌت خودداری شده، اما در بیان موارد استثنا، سعی شده است تا علٌت استثنا بیان شود.
۷) برای روشن تر شدن مفاد قواعد، در ذیل هر قاعده شواهدی ذکر شده است. در مواردی که برای قاعده استثنایی مقرر گشتهغشدهف، فهرست بسته تمام موارد استنثا به دست داده شده و یا خود استثنا به صورت قاعده درآمده است.
۸) هر جا قاعده ای ذکر شده است، آن قاعده معمولاً با افزوده شدنغافزودنف اجزایی مانند «یای نسبت» و یا «های بیان حرکت» (های غیرملفوظ) به آخر کلمه و ، در نتیجه طولانی تر شدن املای کلمه، تغییر نمی کند. مثلاً اگر در نوشتن «همکار» به سبب تک هجایی بودن جزء دوم کلمه، حکم به اتٌصال دو جزء «هم» و «کار» داده شده است، این حکم با افزوده شدنغافزودنف «ی» در کلمه «همکاری» نیز اعمال می شود.
۹) سعی شده است که «دستور خطٌ فارسی» با جدول های متعدٌد و مفصٌلی همراه شود تا دستیابی استفاده کنندگان به همهء موارد آسان تر و سریع تر شود.
فرهنگستان از همهء کسانی که با ملاحظه متن پیشنهادی اوٌلیه درباره آن اظهارنظر کرده اندغ،ف تشکر می کند و به ویژه از مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله خامنه ای ، که نکته هایی در باب دستور خط فارسی متذکر شده اند سپاسگزار است.
همچنین از گروهی از استادان دانشگاههای اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی تهران، رشت، خمینی شهر و دهاقان که نظر خود را بدون ذکر نام ارسال کرده اند و نیز از آقایان و خانمها دکتر محمدمهدی رکنی و دکتر مهدی مشکوة الدٌینی (از دانشگاه فردوسی مشهد)، دکتر غلامحسین غلامحسین زاده (از دانشگاه تربیت مدرٌس)، دکتر کتایون مزداپور و دکتر ایران کلباسی (از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی)، دکتر علی اکبر ترابی (از دانشگاه صنعتی سهند تبریز)، دکتر بهروز ثروتیان و دکتر مصطفی ذاکری، دکتر رحمان مشتاق مهر (از دانشگاه تربیت معلٌم تبریز)، دکتر مرتضی کاخی (از انتشارات امیرکبیر)، مهندس احمد منصوری (از انتشارات فرهنگیان)، سرتیپ غلامرضا زندیان (از دفتر واژه گزینی نیروهای مسلح)، محمٌدرضا زرسنج (از آموزش و پرورش استان فارس)، علی شریفی (از دفتر مجلات و نشر شاهد)، علی مصریان، محمٌدرضا طاهرزاده، جاوید جهانشاهی، ناصر داور، عباس معارفی، بتول کرباسی و از استادان دکتر جلال متینی (مقیم ایالات متحدهء امریکا)، دکتر کاظم ابهری (مقیم استرالیا) و سیٌدمصطفی هاشمیان (مقیم بلژیک) غتشکر می کندف که با ارسال نقد و نظر خود در تدوین این مجموعه سهیم بوده اند ، تشکر می کند.
فرهنگستان در تدوین این مجموعهغ،ف وام دار (تحصیلکردگان سرهم نوشته می شود و در این کلمه قاعده جدانویسی رعایت می شود،) همهء کسانی است که در دهه های گذشته و سال های اخیر در این باب تلاش کرده اند و مخصوصاً از استادان احمد سمیعی و ابوالحسن نجفی، اعضای پیوستهء فرهنگستان ، که در تالیف این دفتر سهمی عمده بر عهده داشته اند تشکر می کند. از آقای دکتر حسین داودی و خانم زهرا زندی مقدم نیز که در تکمیل و تنظیم این مجموعه تلاش کرده اند سپاسگزار است و یاد استادان درگذشته مرحوم دکتر مصطفی مقرٌبی و مرحوم دکتر جعفر شعار را گرامی می دارد.
امید است انتشار «دستور خطٌ فارسی» انتظار همه کسانی را که خواهان آیینمندی و انضباط بیشتر خطٌ فارسی اندغ،ف برآورد و گامی در راه استواری پایه های زبان و خطٌ فارسی محسوب شود.
غلامعلی حدادعادلرئیس فرهنگستان زبان و ادب فارسی
باسمه تعالی
● مقدمهء چاپ چهارم
با استقبالی که از کتاب «دستور خطٌ فارسی» مصوٌب فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد، این کتاب در مدتی به نسبت کوتاه به چاپ چهارم رسید. مزیٌت این چاپ بر چاپهای قبلی آن است که برخی از اظهارنظرهای رسیده در فاصلهء چاپ دوم تا چاپ حاضرغ،ف دیگربار مورد بحث و بررسی گروه دستورفرهنگستان قرار گرفت و نتیجهء بررسی در ماههای نخستین سال ۱۳۸۴ در شورای فرهنگستان مطرح گردید غمطرح،ف براساس آخرین نظرات اعضای شورا در متن قبلی تجدیدنظر شد و برخی اصلاحات جزئی غ-ف که موجب روشن تر شدن قواعد می شد غ-فدر متن حاضرغ،ف جانشین توضیحات پیشین گردید.
فرهنگستان زبان و ادب فارسی لازم می داند که بار دیگر از همهء صاحب نظرانی که وی غآنف را در به انجام رساندن این امر مهم یاری کرده اند سپاسگزاری کند. امید است که این دستور خط با پیگیری دستگاههای دولتی دارای انتشارت، و به ویژه با عنایت و نظارت کامل وزارت آموزش و پرورش ، که بیشترین متون درسی را همه ساله در اختیار دانش آموزان تا پایان دورهء دبیرستان قرار می دهد و غ،ف نیز ناشران دولتی کتابهای درسی و تحقیقی مربوط به آموزش عالی، در ظرف مدتی کوتاه به صورت دستوری خطٌی درآید که همگان، به خصوص دانش آموزان و دانشجویان را که نویسندگان و فرهیختگان و دانشمندان سالهای آینده اند از ناهماهنگی های کنونی در زمینهء دستور خطٌ فارسی رهایی بخشد. بی شک حتٌی در کارهایی ، که جنبهء «باید و نباید»ی دارد نیز می توان در موارد لازم تجدید نظر کرد. اما بدین بهانه نباید تدوین قواعد را به عهدهء تعویق افکند. درواقع باید از نتیجه ای استقبال کرد که حداقل برای مدتی معیٌن راهگشاست. دستور خطٌ فارسی واحد، سبب می شود بتوان از قابلیت های رایانه ای برای ایجاد کتابخانه های گستردهء رقومی (دیجیتالی) بهره گرفت و همین امر به تنهایی ، برای اثبات لزوم و ضرورت پذیرش یک شیوهء واحد کفایت می کند و غ.ف فرهنگستان امیدوار است که از یاری همگان در رواج کامل این «دستور خط» بهره مند گرددغشودف.

منبع : روزنامه اعتماد