جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


سیزده بدر؛ عبور از تحریف ها و تهمت ها


سیزده بدر؛ عبور از تحریف ها و تهمت ها
سالیانی است که دیگر نامی از «سیزده بدر» در تقویم ها نیست و به جای آن عنوان «روز طبیعت» را نشانده اند.اما همه روزهای سال روز خدا و روز طبیعت است. طبیعت یعنی هر آنچه در خارج از ذهن عینیت دارد. این چه ربطی به بهار و زمستان دارد؟ همه عالم در همه زمان ها طبیعت است. از این رو است که عارفان طبیعت یا به بیان دیگر عالم را جلوه گاه خداوند می دانند. این تجلی گاه الزاماً در آغاز بهار نیست. نمی توان این جلوه گاه را ناآگاهانه در ایامی خاص محدود کرد. بی سبب نیست که اسپینوزا فیلسوف و عارف هلندی قرن هفدهم می گوید؛«طبیعت و خداوند پشت و روی یک سکه هستند.»
تغییر نام «سیزده بدر» سر در عدم آگاهی داشته است. متاسفانه سیزده نوروز- یکی از خجسته ترین آیین های ایرانی- بیش از دیگر آیین های ملی ما مظلوم افتاده است .«روز طبیعت» به هیچ روی مبین بار معنایی «سیزده بدر» نیست که از آیین های بسیار پرمحتوای وابسته به نوروز است.
این جشن ذاتاً حامل بیشترین شور و نشاط و سرور در میان دیگر آیین ها است .
تاملی دقیق در تاریخ همه جوامع از جمله تاریخ کشورمان نشان می دهد که شادی و نشاط عنصر اصلی پیشرفت و ترقی در همه زمینه ها به خصوص فرهنگ و اقتصاد بوده است. نمونه بارز آن ایامی است که ایرانیان از هر عاملی برای ایجاد شادی و نشاطی معقول در زندگی خود بهره می گرفتند و به همین سبب در شمار جوامع خلاق و پیشرو بوده اند؛ آن زمان که دموکریتوس «نیزه مرد پارسی» را به عنوان نماد قدرت و «اقلیم پارس» را به نشانه آبادترین ملک می ستود. شادی نزد ایرانیان باستان چندان اهمیت داشته که در سرلوحه اغلب کتیبه های هخامنشی، آفرینش شادی برابر با آفرینش زمین و آسمان دانسته شده است.
شادی در تمامی آیین های ایرانی عبارت است از شور و سرزندگی که حاصل صفای باطن و تنویر روح از طریق ارتباط با مبداء آفرینش است نه از خود بی خود شدن و فراموش کردن جهان و آنچه در او است.
شادی های مکتوم در آیین «سیزده بدر» یکی از نمادی ترین اعمالی است که در تعظیم به خالق جهان می توان یافت؛ یعنی شادی حاصل از افکار و اندیشه هایی والا که نه تنها میانه یی با نحوست ندارد، بلکه حکایت از جوهر زندگی دارد و این مفهومی است که فقط در عبارت «سیزده بدر» - که شرح آن خواهد آمد- قابل فهم می شود. سیزده نحس نیست تا آن را «در» کنند. این کلمه در ترکیب «سیزده بدر» به معنای «خارج کردن» ، «بیرون کردن» یا «در کردن» نیست، بلکه مقصود از «در» دشت و دره است؛ چنانکه در ترکیباتی مانند «کبک دری» و «در و دشت».
ببینی در و دشت رنگین شده
نکوتر زصورتگر چین شده۱
بنابراین سیزده بدر یعنی رفتن به در و دشت که به هیچ روی ربطی به در کردن نحوست ندارد، زیرا اصولاً در فرهنگ ایرانی و بالمآل در آیین سیزده نوروز صحبتی از نحوست نمی شود.
نیاکان ما عدد سیزده را به دلایل استوار- که گفته خواهد آمد- فرخنده و خوش یمن می دانستند.
غربیان نیز عدد ۱۳ را بنا به دلایل متعدد نحس می دانند که مهم ترینش سر در داستان یهودای خائن دارد که یکی از دوازده حواری مسیح بود. او چنان که معروف است با دشمنان وی قرار گذاشت که در قبال دریافت ۳۰ سکه نقره، مسیح را تسلیم آنان کند. یهودا برای آنکه مسیح را به آنان بشناساند طبق قرار قبلی یکراست به سویش رفت و او را بوسید. دشمنان به این ترتیب دانستند که از آن سیزده تن کدام یک مسیح است. بعد هم او را به صلیب کشیدند.( به روایت مسیحیان این گونه است اما دین ما مصلوب شدن حضرت عیسی را مردود دانسته است)
او سیزدهمین کسی بود که به حلقه و جرگه مسیح و شاگردانش درآمد. به این جهت مسیحیان عدد سیزده را نحس می دانند. عقاید مذکور در بین دیگر اقوام هم رواج یافت تا حدی که بسیاری از مردم کرد بعد از عدد ۱۲ می گویند «زیاده» و عدد سیزده را حتی به زبان نمی آورند. ولی در فرهنگ ایرانی هیچ نشانی از این مفهوم در مورد عدد سیزده یا حتی در مورد دیگر اعداد نیست، زیرا اصولاً فرهنگ اصیل ایرانی فرهنگی شاد است که به زندگی لبخند می زند و حتی هر آنچه را که در قلمرو امور منفی است درنهایت قابل پذیرش و اصلاح اعلام می کند.
ابوریحان بیرونی در کتاب معروفش، آثارالباقیه، آنجا که از نیاکانش، مردم ایران باستان، سخن می گوید به روزهای سال اشاره می کند و درباره سیزدهم فروردین می نویسد ایرانیان باستان هر روز از ماه را نامی می خواندند و سیزدهمین روز هر ماه «تیر روز» نامیده می شود و «تیر» نام فرشته یی عزیز و نام ستاره یی بزرگ و نورانی و خجسته است.
بنابراین «تیر روز» یعنی سیزدهمین روز از هر ماه نمی تواند برای ایرانیان نحس بوده باشد؛ به خصوص که براساس اساطیر ملی ایرانیان، در این روز سرحد ایران و توران با تیری که از کمان آرش پریدن می گیرد معلوم می گردد و آن چنین است که میان افراسیاب- که بر شهرهای ایران مسلط شده بود- و منوچهر که در قلعه ترکستان متحصن گردیده بود صلح می افتد و این دو موافقت می کنند که قدراندازی از لشکر منوچهر با همه توان خود تیری بیندازد و هر جا که آن تیر فرود آمد، مرز دو کشور تعیین شود. آرش تیری از قله دماوند باشکوه می افکند که در کنار جیحون دلنواز فرود می آید و به این ترتیب محدوده سرزمینی فرحبخش و خجسته به نام ایران در «تیر روز» از تیرماه که آن را «تیرگان» می خوانند از محنت و غم رهایی می یابد و به سرور و شادکامی پای می گذارد. به همین سبب نه تنها در سیزدهم این روز جشنی برپا می شود که همچون نوروز و مهرگان و دیگر اعیاد خجسته و مبارک است، بلکه اصولاً عدد سیزده یادآور روزی مبارک در فرهنگ ایرانی می شود. اینها دلیلی است بر اینکه عدد سیزده نمی توانسته برای ایرانیان بدیمن و نحس باشد. دلیلی است بر اینکه سیزدهمین روز هر ماهی از جمله فروردین نمی تواند نامبارک باشد. بنابراین اصلاً خرافه یی به نام نحوست سیزده وجود ندارد تا بخواهند آن را بزدایند، بلکه باید حقیقت این سنت را که به سهم خود حافظ تمامیت ارضی ماست بیان دارند که نمی دارند. خرافه زدایی در این است که این خرافه وارداتی را از آیین باشکوه سیزده نوروز بزدایند.
ولی ساده اندیشی است اگر بپنداریم سنت هایی از این دست را می شود با تحریف و جعل اکاذیب از ذهن جمعی زدود. اینها روزها و ایام ساختگی نیستند که ریشه در مردم نداشته باشند و به بادی بروند. در آیین «سیزده بدر» که از سنت های ارزشمند ایرانی است رمز و رازهای بسیار نهان است که جملگی حکایت از توجه و دلبستگی انسان به خالق جهان طبیعت و ستایش از آفریده های او دارند. بررسی همه دقایق این آیین در یک مقالت کوتاه میسر نیست ولی این قدر می باید گفت که یکی از ویژگی های آن یادآوری به هستی آمدن انسان است، یا به قول اقبال روز «میلاد آدم» است، زمانی که «عشق» از تماشای انسان تازه به هستی آمده چنان عنان اختیار از کف می دهد که نعره برمی آورد و «حسن» از لذت دیدارش به لرزه می افتد؛
نعره زد عشق که خونین جگری پیدا شد
حسن لرزید که صاحب نظری پیدا شد
فطرت آشفت که از خاک جهان مجبور
خودگری، خودشکنی، خودنگری پیدا شد
انسان ایرانی که سبزه گره زدن در «سیزده بدر» به یاد اوست دارای چنین ویژگی هایی است. طبق افسانه های ایرانی این انسان از نژاد کیومرث است که به معنای «جاندار میرا» است. او نخستین انسانی است که از عالم مینو بر زمین فرستاده شد. کیومرث زمانی که در جهان مینو بود نامیرا بود، ولی بر زمین آمد تا دین اخلاقی خود را به اورمزد ادا کند و یاور وی باشد. اهریمن از وجود کیومرث آگاه می شود و ماده دیوی را مامور می کند تا او را مسموم سازد. کیومرث در سی سالگی از جهان می رود و از کالبدش فلزات سودمند پدید می آید. از تخمه او زر آفریده می شود و در دل زمین، جای می گیرد. پس از چهل سال از این تخمه دو ساقه ریواس به هم پیچیده می روید - چندان به هم پیچیده که نمی شد یکی را از دیگری بازشناخت. این دو گیاه اندک اندک به شکل انسان درمی آیند.گره زدن سبزه در سیزده نوروز و متصل کردن دو گیاه به یکدیگر تلمیحی است به این واقعه و اشارتی به دو ساقه ریواس که بدل به انسان شدند. از این روست که در ایران باستان دختران و حتی پسران نزدیک به سن ازدواج باید سبزه ها را طوری به هم گره می زدند که تا هنگام پژمردن هرگز از هم باز نشوند. یکی دیگر از رسوم درخور تامل سیزده نوروز این است که سبزه نوروزی و ماهی هفت سین را از محیط بسته خانه خارج کرده و آنها را به محیط واقعی شان بازمی گردانیم تا از اصل خویش دور نمانند.
آنچه متعلق به طبیعت است باید دوباره در چرخش حیات و در دور جاودان قرار گیرد و این اشارتی است به حیات مستعار آدمی که از خاک برآمده و در خاک می شود.در کتاب های تاریخ می خوانیم که در روزگاران گذشته، بیست و پنج روز پیش از نوروز، دوازده ستون از خشت خام درست می کردند و بر هر ستون یکی از حبوبات نظیر گندم، جو، برنج، باقلا، ارزن، عدس، ذرت، لوبیا، نخود، کنجد و ماش می کاشتند. ابوریحان در آثارالباقیه می گوید؛ هر شخصی از راه تبرک به این روز، در طشتی جو می کاشت. سپس این اندیشه در ایرانیان پایدار ماند که آنچه از طبیعت اخذ کرده اند به طبیعت بازگردانند. این یعنی درآمیختن هستی خویش با طبیعت، یعنی استقبال از حیات و آشتی با زندگی.
ایرانیان باستان در روز سیزدهم نوروز که جشن های نوروزی را به پایان می بردند با بیرون رفتن از خانه و عزیمت به در و دشت خود را بر بنیاد اعتقادشان به ارواح می نمایاندند و با شادی خود آنان را شاد می کردند. حرکت به سوی طبیعت فرح انگیز در حقیقت مبین سپاس شان از خداوند بود که بار دیگر طراوت و نشاط و خرمی را به آنان هدیه کرد یعنی اصل حیات را می ستودند و به این ترتیب با رفتار و اعمال شان نشان می دادند که زندگی برای شاد زیستن است و برای پند گرفتن از رمز و راز بهار که اگر به چشم جان بنگریم کتاب معرفت حق است.
سیزده فروردین روز رهایی از چنگال اهریمن است. در این روز خجسته باید پنجره ها را گشود، چرا که زمین و زمان روز میلاد انسان را جشن می گیرند.
محمد بقایی (ماکان)
پی نوشت؛
۱- فردوسی
منبع : روزنامه اعتماد


همچنین مشاهده کنید