آیا (۱+ ۱۲) بدر نحس است ؟

روز سیزده نوروز، ایرانیان بنابر سنتی دیرینه به باغ و دشت و صحرا می‌روند و روز خود را در بیرون از خانه سپری می‌کنند. سیزده بدر جشن واقعی بهار است. طراوت و سرسبزی به طبیعت بازگشته و طبیعت مردم را به سوی خود می‌خواند.
در سال‌های اخیر که بحث‌های حفاظت از محیط زیست بیشتر مطرح شده است، سیزده بدر را روز طبیعت نامگذاری کرده‌اند. طبیعتی که همواره در ایران مورد احترام و ستایش بوده و مردمان این سرزمین در حفظ و پاکیزگی آن کوشیده بودند.
معلوم نیست بهانه بیرون رفتن در چنین روزی چه بوده است؟ آیا بنابر تصور امروزی، برای پرهیز از نحوست سیزده بوده یا دلیل وجودی آن، تجلیل از زیبایی‌های بهارانه طبیعت است؟
به نظر زنده یاد دکتر «مهرداد بهار»، سیزده بدر نمادی از آشوب ازلی است. جشن‌های نوروزی در واقع جشن‌های پایان یافتن سال گذشته و آغاز سال جدید و سیزدهمین روز نماد آخرین روزهای سال است.
دوازده روز نوروز تداعی کننده دوازده ماه سال است که در قدیم دوازده ماه سی روزه بوده و پنج روز در پایان سال باقی می‌مانده که به آن «پنجه دزدیده» می‌گفتند و به صورت نمادین در سیزدهمین روز نوروز باقی مانده است.
این روز یادآور آشوب ازلی پیش از آفرینش است و از آنجا که هر گونه بی‌نظمی، نحس به شمار می‌آید، این نحوست دامنگیر روز سیزده فروردین نیز شده است و همان طور که پنجه دزدیده مقدس نیست، سیزده بدر هم مقدس نیست. رسم‌هایی نیز که در این روز اجرا می‌شود، به نوعی یادآور همان آشوب ازلی است. زندگی از هنجار روزهای عادی خارج می‌شود؛ مردم در خانه‌های خود نمی‌مانند تا نحوست این روز را از خود برانند؛ در این روز، خانه‌های خود را جارو نمی‌زنند (همان پرهیز از نظم)، برای سلامتی و رسیدن به آرزوها سبزه گره می‌زنند و در برخی شهرها، سیزده نوع تنقلات می‌خورند. حتی در گذشته، مردم قید و بندی برای رفتارهای خود در روز سیزده نمی‌پذیرفتند و با پرخوری‌ها و هوسبازی‌ها و شاد‌خوارگی‌ها نظم و قرار‌های اجتماعی را بر هم می‌زدند و آشوب و آشفتگی‌هایی در روال معمول زندگی خود پدید می‌آوردند.
زنده یاد دکتر «بهرام فره وشی» ناخجستگی این روز را ناشی از حوادث بزرگ کیهانی و واقعه‌های سهمگین و ناگواری همراه با زمین لرزه و ویرانی می‌داند که در دوران اساطیری و تاریخی در روز سیزدهم سال نو در جهان رخ داده بود و این باور را در اندیشه مردم به وجود آورده بود که در هر چند هزار سال یک بار در همین هنگام سال، بلایی آسمانی فرا خواهد رسید.
از این رو، مردم به طور سنتی در هر سال به هنگام روز سیزدهم فروردین ماه منتظر زمین لرزه‌ای سهمگین بوده‌اند و به همین دلیل، خان و مان خود را رها می‌کردند و در این روز در زیر سقف و بام نمی‌ماندند تا اگر زمین لرزه‌ای فرا رسد از آسیب در امان باشند. رفته رفته روز سیزدهم سال و درپی آن عدد سیزده نحس شمرده شد و ترس و وحشتی روانی برای تمام مردم روی زمین پدید آورد.
برخی از پژوهشگران نیز عقیده دارند که مفهوم ناخجستگی روز سیزده فروردین در نخستین سال رصد زرتشت پدید آمد که سیزده فروردین با روز سیزدهم ماه قمری همان سال شد گردید و آفتاب و ماه در مقابل یکدیگر قرار گرفتند. منجمان این روز خاص استثنایی را نحس خواندند و گفتند مردم از خانه‌ها خارج شوند و به صحرا بروند تا نحوست این روز را در بیابان به در کنند.
دکتر «صادق رضازاده» شفق منشا این عقیده را یونانی می‌داند و می‌گوید: «به موجب عقیده یونانیان قدیم، انجمنی مرکب از خدایان دوازده‌گانه منعقد بود، نفر سیزدهمی وارد می‌شود و یکی از آنها را می‌کشد و مجلس را بر هم می‌زند. از آن زمان عدد سیزده منحوس و بدشگون شد.
دکتر «محمود روح‌الا‌مینی» ضمن تایید نظر دکتر بهار، عقیده دارد که سیزده بدر گرچه یادآور آشوب ازلی است اما نحس نیست و نحوست عدد سیزده که این چنین در فرهنگ ما ریشه دوانیده است، تفکری مسیحی است.
در شام آخر، حضرت عیسی (ع) با دوازده تن از حواریون خود، جمعا سیزده نفر شرکت داشتند و سیزدهمین نفر به آنان خیانت کرد که منجر به مصلوب شدن مسیح شد. این تفکر چنان در باورهای مسیحیان جهان رسوخ کرده که در کشورهای اروپایی و امریکایی، سیزده نفر بر سر سفره نمی‌نشینند، ساختمان‌ها طبقه سیزدهم و هواپیماها ردیف سیزده ندارند. نحسی سیزده در میان مسلمانان نیز سابقه دارد و از امام صادق (ع) نقل است که روزهای سیزدهم در تمام ماه‌ها نحس است.
اما در ایران، ظاهرا قدیمی‌ترین منبعی که به نحوست سیزده اشاره کرده، آثار الباقیه ابوریحان بیرونی است که تنها روز سیزدهم تیر ماه را منحوس خوانده است و نه سیزده بدر را. به هر حال، باور نحس بودن سیزده و سیزده بدر چه ریشه ایرانی داشته باشد و چه بیگانه، باوری است که در طول زمان به وجود آمده و اکنون چنان در باورهای مردمی رسوخ کرده که یک شبه هم از بین نخواهد رفت.
شاید لزومی هم به این کار نباشد. چون باوری نیست که لطمه آفرین باشد و گردش سیزده بدر فارغ از نحوست آن، پیوند با طبیعت، جمع شدن خانواده به دور هم و تفریح و سرگرمی را به همراه دارد و در یک کلمه نشاط بخش است.
درباره منشا جشن سیزده نوروز نظرها و عقاید گوناگونی ابراز کرده‌اند. «علی بلوکباشی» می‌گوید: «در دین مزدیسنا روز سیزده هر ماه به «تیر»، ایزد باران، متعلق دارد و به نام او خوانده و مقدس شمرده می‌شود.
در زمان‌های قدیم، ایرانیان ایزد باران را در روزهای سیزده هر ماه، به ویژه سیزده تیر ماه، نیایش می‌کردند و مناسک دعا به جا می‌آوردند تا باران ببارد و سبزه و گیاه بروید و نعمت‌های روی زمین افزون شود و زندگی، تازگی و شادابی بیابد.» «ذبیح بهروز» این جشن را جشنی کهن و آریایی می‌داند و روز سیزده نخستین نوروز را سال مبدا گاهشماری ایرانی شمرده است.» زنده یاد بهرام فره‌وشی روز سیزده را تمثیلی از هزاره سیزده عمر جهان می‌داند و احتمال می‌دهد که جشن سیزده نوروز برگرفته از اعتقاد هند و اروپایی باشد. در اساطیر ایرانی، عمر جهان هستی ۱۲ هزار سال است و پس از این دوره، با ظهور سوشیانت، آخرین نیروی اهریمنی از میان می‌رود و آدمیان به جایگاه ابدی خویش به عالم مینو باز می‌گردند. روز سیزدهم تمثیلی از هزاره سیزدهم است که آغاز رهایش از جهان مادی و روز بازگشت ارواح به مینو و روز بزرگ رامش کیهانی است.
دکتر فره وشی در توجیهی دیگر مراسم سیزده نوروز را روز ویژه طلب باران برای کشتزارهای نودمیده در دوران‌های کهن نیز ذکر کرده است که با جشن و نثاری برای تیشتر، ایزد باران، همراه بوده است.

آرزو رسولی
منابع:
بلوکباشی، علی؛ نوروز، جشن نوزایی آفرینش، از ایران چه می‌دانم؟ / ۷، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، ۱۳۸۰. بهار، مهرداد؛ از اسطوره تا تاریخ، تهران: نشر چشمه، ۱۳۷۶.
روح الامینی، محمود؛ در گستره فرهنگ، تهران: انتشارات اطلاعات، ۱۳۸۳.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران