جشن نوروز در سپیده دمان تاریخ

نوروز یادگار روزگاران کهن و اساطیری سرزمین ایران است. جشن های مختلفی که در هر جامعه ای برگزار می شود شامل جشن های اساطیری، تاریخی و ملی، مذهبی و دینی، فصلی و دهقانی، سیاسی و خانوادگی است.
دکتر اردشیر خدادادیان، کارشناس تاریخ باستان، معتقد است: این عید نماینده جوانی جهان است، زیرا عید از ریشه عاد به معنی بازگشتن است و جشن نیز به معنای ستایش است. در واقع نوروز یعنی روز نو.
خیام دانشمند شهیر ایرانی معتقد بود: ایرانیان باور داشته اند که پس از آفرینش زمین و آسمان که چندین هزار سال به حال سکون و بی حرکت ایستاده بودند به فرمان اهورامزدا آغاز به حرکت کردند و حرکت خورشید در این هنگام در بامداد نخستین روز ماه فروردین با روز هرمزد از نخستین دقیقه با درجه برج حمل بود. چون خورشید یک دور در برج ها گشت و دوباره به همان روز و ساعت و دقیقه که در آغاز حرکت از آنجا رفته بود، بازآمد. کیومرث آن لحظه و آن ساعت را دریافت و آغاز تاریخ نهاد و دور دوم حرکت خورشید از نخستین دقیقه برج حمل شروع شد و چون ایرانیان طول یک سال خورشیدی را ۳۶۵ شبانه روز و ۶ ساعت و ۱۲ دقیقه حساب می کردند به علت کبیسه نکردن سال ها، آغاز سال ما نقطه اعتدال ربیعی، در هر ۴ سال تقریباً یک روز فاصله پیدا می کرد و ناچار لحظه تحویل سال و نوروز با روز هرمزد فروردین ماه در برج ها می شد.
در تاریخ بلعمی درباره نوروز آمده: «... و نخستین روز که به مظالم نشست (جمشید) روزهرمزد بود از ماه فروردین پس از آن روز را نوروز نام کرد تا اکنون سنت گشت» و عید بودن نوروز را چنین نیز گفته اند که چون جمشید برای خود تخت بساخت در این روز بر آن سوار شد و جن و شیاطینی آن را حمل کردند و به یک روز از کوه دماوند به بابل آمد و مردم برای دیدن این امر در شگفت شدند و این روز را عید گرفتند.
● بقای نوروز
نوروز در هر کجا که ریشه داشته باشد، علت بقایش از ریشه هایش مهم تر است. ایرانیان این جشن را در طول قرون و اعصار حفظ کرده اند و چنانش بزرگ داشته اند که به بزرگ ترین جشن ملی آنها بدل شده است. در حالی که جشن های دیگر این سرزمین پرجشن و سرور، یکی پس از دیگری از میان رفته اند.
هر کدام از نویسندگان و صاحب نظران عللی را بیان کرده اند. از جمله می گویند که زمان طبیعی نوروز که در آن زمستان به پایان می رسد و طبیعت، زندگی از سر می گیرد یکی از علل پایداری آن است.
اما آنچه در تمام منابع آمده به شرح زیر است:
▪ کیومرث که نخستین پادشاه است در روز نوروز از مادر زاده شده است.
▪ کیخسرو و پسر سیاوش در این روز از مادر زاده شد.
▪ هوشنگ، شاه پیشدادی در همین روز فرخنده پا به عرصه وجود نهاد.
▪ طهمورث در این روز، دیوان تبهکار و مردم آزار را بند نهاد.
▪ فریدون شاه در این روز، کشور پهناور ایران را میان ۳ فرزند خود ایرج، سلم و تور تقسیم کرد.
▪ زرتشت در این روز، آفریده شده و در همین روز از سوی اهورامزدا به پیغمبری برگزیده شده است.
▪ بنابر عقیده شیعه روز جلوس حضرت امیرالمومنین علیه السلام بر مسند خلافت و نیز واقعه بزرگ تاریخی و مذهبی غدیر خم و انتصاب حضرت علی علیه السلام از طرف حضرت محمد صلی الله علیه و آله به وصایت خویش هر دو در نوروز بوده است.
● دیگر دلایل استواری نوروز
این که نوروز به صورت طبیعی در یکی از قسمت های دوگانه سال یعنی تابستان واقع شده و برای یک جشن ملی بسیار مناسب است.
دیگر این که از گذشته های دور، اول ماه و اول سال در نزد ایرانیان مقدس بوده است. اول روز هر ماه در نزد زرتشتیان به نام خداوند «اهورامزدا» مرسوم است و از این جهت بسیار محترم است و جشنی مذهبی به شمار می آید. اول هر سال نیز صرف نظر از رتبه جداگانه خود مصادف با روز هرمزد می شود و محترم است.
اما برخلاف این عمر دراز و سن کهن، نوروز نماد به فراموشی سپردن فرسودگی ها و کهنگی ها و پذیرش تغییرات و دگرگونی های تازه و نوکردن زمانه و نشانه روز و روزگاری تازه است.
مهرداد بهار، متخصص اساطیر و آیین های ایران باستانی می نویسد: زمان در دیدگان انسان اعصار کهن به ۲ گونه مقدس و نامقدس بخش می شد.
زمان مقدس آن بود که صرف امور ایمانی می شد و زمان نامقدس آن بود که در گذران امور عادی زندگی به کار می رفت. نوروز، از زمان های مقدس بود.
ایرانیان باستان بر این عقیده اند که خداوند، حیات و کائنات را در ۶ مرحله به ترتیب زیر آفرید: آسمان، آب، زمین، گیاهان ، جانوران و در پایان انسان.
خلقت انسان مصادف با نوروز بود. این موضوع با افسانه های دیگر که خلقت حضرت آدم را در نوروز می دانند، مطابقت دارد.
آنان براساس نوشته های اوستا بر این باورند که ۱۰ روز مانده به آغاز فروردین فرو هر های (ارواح پاک) در گذشتگان به زمین باز می آیند و ۱۰ شبانه روز میهمان فرزندان و نوادگان می شوند و در سپیده دم اول فروردین به سرای مینوی خویش باز می گردند.
علت دیگری که آن را رازهای ماندگار نوروز پس از اسلام شمرده اند، این است که گفته اند انتخاب امیرالمؤمنین علیه السلام به ولایت یعنی در واقع غدیر خم با نوروز مطابق افتاده است.
ذبیح الله صفا می نویسد: این امر و اخبار متواتری که در باب اهمیت و احترام مذهبی نوروز از ائمه نقل و روایت شده است، موجب شد که نوروز در نزد طرفداران آل علی که ایرانیان دسته بزرگی از آنان را تشکیل می دهند، دارای مقام و اهمیتی فراوان شود و دیرگاهی با بهترین وضع بماند. به همین جهت بخش بزرگی از مراسم نوروز درقرون اخیر تاریخ ایران و مخصوصاً در ایام استیلای صفویان آمیخته به عقاید مذهبی شده و تاکنون بیشتر آنها بر جای مانده است.
● آیین ها و رمزها
در آیین های نوروزی که چند روزی پیش از سال نو آغاز می شود مردم همراه طبیعت، از مرحله ای به مرحله ای دیگر گذاری رمزگونه می کنند، به قول میرچا الیاده «شاید بتوان شروع هر فصل نوینی از زندگی را یک مرحله گذار نامید که در بسیاری از رسم ها و آداب مربوط به زناشویی، آبستنی، بلوغ، مرگ و نوشدگی سال، میان اقوام مختلف جهان به خوبی مشاهده می شود.» آرنولد وان ژنپ، مردم شناس فرانسوی نیز شماری از رفتارهای فرهنگی و آیینی مردم را با تغییر برخی از پدیده های طبیعی از وضع و حالتی به وضعی دیگر دارای پیوند می داند.
در آغاز این گذار مردم با خانه تکانی و پلشت زدایی در روزهای پایانی سال کهنه، از آنچه رنگ فرسودگی و سیاهی دارد، جدا می شوند و دوری می گزینند.

سپیده سیدفرجی

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران