راهبردهای مدیریت تلفیقی آفات (IPM) در کنترل جوندگان مضر کشاورزی

● مقدمه
جوندگان در سطح وسیعی به محصولات، قبل و بعد از برداشت خسارت می زنند. با توجه به این برآورد می شود در هر سال ۲۰ درصد ذخایر غذایی جهان توسط جوندگان مصرف یا آسیب می بیند. جدی ترین مشکلات ایجاد شده توسط جوندگان در زمین های کشاورزی بر سر محصولات گرمسیری کشتزارهایی مانند نیشکر، درخت خرما، کاکائو و قهوه و همچنین برنج، سایر غلات و محصولات غذایی اتفاق می افتد. بطوری که آب و هوای گرمسیری امکان گسترش گونه های زیادی از جوندگان را فراهم می سازد و عملا جوندگان در هر شرایط آب و هوایی، به غلات و سایر محصولات در انبارها و مزارع حمله می کنند . بررسی ها، میزان آسیب محصولات توسط جوندگان را مشخص کرده است و سطوح قابل توجهی را در برخی نواحی نشان می دهد.
● راهبردهای مدیریت تلفیقی آفات (IPM) در کنترل جوندگان مضر کشاورزی
مؤثرترین و اقتصادی ترین راهبردهای کنترل صحیح جوندگان استفاده از مدیریت تلفیقی آفات (IPM) می باشد. برای حفاظت محصولات از آسیب جونده در انبار، اقدامات احتیاطی جلوگیری کننده برای کنترل هجوم و جلوگیری از استقرار و تثبیت در اولین مکان مفید خواهد بود. اقدامات اصولی شامل حذف منیع غذایی و کاهش تعداد پناهگاه ها است. در صورت امکان، محصولات می باید در بسته های کاملا مقاوم در برابر جونده انبار شوند. درها، پنجره ها و دیوارها می باید نفوذناپذیر باشد و هر سوراخی در ساختمان مسدود شود . جوندگان می توانند به آسانی وارد هر سوراخی در ساختمان( یک متر زیر یا بالای سطح زمین) شوند.
تمام راههای ورودی بایستی مسدود شوند، زیرا جوندگان می توانند به سوراخهایی به کوچکی ۶ میلی متر وارد شوند. سوراخ ها بایستی با پوشش آهنی، ورقه های فلزی گالوانیزه شده یا ملات سیمانی مسدود شوند. در نواحی ورودی انبار به خصوص در شرایطی که ساختمان بیرونی مسقف نشده است، کالاهای انبار شده روی عایق هایی گذاشته شوند یا در کانتینرهای مقاوم به موش مسدود شوند. هر ریخت و پاش در بیرون انبار بایستی بطور منظم پاکسازی شود، زیرا جوندگان را جلب خواهد کرد.
زباله های محوطة بیرونی و به هم ریختگی، پناهگاه بالقوه ای برای جوندگان فراهم می کند که می باید برطرف شوند. علف های هرز و متراکم یا پوشش گیاهی دائمی بلند در حدود ۳ تا ۱۰ متری محوطة بیرونی انبارها قطع شده و شاخه های درختانی که مشرف به انبارند هرس شوند .
آب راکد همچنین ممکن است جوندگان را جلب کند و تاحد ممکن از اطراف انبارها حذف شوند. برای کنترل جوندگان در زمین زیرکشت، پیشگیری و حفاظت مشکل تر است، همچنانکه در بیشتر موارد مناطق وسیعی درگیر می شوند و ممانعت عملی نیست .
به هر حال چندین اقدام بازدارنده غیرشیمیایی در دسترس هستند و ممکن است به شکل مؤثری برای محصولات و در مناطق ویژه ای استفاده شوند. هر قدر که کنترل عملی است، اقدامات جلوگیری کننده ممکن است با کاهش وسعت پناهگاه در داخل و اطراف مزارع بوسیلة حذف بیش از حد پوشش گیاهی، زباله، توده های نی و جگن و غیره انجام شود. سایر اقدامات از جمله سوزاندن مزارع بعد از برداشت برای کشتن یا بیرون کردن جونده، یک روش معمول به ویژه در مزارع نیشکر می باشد. این امکان وجود دارد، قبل از کاشت ممکن است مزارع برای کشتن یا بیرون کردن جونده غرقاب شوند. در مورد بعضی از محصولات، بعد از برداشت شخم عمیق برای خراب کردن لانه ها و بیرون کردن جونده استفاده می شود. حذف باقیمانده های محصول بعد از برداشت سبب خواهد شد جونده برای غذا به جای دیگر برود و ممکن است در مورد غلات، بوسیلة چرای چهارپایان اهلی بطور موقتی یا سوزاندن به شکلی که ذکر شده در مورد مزارع نیشکر انجام شود. همچنین شخم عمیق بعد از برداشت شرایطی ایجاد خواهد کرد که باقیمانده های محصول کمتر دردسترس جوندگان قرار گیرد.
در بیشتر موارد در شرایطی که جوندگان، تهدیدی اصلی برای محصولات کشاورزی می باشند، طعمه مسموم باید علاوه بر روشهای ذکر شده در بالا برای ایجاد کنترل مناسب، استفاده شود. قبل از شروع یک برنامة طعمه گذاری، گزینه های دردسترس و نقاط قوت و ضعف شان می باید ارزیابی شوند.
امروزه ۳ رده اصلی از سموم جونده کش وجود دارد. قدیمی ترین آنها، سموم حاد هستند که شامل ترکیباتی مانند آرسنیک، استرکنین، فسفید روی، مونوفلوئوراستات سدیم و غیره می باشد. از بین این ترکیبات فسفید روی ایمن ترین است و تنها سمی است که هنوز در تعدادی از کشورهای توسعه یافته استفاده اش مجاز می باشد. از زمان قدیم، سموم حاد برای خرید در فرم فعال تکنیکال دردسترس بوده اند و بطور قانونی یا به شکلی دیگر بوسیلة استفاده کنندگان نهایی برای مخلوط کردن با مواد غذایی متفاوت و ساخت طعمه های مورد نیاز خود استفاده می شده است. مسئله عمومی سموم حاد این است که بسیار سریع عمل می کنند و جونده ظرف مدت کوتاهی بعد از خوردن طعمه آسیب خواهد دید و پس از آن دیگر طعمه مسموم را نخواهد خورد. این اثر به طعمه گریزی معروف می باشد و در تمام سموم حاد رخ می دهد.
اگر موش به میزان کافی طعمه مسموم را در اولین تغذیه نخورد، در مرحله بعد طعمه را دوباره نخواهد خورد و درنتیجه منجر به مرگش نمی شود. به دلیل وجود اثر طعمه گریزی در سموم حاد، طعمه نبایستی در کمتر از ۶۰ روز مجددا استفاده شود و حتی با وجود این شرایط به ۱۰۰ درصد کنترل در مزرعه منتج نخواهد شد. به علت اثر طعمه گریزی و اغلب کیفیت نسبتا پایین فرمولاسیون "خانگی" نتایج کنترل با طعمه های حاد خانگی تا حدودی اندک هستند.
امروزه در آمریکا، فسفید روی به علت عدم وجود مشکلات باقیمانده محصول و اثرات خطر ثانویه اش (حیوانات شکارچی ممکن است از جوندگانی که در اثر سم از بین رفته اند، استفاده کنند و این مورد موجب مرگ حیوانات شکارچی شود) تنها جونده کش مجاز برای طعمه گذاری در زمین های زیر کشت است. در آمریکا فرمولاسیون پلت های آمادة فسفید روی، بسیار مطبوع و خوشایند برای جوندگان هستند و برای استفاده نسبتا ایمن و ضد آب می باشند. پلت های آمادة فسفید روی برای طعمه گذاری در مزارعی مانند مزارع نیشکر بسیار مناسب هستند. اینچنین فرمولاسیونی هنوز برای استفاده کاملا اقتصادی و مقرون به صرفه هستند و به شکل هوایی قابل پاشیدن در زمین های کشاورزی هستند. به هر حال به علت طعمه گریزی، عموما رسیدن به ۱۰۰ درصد کنترل با طعمه حاد غیر ممکن است.
دومین و فراوانترین رده از جونده کش ها، سموم ضد انعقادی هستند که با ایجاد خونریزی داخلی سبب مرگ جونده می شوند. این سموم جزء سموم مزمن و انباشتی هستند که چندین روز برای کشتن وقت صرف می شود. به علت اثر تأخیری، جونده هرگز نمی داند سم در حال مریض کردن او است، بنابراین اثر طعمه گریزی رخ نمی دهد. این طرز عمل تأخیری و وجود یک پادزهر مؤثر (ویتامین K۱) و آماده، این گروه از ترکیبات را از زمان عرضه شان در سال ۱۹۵۰ بطور باور نکردنی عمومی و موفق ساخته است. به هر حال یک جنبة منفی با سموم ضد انعقادی وجود دارد. بدین علت که گروهی از ترکیبات اولیه که به عنوان "سموم ضد انعقادی نسل اول" شناخته می شوند از جمله وارفارین، کوماتترالیل، دی فاسینون، کلروفاسینون، کوماکلر و غیره گسترش یافتند. این ترکیبات بعد از استفاده مکرر در برخی مناطق غیرمؤثر بودند. این اثر که در آن جوندگان مقدار کشنده ای از سم را می خوردند اما به علت مقاومت ژنتیکی و وراثتی به سم، نمی مردند. استفاده مکرر سم در یک منطقه می تواند مقاومت و تولید مثل جوندگان را تغییر دهد. بنابراین تداخل مقاومت در میان اولین نسل از سموم رخ داد و استفاده از دو سم متفاوت از سموم ضد انعقادی نسل اول مشکل مقاومت به این سموم را حل نکرده است. به هر حال گفته می شود که هنوز سموم ضد انعقادی نسل اول در بیشتر مناطق جهان به خصوص در کشورهای در حال توسعه کاملا مؤثر هستند.
از اواسط تا اواخر سال ۱۹۷۰، یک گروه از ترکیبات شناخته شدند که به عنوان "سموم ضد انعقادی نسل دوم" گسترش یافتند. این ترکیبات شامل برومادیالون، دی فناکوم، برودی فاکم (کلرات)، فلوکومافن و دی فتیالون هستند که بطور قابل توجهی سمی ترند و جوندگانی را که به سموم ضد انعقادی نسل اول مقاوم هستند از بین می برند. با وجود این ترکیبات جوندگان ممکن است به اندازة کافی طعمة مسموم را در یک روز و یا در بعضی موارد در یک بار تغذیه بخورند، اما هنوز چندین روز برای تلف شدن وقت صرف شود. زمانی که این ترکیبات بسیار موفق و به میزان وسیعی استفاده شدند، سمیت بالایی برای حیوانات غیرهدف. این دسته از سموم بعضی از مزیت های سموم ضد انعقادی نسل اول را ندارند. همچنین مقاومت کمی نسبت به سموم ضد انعقادی نسل دوم در برخی مناطق به اثبات رسیده است.
سومین و آخرین رده از جونده کش ها که در حال حاضر در سطح وسیعی استفاده نمی شوند سموم نیمه مزمن هستند که شامل کالسیفرول (ویتامین D) و برومتالین می باشد. این سموم نسبت به سموم ضد انعقادی سریعتر عمل می کنند و کاملا حاد نیستند و چنان که انتظار می رود ۱ تا ۳ روز برای کشتن وقت صرف می شود. مزیت این ترکیبات این است که جوندگان مقاوم به سموم ضد انعقادی را خواهند کشت، اما از آنجایی که اینها کاملا حاد نیستند، مشکل طعمه گریزی را ندارند. همچنین این سموم پتانسیل بسیار پایینی برای ایجاد خطرات و عوارض ثانویه دارند و عمل "توقف –تغذیه" در جوندگانی که به ندرت بیشتر از دوز کشنده خواهند خورد، نشان می دهند. یکی از جنبه های منفی این سموم عدم وجود پادزهر برای درمان مسمومیت ها و جنبة منفی دیگر آن قیمت بالای این سموم می باشد. طعمه های ساخته شده از این سموم به شکل سنتی تهیه می شوند که برای جونده نسبت به طعمه های سموم ضد انعقادی کمتر خوشایند تر بوده، اگر چه مسئله خوشایند بودن بیشتر وابسته به فرمولاسیون ویژه است. از طرف دیگر نوع سم به ثبت رسیده و سایر ویژگیها به میزان زیادی در تعیین اثر بخشی یک طعمه مهم هستند. قابلیت خوشایندی بسیار مهم است زیرا برای ایجاد اثر کشندگی سم، جونده باید با وجود منبع غذایی که ممکن است در اطرافش فراوان باشد، طعمه را با میل و با یک نظمی بخورد برای مثال، در انبار غلات یا در یک مزرعه با محصول رسیده. همچنین طعمه ها باید قابل پاشیدن باشند، زیرا اغلب در محیط های مرطوب طعمه ها می باید خوشایندی شان را برای مؤثر بودن حفظ کنند. بالاخره، طعمه آماده فرموله شده، تاریخ مصرفی دارد که در طی این زمان قابلیت خوشایندی و اثر طعمه برای دوره ای کمتر از یک یا دو سال حفظ می شود. طعمه با فرمولاسیون پیشرفته، به صورت پلت یا مکعب های قالب ریزی شده کاملا مقاوم به تغییر شکل در معرض هوا ساخته می شود و چنانچه انتظار می رود بهترین گزینه را در چارچوب قابلیت خوشایندی، قابلیت تغییر شکل در معرض هوا و تاریخ مصرف فراهم می کند.
یک راهبرد عملی کنترل جوندگان در اطراف انبارها علاوه بر اقدامات جلوگیری کننده ای که قبلا بحث شده است برنامه طعمه گذاری می باشد. وقتی بحث طغیان جوندگان در میان است، نحوه گذاشتن طعمه بسیار مهم است: انتظار نمی رود جوندگان بیایند و طعمه را پیدا کنند. برای مثال طعمه گذاری مستقیم در سوراخ ها برای موش قهوه ای (Rattus norvegicus) بسیار مؤثر است. همچنین برای موش سیاه (Rattus rattus) و موش خانگی (Mus musculus) طعمه ها می باید در لانه ها قرار داده شوند و مکعب های قالب ریزی شده ممکن است برای جلوگیری از پخش شان با سیم کشیده شوند یا در طول تیرها و گذرگاه ها جایی که جوندگان در حال رفت و آمد هستند، میخکوب و ثابت شوند. اگر طعمه باید در منطقه ای که قابل دسترس برای چهارپایان اهلی یا کودکان می باشد، قرار داده شود لازم است از ایستگاههای طعمه مقاوم به دستکاری استفاده شود و این ایستگاهها محافظت و محصور شوند. بنابراین با احداث ایستگاههای طعمه مقاوم به دستکاری، یک برنامه طعمه گذاری دائمی با استفاده از مکعب های قالب ریزی شدة طعمه سموم ضد انعقادی هر ۱۰ تا ۱۵ متر در اطراف و بیرون انبارهایی که می باید محافظت شوند، طغیان جوندگان را تحت کنترل قرار می دهد .
در بیشتر موارد، طعمه ها را بر پایة برومادیالون قرار می دهند که بهترین انتخاب را در چارچوب خوشایندی، اثر بخشی و ایمنی نشان می دهد، اگر چه سایر سموم ممکن است چنین اثری داشته باشند. برنامه طعمه گذاری دائمی در دراز مدت بسیار اقتصادی تر از طغیان جوندگان برای مستقر شدن و تولید مثل کردن، مصرف کردن و آلودن محصول انبار و سایر آسیب ها است. برای محصولات زراعی، یک راهبرد طعمه گذاری برای حفاظت از طغیان جوندگان اقتصادی ترین گزینه برای کاهش خسارت محصول است. از نقطه نظر هم اقتصادی و هم مدیریت مقاومت به سموم، یک شیوه تلفیقی می تواند شامل یک برنامه نوبتی طعمه گذاری باشد. تیمار اولیه با یک پلت ضد آب فسفید روی به عنوان یک تیمار مجاب کننده، که بوسیلة مکعب های قالب ریزی شدة طعمه سموم ضد انعقادی نسل دوم دنبال می شود، کاملا اقتصادی است. تیمار فسفید روی باید به دلایل اقتصادی و برای کمک به حفظ مقاومت سموم ضد انعقادی در فواصل ۶ ماهه تکرار شود. برای بارها طعمه گذاری در مزرعه، قرار دادن دستی یا پاشیدن طعمه در سطوح کوچک، مؤثرترین روش ها هستند. فسفید روی به صورت پلت های ضد آب باید به مقدار ۱ تا ۲ گرم به ازای هر سطح، استفاده شود و طعمة سموم ضد انعقادی نسل دوم می باید به صورت مکعب های کوچک قالب ریزی شده که بهترین شکل انتخاب بودند به مقدار ۴ تا ۵ گرم به ازای هر سطح استفاده شود. از این گذشته، قابلیت تغییر شکل در معرض هوا به ویژه در اقلیم های گرمسیری بسیار مهم است. طعمه های مقاوم به تغییر شکل در معرض هوا برای استفاده اقتصادی تر هستند ولی به همان اندازه به علت تأثیر یاد آور شدة این نوع طعمه ها در مزرعه کمتر برای زمانهای طولانی نیاز می شوند. زیرا در شرایطی که مدیریتی هماهنگ برای از بین بردن جوندگان زمین های زیر کشت اجرا شود، نتایج کاملا خوب هستند. در فلوریدای آمریکا پلت های ضد آب فسفید روی منحصرا در مزارع نیشکر برای بیشتر از ۱۰ سال با نتایج عالی استفاده شده است. همچنین پخش طعمه بوسیلة پاشیدن هوایی با نسبت ۵ کیلوگرم بر ساعت، بیش از ۴ بار به ازای هر محصول (نیشکر یک محصول یکساله در فلوریدا است)، با آخرین استعمال در کمتر از ۵۰ روز قبل از برداشت استفاده می شود. نمونه عالی دیگر از نتایج خوب بدست آمده از یک برنامه هماهنگ اجرا شده، باغهای نخل خرما در مالزی است. در یک زمان ۶ ماهه به ازای هر نخل خرما طعمه هایی به شکل مکعب های روغنی که حاوی سموم ضد انعقادی نسل دوم می باشد، استعمال می شود. هم در مزارع نیشکر فلوریدا و هم در باغهای نخل خرمای مالزی، کلید موفقیت در یک برنامه هماهنگ و منظم است، که در آنجا استعمال ها بطور منظم براساس جدول زمان بندی انجام می شود و مکانهای بزرگ در یک زمان تیمار می شوند. به راستی بزرگترین چالش در کنترل جوندگان، یافتن جونده کش مؤثر نیست، بلکه سازماندهی عملکردها در سطح جامعه است. در مناطقی که بوسیلة خرده مالک ها اداره می شود و در شرایطی که فعالیتها ناهماهنگ هستند، این مسئله بطور خاص حاد است. اغلب در چنین مواردی، برنامه کنترل واقعی اجرا نمی شود تا اینکه مسئله به سطح بحران می رسد بطوری که مجموعه های دولتی برای مبارزه در سطوح وسیع وارد عمل خواهند شد. از آنجایی که این اقدامات در کوتاه مدت مؤثر هستند، اما این اقدامات اغلب پشتیبانی نمی شوند و چرخه طغیان جوندگان به سادگی و خود به خود تکرار می شود. این برنامه های کنترل بحران، خود را در چارچوب افزایش مقادیر سم مورد نیاز و محصول کمتر نمایان خواهد کرد که این مورد از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نخواهد بود. اما اگر برنامة کنترل هماهنگ انجام شود، از رسیدن جوندگان به سطوح بحرانی ممانعت می کند. در هر برنامه کنترل جونده، مهم آن است که ۱۰۰ درصد جمعیت کنترل شوند. زیرا به علت تولید مثل سریع جوندگان، حتی کنترل ۹۰ درصد تنها یک اثر کوتاه مدت بر روی کاهش آسیب خواهد داشت و اگر تنها ۱۰ درصد جوندگان باقی بمانند به سرعت تولید مثل می کنند. مؤثرترین برنامه کنترل، اجرای یک شیوة تلفیقی منظم است که شامل پیشگیری، ممانعت و انتخاب راهبردی برای دامنه ای از سموم برای بهترین و اقتصادی ترین نتایج است.

فهرست منابع
۱. Report on the OECD/FAO/WHO expert consultation on rodent problems, control and research. Working paper ۳. Paris ۲۰۵ May ۱۹۷۸.
۲. Spragins, W. Ciss, Advances in IPM rodent control in agriculture, Sustainable Developments International, available online: [www.p۲pays.org/ref/۲۲/۲۱۹۹۹.pdf ]- access at: ۱۷Agu. ۲۰۰۶.
۳. Wood, BJ., Rodents in agriculture and forestry, in rodent pests and their control, eds. AP. Buckle and RH. Smith, CAB International, Wallingford, Oxon, UK.
E-mail:aasadi۱۳۵۵@yahoo.com

منبع : بانک مقالات فارسی