خوان نوروزی

در آیین های باستانی ایران برای هر جشن و یا مراسم مذهبی خوانی گسترده می شد که در آن علاوه بر آلات و اسباب نیایش مانند: آتشدان، ماهروی و برسم، فرآورده های فصل و خوراکی های گوناگونی نیز بر سر خوان (Xwan) نهاده می شد. زیرا خوردن خوراک مذهبی یکی از رسم های دینی بود و میزد(Mayazd ) نامیده می شد.این خوان را بر صفه ای بلندتر از سطح زمین می چیدند. ترتیب قرار گرفتن اشیا روی خوان نظم ویژه ای داشت و نماد اعداد مقدس بود. همیشه کوشش می شد خوان نوروزی که مربوط به مقدس ترین روز سال است، هر چه بیش تر رنگین باشد.
معمولا در این گونه خوان ها از بهترین بافته ها (پارچه سفیدرنگ) برای پوشش زیر خوان و نفیس ترین قاب ها، شمعدان ها و آتشدان ها استفاده می شد. اکنون به شرح اجزای مختلف خوان نوروزی می پردازیم.
● هفت سین، هفت شین یا هفت چین
خوان نوروزی هفت پایه اصلی دارد که هفت سین خوانده می شود و چیزهایی را شامل می شود که نخستین حرف آن ها سین است. هر چند برخی از افراد در هفت سین بودن آن شک کرده اند و می پندارند که بعد از حمله اعراب و ایجاد تغییرات دینی در ایران، این سفره هم دچار دگرگونی شده است. ولی بر اساس اسناد تاریخی این ادعاها واقعیت ندارند. برای مثال آن ها می گویند ایرانیان پیش از اسلام، هفت شین داشتند و بر سر خوان نوروزی شراب و شهد می گذاشتند.
ولی هر دوی این واژه ها عربی هستند و ایرانیان اگر قرار بود شراب بر سر خوان نوروزی بگذارند باید هفت میم می داشتند. چون معادل فارسی شراب، می است. برخی دیگر گفته اند که ایرانیان پیش از اسلام به جای هفت سین، هفت چین داشتند و مواد خوان نوروزی را روی هفت ظرف چینی می گذاشتند. اما گویا آن ها فراموش کرده اند، ایرانیان باستان تماس مستقیمی با چین نداشتند و حتی در برخی از کتاب های قدیمی واژه کینیان را به جای چینیان به کار برده اند که بیش تر منظور اهالی سمرقند بوده است. این سفره هفت سین به یاد امشاسپندان برپا می شود.
▪ هفت امشاسپندان (هرمزد) اهورامزدا :
به معنی سرور دانا است. از آن جایی که نزد ایرانیان باستان هر یک از گل ها و درختان ویژه یکی از امشاسپندان (به معنی پاکان جاویدان) است پس درخت مورد (یاس زرد) که همیشه سبز و خرم است ویژه هرمزد بوده و یک شاخه از آن را سر سفره نوروزی می گذاشتند.
▪ وهومن:
به معنی اندیشه نیک است. یاس سفید گل ویژه بهمن ماه است پس شاخه ای از آن زینت بخش گلدان سفره نوروزی می شد.
▪ اردیبهشت:
سومین روز فروردین ماه اردیبهشت (اشاوهیشته یا ارئه وهیشته) است که به (چم) معنی بهترین پاکی و راستی است. از آن جایی که آتش سوزاننده تمام پلیدی ها و روشنی بخش است پس بر سر سفره نوروزی همیشه آتشدانی افروخته گذاشته می شد. چون گل مرزنگوش ویژه اردیبهشت ماه است پس آن را بر سر خوان نوروزی قرار می دادند.
▪ شهریور: چهارمین روز فروردین ماه است. واژه شهریور (خشتره وئیریه) به معنی شهریاری آرزو شده یا کشور جاودانی است. این امشاسپند نگهبان فلزات و دادگری است.
▪ سپندارمزد: روز پنجم فروردین ماه سپندارمزد (اسفند) است که به معنی عشق و فروتنی پاک (پارسایی) است. اسپند نشانه وفا و بردباری است و بیدمشک گل ویژه اوست.
▪ خرداد: روز ششم فروردین ماه خورداد یا خوردات (هئوره تات)، به معنی کامل، بی کاستی و رساست. گل سوسن ویژه این امشاسپند است.
▪ امرداد: هفتمین امشاسپند امرداد (امرتات) است. امشاسپند امرداد نگهبان گیاهان است و همیشه همراه خرداد (نگهبان آب) است. گل ویژه آن زنبق است.
● هفت سین
▪ سبزه نودمیده: سبزه ها را به تعداد هفت یا دوازده که شمار مقدس برج ها است، در قاب های گرانبها سبز می کردند. در کاخ پادشاهان ۲۰ روز پیش از نوروز دوازده ستون از خشت خام بر می آوردند و روی هر یک از آن ها یکی از غلات را می کاشتند، خوب روییدن هر یک از آن ها را به فال نیک می گرفتند و می گفتند که آن دانه در آن سال پر بار خواهد بود.
در ششم نوروز آن غلات را می چیدند و به نشانه برکت و باروری در تالار پخش می کردند. خانواده ها معمولا سه قاب از سبزه ها را به نشانه هومت، هوخت و هورشت بر خوان می نهادند و روی آن ها گندم، جو و ارزن که خوراک اصلی مردم بود سبز می کردند.
رنگ سبز آن ها رنگ ملی و مذهبی ایرانیان بود و خوان نوروزی را زینت می بخشید. سبز شدن دانه نماد امشاسپند امرداد است. مردم بر این باورند که فروهر نیکان باعث بالیدن و سبز شدن دانه ها به هنگام بهار می شود.
▪ سمنو: از جوانه های تازه رسیده گندم ساخته می شد از آن جایی که فروهرها باعث روئیدن گیاهان و جوانه زدن آن ها می شوند، خوردن این جوانه های بارور سبب نیرومندی و باروری در تمام سال می شود.
▪ سنجد: یکی از میوه هایی است که در خوان نوروزی گذاشته می شود. چون بوی برگ و شکوفه درخت آن محرک عشق و دلباختگی است که از مقدمات اصلی تولد و زایندگی است، پس وجود آن نشانه ای از زایش کیهانی است.
▪ سیب: روستاییان سیب را در خم های ویژه ای نگهداری می کردند و پیش از نوروز به یکدیگر هدیه می دادند. سیب با زایش هم نسبت دارد. به این صورت که اغلب درویشی سیبی را از وسط نصف می کرد و نیمی از آن را به زن و نیمه دیگر را به شوهر می داد. به این ترتیب مرد از عقیم بودن و زن از نازایی رها می شد. سکه زرد و سفید: نمادی از امشاسپند شهریور که نگهبان فلزات است و بودن آن بر سر خوان موجب برکت و سرشاری درآمد انسان می شود.
● اجزای دیگر خوان نوروزی
۱) آتشدان:
آتشدان که از آتش خاندان مایه می گرفت در همه آیین های مذهبی به کار می رفت و باید در میان خوان نهاده می شد و دانه های مقدس اسپند به همراه چوب های خوشبو در کنار آن جای داشت.
۲) ماهروی و برسم:
ماهروی همان برسمدان است. به علت این که تیغه های نگهدارنده برسم ها شکل هلال ماه است. از این رو آن را ماهروی می نامند.
شاخه هایی کوتاه از انار، بید، انجیر و زیتون را به درازای سه بند می بریدند و آن ها را به تعداد سه، هفت، دوازده یا بیست و یک بر سر خوان در ماهروی جای می دادند. برسم را معمولا بر سر خوان غذا هم قرار می دادند و نماد برکت گیاهی بود. دسته ای از آن را پیش از خوردن غذا به دست می گرفتند و آفرین می خواندند. در دوره ساسانیان برای این که خوان شاهان شکوه بیش تری داشته باشد این ترکه را از زر (طلا) می ساختند و به آن ها زرین تره می گفتند.
کم کم برسم های فلزی به آیین های دینی هم راه یافت.
۳) کتاب مقدس:
چون جشن نوروز یک جشن ملی بود هر خانواده ای می توانست کتاب مذهبی ویژه خود را روی خوان نوروزی بگذارد. در دوران ساسانیان کتاب اوستا را بر سر سفره می گذاشتند و پیش از فرا رسیدن سال نو قسمت فروردین یشت آن را که مربوط به فروهرهای شاهان، پاکان، پارسایان، دلاوران و شهسواران است، می خواندند. امروزه نیز مسلمانان و کلیمیان قرآن و تورات بر سر خوان نوروزی می گذارند.
۴) کوزه آب:
کوزه آب که توسط دختران نو رسیده از زیر آسیاب ها پر می شود با زینتی از گردنبند بر سر خوان نوروزی قرار می دادند. امروزه به جای کوزه از تنگ های کوچکی استفاده می شود که سبزی روی آن ها سبز کرده اند و تنگ را با روبان هایی می آرایند.
۵) نان:
نان نمادی از برکت است. در دوران ساسانیان نان هایی را که به اندازه کف دست بود، می پختند و آن ها را که درون Dron می نامیدند بر سر خوان نوروزی می گذاشتند. گاهی بر آن ها آفرین می خواندند و آن ها را برکت می بخشیدند. امروزه ظرفی از نان یا نان سنگک بزرگی روی سفره قرار می دهند که در آیین زناشویی هم این کار انجام می شود. گاهی بر روی نان با دانه های کنجد «مبارک باد» می نویسند. در دوران ساسانیان بر گوشه های خوان نوروزی می نوشتند « افزون باد» یا «افزا باد» که موجب برکت خوان در همه سال می شد. این واژه ها را روی سکه های ساسانی نیز ضرب می کردند تا برکت پول را افزایند. ۶) شمعدان:
در دو سوی آتشدان شمعدان های گرانبها یا چراغ هایی می نهادند و آن ها را می افروختند و این نشانی از دنیای فروغ بی پایان بود که جایگاه فروهران است. نور و روشنایی در مراسم مذهبی از جایگاه ویژه ای برخوردار بود. زیرا دنیای روشنایی قلمرو اورمزد و هر جا که نور و آتش باشد، اهریمن را به آن جا راهی نیست.
۷) شیر:
شیر تازه دوشیده شده نمادی از غذای نوزاد کیهانی است. زیرا بر اساس اسطوره های آفرینش انسان در گهنبار همس پت میدیم گاه یعنی در روز ۳۶۵ سال آفریده شده است. بنابراین در جشن زایش، آدمیان نیز به شیر نیاز دارند. شیر در مراسم مذهبی مقدس شمرده می شود و گاهی آن را با عصاره گیاه هوم در می آمیختند. پنیر تازه هم که از فرآورده های شیر است و دارای اندیشه باروری است بر سر سفره نوروزی قرار دارد.

منبع : روزنامه سرمایه