فرهنگ آفرینی قرآن

● قرآن مجید سرمنشا اغلب علوم و هنرهای اسلامی است .
۱) قرآن سندی تاریخی است و تا آنجا که به حوادث اشاره دارد , از جمله به حوادثی از زندگانی و روزگار پیامبر (ص ) و غزواتی چون بدر و احد و حنین , یا اشاراتی به فرهنگ جاهلیت دارد , در حکم تاریخی مستند است . هـمچنین بسیاری محققان بر مبنای نگرش تاریخی قرآن , فلسفه های تاریخ گوناگون استنباط کرده اند.
۲) فـقـه و اصـول فـقـه مذاهب مختلف اسلامی , چنانکه در بخش فقه یا احکام قرآن یاد کردیم , مستقیما ریشه در قرآن دارد. و تـا امـروز هـم مـحاکم شرعی یا نهادهای دینی و مجالس قانونگذاری در کشورهای اسلامی , یا مـجـتـهـدان و مـفـتـیان , تعارض نداشتن قوانین و احکام و فتاوای جدید را با قرآن کریم رعایت می کنند.
۳) حدیث یا سنت منبع مستقلی از قرآن است . اما با آن مناسبات و پیوند و همخوانی بسیار دارد. چـنـانـکه گاه قرآن سنت را نسخ می کند یا تخصیص می دهد , و گاه سنت قرآن را , که در کتب مربوط به ناسخ و منسوخ , به تفصیل با مثالهای بسیار بیان شده است .
۴) عرفان یا تصوف اسلامی که اساس آن بر حب الهی یا عشق متقابل انسان به خدا و خدا به انسان اسـت ( مـائده , ۵۴ ) , هـمچنین زهد و پارسایی و اصالت ندادن به دنیا و مراقبه و محاسبه نفس , همه در قرآن ریشه دارد. عرفان قرون اولیه که بر مدار زهد و پارسایی می گشت , یکسره قرآنی بود. مکتبهای عرفانی حکمی و فلسفی متاخر از جمله مکتب ابن عربی نیز اساسش بر تاویل جسورانه از آیات و قصص قرآن استوار است . چنانکه مهمترین متن عرفان نظری در عالم اسلام که فصوص الحکم ابن عربی ( م ۶۳۸ ق ) است , دارای ۲۷ فـص است که با گرده برداری از قرآن و بر مبنای قصص قرآنی و شخصیتهای انبیاء و به نام آنها طراحی و تدوین شده است . ابـوالعلاء عفیفی در مقدمه تصحیح خود از فصوص , این نکته را روشن ساخته است ( مقدمه , ص ۱۲ و صفحات دیگر ). همچنین بحث عرفا از اسماء و صفات الهی عمدتا قرآنی است .
۵) قـرآن با آیات عدیده اخلاقی و توصیه های بسیار به فضایل و نهی تخطئه از رذایل اخلاقی , در حـدی بـه اخـلاق و حـکمت عملی توجه دارد که میتوان آن را یک رساله اخلاقی متعالی در نظر گرفت , و در اغلب مکاتب و کتب اخلاقی , نفوذ آیات و احکام اخلاقی قرآنی مشهود است . ( بـرای تفصیل در این باره ـ تعالیم اخلاقی در قرآن نوشته بشیردار , در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام , تدوین م . م . شریف , ۱/۲۲۴ - ۲۴۱ ).
۶) قرآن اساس دستور زبان عربی را نهاده است . باید دانست که نه قرآن تابع نحو و دستور زبان عربی است , بلکه نحو و دستور زبان عربی تابع قرآن است که فی المثل سبیل یا رحمت را هم به صورت مؤنث و با ضمائر مؤنث , تلقی کرده است هم به صورت مذکر.
از الکتاب سیبویه ( قرن دوم هجری ) تا مغنی اللبیب ابن هشام ( م ۷۶۱ ق ) , تا معجم های نحو که امـروز در جهان عرب تدوین می گردد ( از جمله ـ معجم النحو , تدوین عبدالغنی الدقر ) اساس همه یا اکثریت قاطع مثالها و شواهد قرآنی است . در مورد علوم بلاغی از جمله معانی , بیان و بدیع نیز امهات متون بر اساس تعبیرات و زبان و بیان و شواهد و مثالهای قرآنی شکل گرفته است . چـنـانـکـه دلایـل الاعـجـاز ( در علم معانی ) و اسرارالبلاغة ( در علم بیان ) هر دو اثر عبدالقاهر جرجانی ( م . ۴۷۱ ق ) اوج آنهاست . نفوذ قرآن در ادبیات عربی و فارسی و ترکی و اردو و سایر زبانهای جهان اسلام بسیار عظیم است . اغـلب فرهنگهای عربی از لسان العرب تا المعجم الوسیط , شواهد و مستندات خود را از قرآن نقل می کنند. زبانشناسان عرب به حق برآنند که اگر قرآن نبود زبان عربی نابود می شد. ( ـ مباحثی در فقه اللغة و زبان شناسی عربی . نوشته رمضان عبدالتواب . تـرجمه حمیدرضا شیخی , فصل دوم , ۱۲۵ به بعد ) استاد مطهری می نویسد : زبان عربی , فقط زبان یک کتاب است , به نام قرآن . قرآن تنها نگهدارنده و حافظ و عامل حیات و بقای این زبان است . تـمـام آثـاری کـه بـعـد به این زبان به وجود آمده , در پرتو قرآن و به خاطر قرآن بوده است ... ( خدمات متقابل اسلام و ایران , ۹۱ ).
۷) عـلم کلام اسلامی , چه علم کلام مذهب رسمی اهل سنت یعنی کلام اشعری , و چه علم کلام اقلیت آنان که امروزه کمابیش مهجور است , یعنی کلام معتزلی یا اعتزالی ریشه در قرآن دارد. همچنین مذاهب دیگر از جمله مرجئه و حتی خوارج . علم کلام مذاهب شیعه و محصوصا اسماعیلیه و شیعه امامیه اثنا عشریه نیز کاملا قرآنی است . و از اصول دین , و اصول مذهب ( عدل و امامت ) دو گونه بحث می کنند , عقلی و نقلی . و در بحثهای نقلی اتکای اصلی به آیات قرآنی است .
۸) فـلسفه اسلامی نیز که تا حدودی بر معتقدات و کلام استوار است جز در بحثهای خیلی فنی و اسکولاستیک , غالبا به قرآن نظر دارد. و حتی در بحث اصالت وجود یا ماهیت نیز به آیاتی از قرآن مجید استناد می کنند. ( رعد , ۱۷ نیز ـ تفسیر المیزان ذیل همین آیه ).
یا برهانهای اثبات وجود خداوند را با آیات قرآنی تطبیق می دهند. ( از جمله برهان وجودی یا صدیقین را با آیه ۵۳ سوره فصلت ). و فلسفه اعصار متاخر از جمله فلسفه مزجی و متعالی مکتب ملاصدرا که آمیزه ای از فلسفه و کلام و عرفان است و مهمترین تز آن حرکت جوهری است , مبنا و مستند قرآنی دارد. ( برای تفصیل بیشتر ـ تعالیم فلسفی قرآن در کتاب تاریخ فلسفه در اسلام . تدوین م . م . شریف , ۱/۱۹۵ - ۲۲۱ ).
۹) هـنرهای اسلامی مخصوصا ادبیات , معماری , خوشنویسی , و بخشی از موسیقی که مربوط به تـرتـیـل و تـغـنی و همخوانی قرآن مجید و نیز قوالی در مجالس سماع صوفیانه و اعیاد مذهبی , هـمـچـنـیـن کـتـابـت و کـتـابـسازی و کتاب آرایی با هنرهایی چون تذهیب و تشعیر و تجلید و کـتـیـبـه نویسی که جزو هنر معماری است و آرایش درون و بیرون مساجد و مقبره ها و نهادهای خـیریه از جمله تکیه ها و حسینیه ها , و حتی آب انبارها , غالبا و به مناسبت از آیات قرآنی استفاده می شود , و در همه این هنرها و فنون جنبی دیگر نفوذ قرآن بی حد و حساب و وصف ناپذیر است . ( نیز ـ خوشنویسی در فرهنگ اسلامی , تالیف آنماری شیمل . ترجمه اسداللّه آزاد ).
۱۰) عـلـوم قرآنی و قرآن پژوهی چنانکه در بخش مربوط به آن خواهد آمد , و در سراسر این مقاله هـم ملاحظه می گردد , در اطراف قرآن مجید و برای فهم و تفسیر آن و استفاده از قرآن شناسی در سایر علوم شرعی پدید آمده است .
۱۱) از همه وسیعتر و عظیمتر نفوذ قرآن در فرهنگ عامه و زندگی روزمره مسلمانان است . زیر گوش نوزاد مسلمان اذان می گویند و آیاتی ( از قرآن می خوانند. نـام نـوزاد را یـا با تفال و استخاره از قرآن انتخاب می کنند یا نامهایی می نویسند و برای تبرک در میان صفحات قرآن قرار می دهند و قرعه وار یکی را بر می گیرند. همچنین نام فرزندان و روز و ساعت تولدشان را در صفحه اول یا آخر قرآن خانوادگی می نویسند.
اسـتـخـاره یـعنی مشورت با قرآن و راهنمایی خواستن از جنبه قدسی و غیبی قرآن , سابقه ای به طول تاریخ قرآن دارد. و در بـعـضـی کـتـب که مخصوص نوادر و نکته ها و ظرایف است , از استخاره های تاریخی سخن می گویند ( نیز ـ مقاله استخاره در قرآن پژوهی ). در اغلب مراسم دینی و اجتماعی و اعیاد و در ایران بعد از انقلاب اسلامی در آغاز هر جلسه رسمی اعم از علمی یا اداری یا سیاسی , آیاتی چند از قرآن مجید تلاوت می شود. قرآن همچنین در عبادت روزانه نقش اساسی دارد.
زیـرا بـه فـرموده رسول اکرم (ص ) لا صلوة الا بفاتحة الکتاب ( نماز جز با خواندن فاتحة الکتاب درست نیست ). و اهل سنت ۱۷ بار و شیعه به تفاوت مشربها , حداقل ۱۰ بار سوره حمد را در نمازهای شبانه روزی خود می خوانند. همچنین پس از قرائت سوره حمد به انتخاب خود یک سوره یا مجموعه آیاتی از یک سوره قرآن را کـه اصـطلاحا به آن رکوع گفته گفته می شود , می خوانند و تلاوت قرآن از عبادات مستحب مؤکد است و اغلب مسلمانان هر روزه بخشی از قرآن و در ماه رمضان یک دور قرآن را می خوانند.
جـز قـاریـان و مـقـریان و اهل تجوید و تلاوت و ترتیل و تغنی و خوشخوانان که قرآن کریم مدار و موضوع اصلی علم و هنر آنان است و رموز و فنون درست خوانی را سینه به سینه و با سنت شفاهی و استاد - شاگردی از عهد رسول اللّه (ص ) تاکنون ادامه داده اند , در عرف عادی و نظام آموزشی قدیم و جدید ایران و همه کشورهای اسلامی , تعلیم خواندن و درست خواندن و گاه حفظ قرآن , جزو اصلی ترین مواد درسی و آموزشی بوده و هنوز هم با شور و شوق بسیار ادامه دارد.
بـرای ایـن کار غالبا از جزء آخر ( سی ام ) قرآن مجید یعنی جزء عم [ عم یتسائلون , آغاز سوره نبا ] اسـتـفـاده مـی شـود و به چنین جزوه ای عم جزو ( که بعضی به اشتباه عمه جزو می نویسند ) گفته می شود. امـروزه بـا گـسترش امکانات صوتی و فنی و نیز جهانگیر شده رسانه های گروهی , در تلاوت و ترتیل قرآن کریم تحولی بزرگ پدید آمده است . خوشخوانی قاریان هنرمند را به صورت نوار کاست , ضبط می کنند.
غـالـبا هر جزء قرآن را در یک نوار و مجموعا کل قرآن را در ۳۰ نوار یک‌ساعته می خوانند و نوارهای کاست را به صورت یک مجموعه جمع و جور که به آسانی قابل حمل و نقل است درمی آورند که المصحف المرتا [ ترتیل قرآن , یا مصحف به ترتیل خوانده ] نام دارد. نیز از طریق رسانه رادیو و تلویزیون ترتیل و تلاوت قرآن مجید را پخش می کنند. بـسـیـاری از کشورهای اسلامی , از جمله ایران , ایستگاه خاصی به نام رادیو قرآن دارند که در تمام یا بعضی از ساعات شبانه روز تلاوت و ترتیل قرآن را منتشر می سازند. یـا از طـریـق تلویزیون مجلس خوشخوانی قاریان و مقریان هنرمند را که گاه همراه با همخوانی است , همچنین مسابقات کشوری و بین المللی قرائت قرآن را نشان می دهند. جنبه قدسی و حرمت والای قرآن باعث شده است که از آن برای حفظ و تعویذ استفاده کنند.
از آیات قرآن مخصوصا آیت الکرسی ( بقره , ۲۵۵ ) و آیه و ان یکاد ( آخرین دو آیه سوره قلم ) حرز و تعویذ به صورت حمایل و گردن آویز و بازوبند می سازند. بعضی از مسلمانها همواره قرآن کوچکی به همراه دارند. رسم کتابت قرآن ( گاه تمامی قرآن ) بر پیراهنهای مخصوص برای حفظ در جنگها و مخاطرات , امروزه کمتر و در گذشته بیشتر معمول بوده است . گـاه سـوره یـس را بـر پـارچه ای حلقوی شکل می نویسند که به آن حلقه یاسین می گویند و اطفال را برای تبرک و حفظ از میان حلقه آن رد می کنند.
گـاه آیـات قـرآن به محلول آب و زعفران نوشته می شود و برای شفای امراض , مخصوصا امراض روحی , به بیماران نوشانده می شود. قـرائت سـوره حـمـد برای بیمار رسم کهنی بوده است ( حافظ گوید : فاتحه ای چو آمدی بر سر خسته ای [ بیماری ] بخوان ). امـروزه رسـم قـرائت فـاتحه بر مرده و برای شادی روح او , و ترتیب مجالس ذکر و قرائت قرآن ( مـجـالس فاتحه ) برای بزرگداشت و طلب آمرزش روح درگذشتگان در سراسر جهان اسلام در شـب وفـات و روزهـای سوم یا پنجم و هفتم و چهلم و سال - بسته به اختلاف و آداب و رسوم هر منطقه - برقرار است .
همچنین بعضی از مردم وصیت می کنند که از ثلث میراث آنان , یک یا چند دوره قرائت [ ختم ] قـرآن بـرای آنـان به شیوه استیجاری و با پرداخت اجرت یا حق الزحمه از کسی یا کسانی خواسته شود. درباره رعایت حرمت و احترام والا و عظیم قرآن سخن بسیار است . بعضی پارسایان به احترام قرآن , در اتاقی که در آن مصحف باشد , نمی خوابند. همچنین در آداب قرائت و تلاوت قرآن , صحبت کردن در اثنای تلاوت یا اظهار کسالت - از جمله خمیازه کشیدن - درست به مانند هنگام نماز ممنوع شمرده شده است .
اغـلـب فقهای اسلامی بر مبنای آیه لا یمسه الا المطهرون ( واقعه , ۷۹ ) حکم به لزوم طهارت شرعی ( وضو داشتن ) برای خواندن قرآن یا دست زدن به آیات مقدس آن داده اند. نـووی که از حدیث شناسان و قرآن پژوهان نامدار است , بر آن است که مستحب است هنگامی که قرآن را به نزد کسی می آورند , به احترام آن از جای برخیزد. ( مناهل العرفان , ۱/۴۰۴ ). به نظر می رسد که در میان کتب مقدس , هیچ کتابی همانند و همچند قرآن در تمدن و فرهنگ و زندگی روزمره پیروانش , نفوذ نداشته باشد.

منبع : خبرگزاری فارس