رسانه دینی، مخاطب دیندار و رضایت نسبی

این مقاله بر اساس کارکردهای رسانه و نیز نقش مخاطب و رضایت وی از عملکرد رسانه، به بررسی رابطه میان دینداری مخاطبان و برآورده شدن میزان رضایت دینی آنان از رادیو و تلویزیون در ایران می پردازد. روش تحقیق، پیمایشی بوده و با ۳۸۴ نمونه در سطح تهران انجام شده است. نتایج تحقیق نشان دهنده میزان زیاد دینداری مخاطبان و رضایت نسبی آنان از برنامه های دینی رسانه بوده، و فرضیه تحقیق که وجود رابطه میان میزان دینداری و میزان برآورده شدن انتظارات دینی از رسانه است، تایید میشود. در انتهای مقاله تلاش شده تا شکاف میان میزان بالای دینداری و میزان نسبی رضایت از برنامه .های دینی رسانه تبیین شود
فرهنگ تکثرگرای امروز، مخاطبان ویژه ای را به وجود آورده که با مخاطبان دینی در سده های گذشته تفاوت های بسیاری دارند. اکنون دیگر، مخاطبان را نمی‌توان به راحتی تهییج یا تحریک یا اقناع کرد، بلکه به اندازة پیچیدگی نهادها، پایگاه ها، نقش ها و روابط، افراد نیز پیچیده شده اند.همچنین صورت و مضمون برنامه‌های دینی حتی در چارچوب یک دین خاص از صورت ها و مضامین .فرهنگی در کل جامعه تأثیر می پذیرند
برخی نظریات در باره اثرهای ارتباط جمعی، حاکی از این است که بیشتر اثرهای رسانه‌های جمعی به صورت کلی رخ نمی دهند، بلکه به متغیرهای دیگر بستگی دارند. «پری» استدلال می کند که درستی یک فرضیه در وضعیت های مختلف، متفاوت است و پیشنهاد می کند که یافته های پژوهشی، .(در زمینه و بستر خود گذاشته شوند (سورین و تانکارد، ۱۳۸۱: ۴۱۷
در این رابطه، رادیو و تلویزیون در ایران نقش بسیار مهمی بر عهده دارد و آن برآوردن انتظارات جامعة ایرانی است، تا هم بتواند از فشار رسانه‌های دیگر بکاهد و هم با توجه به ساخت فرهنگی و اجتماعی جامعة ایرانی، که جامعه ای معتقد به ارزش های دینی و به ویژه اسلامی است (دفتر انتشارات طرح های ملی، ۱۳۸۲: ۱۶۶- ۱۲۹ و ۳۳۷-۳۳۳) و اوقات فراغت آنها را تا حد زیادی تلویزیون پر می کند (همان: ۳۵۹-۳۵۱ و ۳۷۶-۳۶۱) پاسخگو باشد. دو بعد همزمان دینی بودن و متاثر از تلویزیون بودن، ما را به مطالعه رابطه دینداری و استفاده از رسانه (بویژه ابعاد و برنامه های دینی آن) رهنمون می سازد. بدین منظور شناخت مخاطب ایرانی و انتظارات و رضایت وی از رسانه، نقش مهمی در فهم رسانه دینی و میزان موفقیت و جهت گیری های آینده آن دارد. بطور مشخص در این مقاله، قصد ما بررسی رابطه دینداری و میزان برآورده شدن .انتظارات دینی مخاطبان رسانه در ایران است
● مبانی نظری
لاسول سه کارکرد برای رسانه‌های جمعی ذکر کرده است: نظارت بر محیط؛ همبستگی اجتماعی در واکنش به محیط؛ و انتقال میراث اجتماعی از نسلی به نسل دیگر. رایت به این سه کارکرد، سرگرمی را نیز اضافه می‌کند. (سورین و تانکارد، ۱۳۸۱: ۴۵۱-۴۵۰) وظایف وسایل ارتباط جمعی از نظر مرتن و لازارسلفد عبارتند از:
▪ وظیفة اخلاقی (حمایت از هنجارهای اجتماعی)،
▪ اعطای پایگاه اجتماعی. (ساروخانی، ۱۳۶۸: ۷۲-۶۹)
به طور کلی می‌توان گفت: نقش‌ها، کارکردها و وظایف وسایل ارتباط جمعی عبارتند از:
▪ احساس تعلق اجتماعی؛
▪ نقش‌های تفریحی؛
▪ نقش‌های خبری؛
▪ نقش‌های همگن‌سازی؛
▪ آگاه‌سازی
از طرف دیگر، «مخاطب، مفهوم محوری همة اشکال و گونه‌های مختلف ارتباطات نوشتاری، صوتی و تصویری و ... برای همة گروههای سنی و تخصصی در هر شرایط زمانی و مکانی است ... و مخاطب‌شناسی و شناخت انتظارات آنان یکی از عرصه‌های مهم پژوهشی» در ارتباطات می‌باشد (میرسعید قاضی و اسماعیلی، ۱۳۸۱، ص ۱۲) و «مخاطب» و آشنایی با انتظارات و خواسته‌های آن، کلید درک بسیاری از اسرار مربوط به شیوة کار رسانه‌ها و تأثیرات آنان، و ماندگاری «ارتباطات اجتماعی» است. (مک کوئیل، ۱۳۸۰)
با عنایت به شرایط جوامع کنونی و پیشرفت وسایل مدرن ارتباطی، برای درک انتظارات و شناخت خواسته ها، علایق و سلیقه های مخاطبان از رسانه، بدون شک تحلیل نقش ها و کارکردهای جداگانة هریک از نهادهای فرهنگ، دین و وسایل ارتباط جمعی کاری عبث خواهد بود و در این راستا باید پیچیدگی و درهم تنیدگی کارکردهای این نهادهای مختلف را در نظر گرفت (برای تحلیل و .(درک روابط میان رسانه، دین و فرهنگ؛ رجوع شود به: هوور و لاندبای، ۱۳۸۲
روف به نقش تعیین‌کنندة رسانه‌ها، در تجدید حیات دینی معتقد است و این که در بررسی برنامه‌های دینی، به هر حال، باید به زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی و همبستگی آن با فرهنگ توجه نمود. (روف، ۱۹۹۲: ۶۲-۵۵) در تبیین برنامه‌سازی دینی و پخش آن از رسانه‌ها در وهلة اول باید گفت این کار یک فعالیت دینی است. مردمانی با نمادها، ارزشها و فرهنگ اخلاقی مشابه این برنامه‌ها را تهیه و تماشا می‌کنند، دوم اینکه، پخش برنامه‌های دینی وارد حیاتی جدید شده است، سوم اینکه نهاد دینی الکترونیک نوعی رسانه است. چهارم اینکه این رسانه دینی جدید، تأثیرات فرهنگی خاص خود را بر جامعة(دینی داشته و خواهد داشت (هوور، ۱۹۸۸: ۱۷۲-۱۵۳
با عنایت به درهم‌پیچیدگی دین در تمام ابعاد و عناصر جامعه ایرانی و نقش اثرگذار آن، موضوع رابطه رسانه دینی و مخاطب، برای شناخت بیشتر کارکردهای رسانه در ایران اهمیت دارد، بویژه اینکه هم رسانه و هم مخاطب خود را دیندار می دانند. از طرف دیگر، یکی از مهمترین کارکردهای رسانه در .جامعه ایران، پاسخگویی به انتظارات دینی مخاطبین می‌باشد
با توجه به گونه شناسی مک کوئیل، رسانه دینی در ایران انواع و جنبه های گوناگون دارد، هم رسانه های دینی خاص دارد (رادیو معارف، رادیو قران و شبکه قران سیما)، که رسانه ها در سطح کلان هستند، و هم برنامه های با مضامین آشکار یا مضمر دینی در تمام برنامه ها حضور دارند (جامعه در سطح کلان)؛ و می توان تاثیرگذاری انواع گوناگون رسانه دینی را مورد بررسی قرار .داد
از سوی دیگر، عوامل متعددی بر میزان رضایت مخاطبان از رسانه تاثیرگذار است، که نگارندگان در پژوهشی آن را بررسی کرده اند (جوادی یگانه، کلانتری و عزیزی، ۱۳۸۴) و در این مقاله تنها به بررسی برای آگاهی از برآورده شدن انتظارات دینی مخاطبین، متغیر میزان دینداری مخاطبین از برنامه های رسانه مورد بررسی قرار گرفته است. فرضیه این تحقیق، این است که: انتظارات دینی مخاطبان رسانه دینی، از برنامه های دینی رسانه، برآورده می .شود
● روش شناسی تحقیق
▪ جامعه آماری، جمعیت تحقیق و حجم نمونه
جامعه آماری در تحقیق حاضر، افراد ساکن در مناطق مختلف شهر تهران و شمیرانات می‌باشند که در محدوده سنی ۱۸ سال به بالا قرار دارند. حجم نمونه در تحقیق حاضر، بر اساس میزان خطای نمونه‌گیری در سطح اطمینان ۹۵ درصد (دواس، ۱۳۷۶: ۷۸) و با خطای نمونه‌گیری ۰۵/۰، ۴۰۰ نفر در نظر گرفته شده است، پس از جمع‌آوری داده‌ها، ۱۶ مورد از پرسشنامه‌های خدشه‌دار حذف گشته و تحلیل‌های نهایی بر اساس نمونه ۳۸۴ موردی انجام .پذیرفت
به منظور انتخاب مناطقی از شهر تهران که بتواند معرف خوبی برای مناطق مختلف با توجه به تفاوتهای موجود بین آنها از اعتبار بالایی برخوردار باشد ، در ابتدا شهر تهران بر اساس مناطق ۲۲ گانه شهرداری به پنج بخش شمال ، مرکز، شرق ، غرب و جنوب تقسیم گردید. سپس از هر قسمت یک منطقه (شامل: منطقه ۱ از شمال، منطقه ۵ از غرب، منطقه ۸ از شرق، منطقه ۶ از مرکز و منطقه ۱۶ از جنوب) به عنوان مناطق مورد نظر انتخاب شدند. این پراکندگی مناطق در عمل پراکنش متغیرهای تحت مطالعه را تا حد قابل .ملاحظه‌ای تأمین می‌کند
جهت انتخاب تصادفی افراد، نقشه‌های مناطق مذکور تهیه شد و در آنها برای هر منطقه بلوکها مشخص شده و شماره‌گذاری گردید. سپس از هر منطقه دو محله، و از هر محله سه بلوک بطور تصادفی انتخاب گشت. این نقشه‌ها به .تعداد پرسشگران تکثیر شد و در اختیار آنها قرار گرفت
▪ واحد تحلیل و سطح مشاهده
واحد تحلیل در تحقیق حاضر فرد می‌باشد. در این تحقیق سطح مشاهده خرد .می‌باشد
▪ روش، تکنیک و ابزار جمع‌آوری داده‌ها
روش بکار رفته میدانی، با استفاده از تکنیک پیمایش می‌باشد، و ابزار مورد .استفاده در این تحقیق نیز پرسشنامه همراه با مصاحبه می‌باشد
▪ تعریف متغیرها
ـ دینداری: ابعاد اصلی‌ دینداری‌ بارها مورد بررسی‌ قرار گرفته‌ است‌،اما مفهوم‌ دین‌ در علوم‌ اجتماعی‌، فاقد یک‌ تعریف‌ قطعی‌ و متفق‌علیه‌ است‌. اما در هر حال‌، دین‌، به‌ نحو بسیار کلی‌،مجموعه‌ای‌ از اعتقادات‌، اعمال‌ و عواطف‌ (فردی‌ ـ جمعی‌) دانست‌ که‌ حول‌ تجربه‌ حقیقت‌ غایی‌ یا امر قدسی‌ و متعالی‌سامان‌ .یافته‌ است‌
این حقیقت غایی را بر حسب تفاوت ادیان با یکدیگر می توان واحد یا متکثر، متشخص یا نامتشخص، الوهی یا غیر الوهی و نظیر آن تلقی کرد. (پترسون،۱۳۷۷: ۲۰) امیل‌ دورکیم‌ در کتاب‌ «صور بنیانی‌ حیات‌ دینی‌» معتقد است‌ که‌ «هر دین‌ مرکب‌ است‌ از دو بخش اعتقادات‌ دینی‌ و مراسم‌ دینی‌». (دورکیم‌، ۱۳۸۳: ۴۸)
دینداری یا تدین (Religiosity) عبارتست از التزام فرد به دین مورد قبول خویش. این التزام در مجموعه ای از اعتقادات، احساسات و اعمال فردی و جمعی که حول خداوند ( امر قدسی) و رابطه ایمانی با او دور می زند، سامان می یابد.( طالبان،۱۳۸۰: ۱۰) کلارک‌ و استارک‌، ابعاد اساسی‌ دین‌ را پنج‌ بعد دانسته‌اند: بعداعتقادی‌، بعد مناسکی‌، بعد تجربه‌ دینی‌، بعد آگاهی‌ دینی‌، و بعد پیامدی‌ (دین‌. (طالبان‌، ۱۳۷۹: ۴۱
در این تحقیق به پیروی از این الگو، دینداری تعریف عملیاتی شد، که پس از انجام تحقیق مقدماتی بعد آگاهی آن حذف گردیده (به علت اینکه جمعیت تحقیق افراد بالای ۱۸ سال را شامل می شد، که دارای آگاهی های دینی بالایی در سطح دانشی بوده و دلیل آن را می توان در سیستم آموزشی جستجو کرد که در تمامی مقاطع تحصیلی آموزش رسمی دینی وجود دارد) و .نهایتا در چهار بعد اعتقادی، اعمال دینی، تجربی و پیامدی سنجیده شد
- بعد اعتقادی (Belifs) : این بعد در برگیرندهء باورهایی است که انتظار می .رود افراد با توجه به دین خاص خود به آن ها اعتقاد داشته باشد
- بعد اعمال دینی (Practice) : مشتمل بر دو دسته، نخست، شعائر یا مناسک (Rituals) که عبارت است از آداب و رسوم فرموله شده یا رفتارهای نمونه ای در میان معتقدان هر دین یا به طور کلی مراسمی که هر دین از پیروان خود انتظار دارد که آنها را بجای آورند. دسته دیگر آن ، پرستش و دعا (Devotion) که اعمالی فردی و غیر رسمی هستند که فرد آن را فقط به (رضایت خاطر و بدون هچ گونه اجباری انجام می دهد. ( طالبان،۱۳۸۰: ۱۱
- بعد تجربی (Experience): ناظر بر تجربه¬های معنوی زندگی که برای اشخاصی که به آن نائل می¬شوند این احساس ایجاد می¬شود که با (خداوند یا یک امر متعالی در ارتباط هستند. .(ویلم، ۱۳۷۷: ۸۱
- بعد پیامدی (Consequences): این بعد ناظر بر رفتار روزمره و غیر دینی افراد است و بیانگر حضور و وجود اندیشه و حس خداگرایانه در متن زندگی است که در رفتار غیر دینی فرد استحکام می یابد و به زندگی او رنگ و بوی دینی می (دهد.( طالبان،۱۳۸۰: ۱۲
انتظارات دینی از رسانه ملی: به انتظارات افراد جامعه از برنامه¬های دینی گوناگونی اشاره دارد که توسط رسانه های ملی رادیو و تلویزیون برای عموم مخاطبان پخش می¬شود. این متغیر توسط ۱۶ معرف اصلی زیر سنجیده شد و در یک مقیاس درجه ای، از ۰ (عدم رضایت) تا ۵ (رضایت کامل) اندازه گیری شد
ـ برگزاری مسابقات دینی
ـ پخش برنامه‌های دینی
ـ پاسخگویی به پرسش های دینی و شرعی
ـ پخش نماز جمعه
ـ پخش تواشیح و سرودها
ـ پخش اذان
ـ پخش نوحه و مداحی
ـ انعکاس مراسم مذهبی
ـ پخش برنامه‌های سوگواری
ـ پخش نماهای زیبا ازاماکن مذهبی
ـ بیان زندگینامه ائمه
ـ تلاوت قرآن توسط قاریان
ـ بیان معارف قرآنی و آموزش و تفسیر آن
ـ اشاعه ارزش های اسلامی
ـ شناساندن شخصیت های دینی و مذهبی
ـ تفسیر مسائل دینی
● یافته های تحقیق
▪ میزان دینداری و ابعاد آن
در این تحقیق، میزان دینداری افراد در چهار بعد اصلی تعریف و اندازه گیری شده است که در زیر ابتدا به هر کدام از ابعاد اشاره شده و سپس به .شاخص دینداری پرداخته خواهد شد
بعد تجربی دین: یکی از این ابعاد، بعد تجربی دینداری بوده که با استفاده از چهار گویه مورد سنجش قرار گرفته است. نتایج بدست آمده در جدول ۲ حاکی از آن است که در میان ۳/۷۸ درصد از پاسخگویان بعد تجربی دین در حد زیاد و خیلی زیاد وجود داشته است، در بین ۱ درصد در حد کم بوده و ۶/۲۰ درصد نیز تا حدودی این بعد از دین را قبول داشته اند. میانگین دینداری در میان پاسخگویان، در مقیاس ۵ درجه ای ، معادل ۰۵/۴ و با انحراف معیار ۷۲/۰ می .باشد که بیانگر بالا بودن بعد تجربی دین در میان پاسخگویان است
ـ بعد اعتقادی دین: یکی دیگر از ابعاد دینداری تحت عنوان بعد اعتقادی دین مورد بررسی قرار گرفت. جدول ۳ توزیع فراوانی این شاخص را نشان می دهد. نتایج بیانگر آن است که ۲/۴ درصد از پاسخگویان تا حدودی این بعد از دینداری را دارا بوده اند و ۸/۹۶ درصد نیز در حد زیاد و خیلی زیاد اعتقادات دینی داشته اند. میانگین بدست آمده برای این شاخص بسیار بالا بوده بطوریکه در مقیاس ۵ .درجه ای معادل ۵۴/۴ بدست آمده است
ـ بعد مناسکی دین: همانطور که جدول ۴ نشان می دهد، ۱/۸ درصد از پاسخگویان مورد مطالعه تا اندازه کمی بعد مناسکی دین را قبول داشته اند. ۲/۵۷ درصد تا حدودی، ۵/۲۸ درصد در حد زیاد و ۳/۶ درصد نیز به اندازه خیلی زیادی این بعد را پذیرفته اند. میانگین بدست آمده برای شاخص معادل ۳/۳ و انحراف معیار ۷۱/۰ بوده، بطوریکه می توان گفت پذیرش این بعد از دین در میان .افراد نمونه ، متوسط به بالا بوده است
ـ بعد پیامدی دین: بعد پیامدی دین به معنای تبعات تجربه¬ها، اعمال و اعتقادهای دینی افراد در زمینه های مختلف زندگی می باشد. این بعد از دینداری با استفاده از ۳ گویه سنجیده شده و نتایج بدست آمده در مورد آن در جدول ۵ نشان داده شده است. ۳/۷ درصد از افراد مورد مطالعه در حد کمی بعد پیامدی دین را قبول داشته¬اند. ۹/۲۱ درصد تاحدودی و ۸/۷۰ درصد نیز به اندازه زیاد و خیلی زیاد به این بعد از دین باور داشته اند. میانگین بدست آمده برای شاخص، در مقیاس ۱-۵ درجه، معادل ۸۴/۳ و با انحراف معیار ۸۳/۰ می باشد که در کل نمایانگر پذیرش زیاد این بعد از دین در میان پاسخگویان می .باشد
ـ شاخص دینداری: همانطور که قبلاً نیز اشاره شد، شاخص دینداری، در چهار بعد و با استفاده از ۱۵ گویه مورد اندازه گیری قرار گرفته است. در جدول ۶ می توان نتایج نهایی را در خصوص این شاخص مشاهده کرد. میزان دینداری ۸/۰ درصد از پاسخگویان در حد کم بوده است. ۸/۱۲ درصد از پاسخگویان تا حدودی دیندار بوده اند، ۹/۲۱ درصد دینداری زیاد و ۵/۶۴ درصد نیز دینداری خیلی زیادی داشته اند. میانگین شاخص نهایی دینداری معادل ۵/۴ و با انحراف معیار ۷۴/۰ می باشد که نشان از گرایشات دینی بسیار بالای پاسخگویان مورد مطالعه دارد.
● بحث و نتیجه گیری
میزان دینداری در حد زیاد و خیلی زیاد پاسخگویان ۲۲% و ۶۵% است. یعنی نزدیک به ۹۰% از پاسخگویان در تهران، دینداری در سطح بالا دارند. البته در این تحقیق، بعد آگاهی دینی مورد سنجش قرار نگرفته و با توجه به تحقیقات پیشین، این بعد میزان دینداری را افزایش می داد. از طرف دیگر میزان رضایت از رسانه دینی در سطح تا حدودی، ۵۳%؛ در سطح کم یا اصلا، ۲۵%؛ در سطح .زیاد، ۱۷%؛ و در سطح خیلی زیاد، ۶% است
فرضیه تحقیق که رابطه میان دینداری و برآورده شدن انتظارات دینی از رسانه است، تایید شده است و ضریب همبستگی پیرسون بدست آمده بین دینداری و میزان برآورده شدن انتظارات دینی توسط رسانه ملی، حاکی از رابطه ای قوی و معنادار بین این دو متغیر بوده است، بدین معنا که هر چقدر میزان دینداری در میان پاسخگویان افزایش پیدا می کند، بر میزان برآورده شدن انتظارات آنان از رسانه ملی، افزوده می شود. و نیز ضریب بتای این متغیر در .تبیین تغییرات متغیر وابسته نیز بسیار بالا و در حدود۴۶/۰ می باشد
بنابر این نتیجه اصلی این مقاله، نشان دادن میان بالا بودن سطح دینداری و بیشتر برآورده شدن انتظار از رسانه دینی است. این نتیجه، یکی از موفقیت های صدا و سیما را در کسب رضایت مخاطبان (که اکثریت قریب به اتفاق آنان .دیندار هستند) نشان می دهد
اما این تمام مساله نیست. اولا در سال های اخیر دینداری در جامعه ایران تغییر کرده و از دینداری فقهی، به نوعی دینداری عرفی تمایل پیدا کرده است. بگونه ای که احتمالا همین مخاطبان دیندار (یعنی عامه مردم دیندار، که اکثریت جامعه ایران هستند و نه خواص دینداران، که اقلیت جامعه هستند) تمایلات غیردینی هم دارند و شاید ناراضی نباشند اگر رسانه برنامه هایی مانند موسیقی طرب انگیز یا فیلم ها و سریال هایی با مضامین عاشقانه و مختصری شهوانی، نیز نشان دهد؛ و قطعا ایندو تمایل با هم سازگار نیستد. اما همان دینداران (یعنی عامه) همین تمایلان را هم دارند، که تمایلاتی است که دین آنرا بر نمی تابد. نهان روشی مردم ایران، و سازگاری امور ناسازگار در آنان، مقوله ای است که نیاز به تدقیق و تامل بیشتر دارد، که جای آن در این مقاله .نیست
ثانیا مشاهده تفاوت میان میزان دینداری (حتی بدون درنظر گرفتن انواع دینداری و تطورات آن در ایران) و میزان رضایت از برنامه های دینی رسانه قابل توجه است. البته دینداران بیش از سایرین از برنامه های دینی رضایت دارند، اما میزان رضایت بالا نیست و رضایت زیاد و خیلی زیاد نزدیک به ۲۳% است، در حالیکه میزان دینداری زیاد و خیلی زیاد ۸۷% است و این نشان دهنده رضایت نسبی و نه مطلق از برنامه های دینی رسانه است. این مساله ای است که جای توجه زیادی دارد، و احتمالا نشان از برخی نارضایتی ها از برنامه های دینی رسانه، حتی در میان دینداران دارد

محمدرضا جوادی یگانه، عبدالحسین کلانتری، جلیل عزیزی
دانشگاه تهران
منابع
پترسون و دیگران (۱۳۷۷) .عقل و اعتقاد دینی. ترجمه احمد نراقی و ابراهیم .سلطانی. تهران: طرح نو. چاپ دوم
جوادی یگانه، محمدرضا ، کلانتری، عبدالحسین و عزیزی، جلیل(۱۳۸۴). .رضایت مخاطبان رسانه دینی. تهران: دفتر پژوهش های رادیو
دفتر انتشارات طرح های ملی (۱۳۸۲). ارزش ها و نگرش های ایرانیان: یافته .های پیمایش در ۲۸ استان کشور. دفتر انتشارات طرح های ملی
دواس.دی. اِِی (۱۳۸۳). پیمایش در تحقیقات اجتماعی. ترجمه هوشنگ نایبی. .تهران: نی
دورکیم‌، امیل (۱۳۸۳ ) . صور بنیانی‌ حیات‌ دینی‌. ترجمه‌ باقر پرهام‌. تهران‌: .مرکز
.ساروخانی، باقر (۱۳۶۸).جامعه شناسی ارتباطات. تهران: اطلاعات
سورین، ورنر و تانکارد، جیمز (۱۳۸۱). نظریه های ارتباطات. ترجمة علیرضا .دهقان. تهران: دانشگاه تهران
طالبان‌، محمد رضا (۱۳۷۹) .بررسی‌ تجربی‌ دینداری‌ نوجوانان‌ کشور. دفتر .توسعه‌ و برنامه‌ریزی‌ امور پرورشی‌ وزارت‌ آموزش‌ وپرورش‌
طالبان، محمد رضا (۱۳۸۰) "تعهد مذهبی و تعلق سیاسی" .نامه پژوهش. .سال پنجم، شماره ۲۱-۲۰ ، بهار و تابستان
مک کوئیل، دنیس (۱۳۸۰). مخاطب شناسی. ترجمة مهدی منتظرقائم. تهران: .مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها
میرسعید قاضی ، علی و اسماعیلی، حامد (۱۳۸۱) .مخاطب‌شناسی و .افکارسنجی در رسانه‌های جمعی. تهران: آن
ویلم، ژان پل (۱۳۷۷) .جامعه شناسی ادیان. ترجمه عبدالرحیم گواهی. .تهران: تبیان
هوور، استوارت و لاندبای، نات (۱۳۸۲). بازاندیشی دربارة رسانه، دین و .فرهنگ. ترجمة مسعود آریائی نیا. تهران: سروش
-Hoover, Stewart, M. (۱۹۸۸). Mass Media Religion: The social sources of the electronic church. New York: Sage Publications.
-Roof, Wade Clark (۱۹۹۲).American Voluntary Establishment. Theories of mass communication. New York: Longman.

منبع : نشریه جهان رسانه