جشن پنجه (خمسه مسترقه)

جشن «پنجه» یا «خمسه مسترقه» که بصورت های «پنجه دزدیده۱» ، «پنجک» ، « بهیزک» (Vihezak) یا «وهیجک» (Vahijak) و«اندرگاه» نیزآمده است. یکی از آداب و سنن شهروندان ایران باستان بوده است که در پنج روز اضافی آخر سال خورشیدی که بنام «روزهای گات ها» یا «گاثاها»۲ نیز معروفیت دارند، به عنوان یک جشن ملی برگزار می شده است.
در این پنج روز که طبعاً بعد از جشن همس پتمدیم گاه (ششمین جشن گاهنبار) و قبل از شروع جشنهای نوروزی بوده است. شهروندان ایران باستان برای حُسن خِتام یک سال خورشیدی، و برای استقبال کامل از سال نو به جشن و سرور می نشسته اند.
بدیهی است که برخی از سالها جشن چهارشنبه سوری با جشن های پنج روز «پنجه» یا «خمسه مسترقه » تداخل پیدا می کرده است و شاید همین امر باعث شده است که گاهی، برخی از محققین و پژوهشگران بین
این دو جشن باستانی چندان تمایزی قایل نشوند. ولی با اینکه جشن پنجه نیز در حقیقت پیش درآمد وآماده ساز فضای جشن های نوروزی می باشد، در عین حال همچون آیین چهارشنبه سوری همواره یک جشن مستقل نیز بوده است.
اما در مورد منشأ و شکل گیری این جشن باستانی، می دانیم که بنا بر سالنمای کهن ایران، هر یک از ماههای دوازده گانه خورشیدی سی روزه بوده است.که درکل سیصد و شصت روز می شده اند. در حالیکه سال خورشیدی سیصد و شصت و پنج روز و شش ساعت و چند دقیقه می باشد. در نتیجه پنج روز و شش ساعت و چند دقیقه، اضافه می آمده است.
چون آن پنج روز اضافی در هیچ یک از ماههای خورشیدی قابل جمع نبود، به منظور ثابت نگهداشتن نوروز و تحویل سال در یک نقطه ی حقیقی، آنها را تحت پنجه یا خمسه مسترقه در انتهای سال جداگانه محاسبه می کرده و جشن می گرفته اند.
ابوریحان بیرونی در همین راستا می نویسد:«... هر یک از ماههای فارسی سی روز است و از آنجا که سال حقیقی سیصد و شصت و پنج روز است، پارسیان پنج روز دیگر را«پنجی یا اندرگاه»گویند. سپس این نام تعریب شده و«اندرجاه» گفته شده و نیز این پنج روز دیگر را روز های مسترقه نامند. زیرا که در شمار هیچ یک از ماهها حساب نمی شود . ...»۴
آیین برگزاری جشن های پنجه یا خمسه مسترقه ظاهراً تا سال ۱۳۰۴ خورشیدی و تصویب تقویم جدید (فعلی) نیز که شش ماه اول سال را سی و یک روزه، پنج ماه بعدی را سی روزه و بالاخره ماه آخر را بیست و نه روز معین نمودند. کماکان در بین گروهی از شهروندان ایرانی معمول می گردید.
ولی پس از تصویب تقویم فعلی که طبعاً جایی برای آن ایّام باقی نماند. (بجز شش ساعت و چند دقیقه اضافی که هر چهار سال یک روز در اسفند ماه به عنوان سال کبیسه محاسبه می گردد.) با گذشت زمان به باد فراموشی سپرده شد.
آری تا اوایل سده ی اخیر نیز که روز های خمسه مسترقه در شمار هیچ یک از ماههای دوازده گانه سال خورشیدی محاسبه نمی شدند. برگزاری این جشن به عنوان یک جشن ملی حداقل در میان اقشاری از شهروندان ایران زمین رواج داشته است.
از اهمیّت جالب و منحصر به فرد جشن های مذکور این است که در مراسم پنچ روزه خیرات و نذوراتی نیز از طرف افراد متمول و خیر در بین افراد جامعه خرج و هزینه می شده است.
چنانکه در همین راستا یکی از محققین معاصردر پی تحقیقاتی یاد آور می شود «در سال ۱۳۱۱ هجری قمری، مردی نیک اندیش در هزینه کردن در آمد موقوفه خود در استرک کاشان سفارش می کند که ... بقیه منافع وقف را هر ساله برنج ابتیاع نموده و از آخر خمسه مسترقه به تمامی اهالی استرک، وضیع و شریف، ذکور و اناث و صغیر و کبیر بالسویه برسانند.»۵
از این عمل معنوی و نوع دوستانه چنین استنباط می شود که مراسم برگزاری پنجه یا خمسه مسترقه، نه تنها یک جشن ملی محض بوده است، بلکه تاثیرات ویژه ای نیز در تحکیم روابط انسانی و شکوفایی عواطف اجتماعی بین شهروندان ایجاد می نموده است که اقوام ایرانی هماره در طول تاریخ و تمدن خویش پرچمدارش بوده و هستند.

علیرضا جنتی سراب
پی نوشت ها:
۱- رضا اسلامی دولت آبادی: مقاله نوروز دل افروز، در روزنامه قدس شماره ۱۸۰۶ چاپ اسفند ۱۳۷۲
۲- باره واژه ی «پنجه دزدیده» در برهان قاطع آمده است: ... وجه تسمیه[این واژه] بدزدیده از آن جهت شده است که وزیر یکی از پادشاهان عجم ، حاصل این پنج روز را از تمام ممالک او همیشه از میان می برده و به حساب در نمی آورده است.
۳- روزهای «گات ها» یا «گاثاها» عبارت بوده اند از: !- اهنود روز (Ahnavad) ۲- اشتود روز (Ushtavad) ۳- سپنتمد روز (Spantamad) ۴- وهوخشتره روز (Vahukshatrah) ۵- وهیشتواشته روز (Vahishtuishta) .
۴ - محمود روح الامینی: مقاله نوروز باستان در گذر تاریخ، ضمیمه روز نامه اطلاعات شماره ۲۱۳۰۱ چاپ اسفند ۱۳۷۶ به نقل از ابوریحان بیرونی
۵-همان
نگارش: علیرضا جنتی سراب
دبیر زبان و ادبیات فارسی - قوچان

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران