شبه‌افیونی‌ها چیستند؟

مواد شبه‌افیونی (اُپیوئیدها) داروهایی هستند با اثرات شبیه مرفین که استفاده اصلی پزشکی آنها در تخفیف دادن درد است.
سایر استفاده های پزشکی آنها کنترل کردن سرفه و اسهال و نیز درمان کردن اعتیاد به سایر مواد شبه افیونی است. علاوه بر این مواد شبه افیونی سرخوشی و نشئگی ایجاد می کنند و برای همین است که مورد سوءمصرف قرار می گیرند.
● منبع شبه افیونی‌ها چیست؟
برخی از مواد شبه افیونی مانند مرفین و کدئین به طور طبیعی در تریاک موجودند. مواد شبه افیونی دیگر مانند هروئین با اضافه کردن مواد شیمیایی دیگر به مرفین ساخته می شوند.
البته امروزه بسیاری داروهای شبه افیونی از تریاک استخراج نمی‌شوند بلکه به طور مصنوعی ساخته می شوند. از جمله دارو‌های شبه افیونی که شرکت های دارویی آنها را می سازند می توان به اوکسی‌کدون، مپریدین، هیدروکودون و هیدرومرفین اشاره کرد.
● شکل ظاهری شبه‌افیونی‌ها چگونه است؟
داروهای شبه افیونی با استفاده پزشکی به اشکال گوناگون، قرص، کپسول، شربت، محلول و شیاف وجود دارند.
تریاک ماده ای صمغ مانند است که از تخمدان گل گیاه خشخاش به دست می‌آید و معمولاً به صورت تکه‌ها یا گرد قهوه‌ای تیره عرضه می‌شود و معمولاً تدخین یا خورده می شود. هروئین به صورت گردی سفید یا مایل به خرمایی ارائه می‌شود.
● استفاده‌های مواد شبه افیونی چیست؟
پزشکان و دندانپزشکان شبه افیونی‌ها را برای تسکین دادن درد های حاد یا مزمن ناشی از بیماری، جراحی یا جراحت ها تجویز می‌کنند.
داروهای شبه‌افیونی همچنین برای تخفیف دادن سرفه متوسط تا شدید و اسهال به کار می‌روند. شبه‌افیونی هایی مانند متادون و بوپرونورفین برای معالجه اعتیاد به شبه افیونی های دیگر مانند هروئین کاربرد دارند.
افراد همچنین برای نشئه شدن و ایجاد سرخوشی به سوءمصرف شبه افیونی‌ها می‌پردازند.
گرچه در این مورد معمولاً توجه به داروهای غیرقانونی مثل هروئین معطوف می شود، اما برخی از دارو‌های شبه‌افیونی قانونی تجویز شده توسط پزشکان مانند کدئین، هیدرومورفون، اکسی‌کدون، مرفین و... نیز مورد سوءمصرف قرار می‌گیرند.
یک علامت هشدار دهنده در این مورد تجدید مکرر نسخه این داروها است. افرادی که این داد ه‌ها را مورد سوءمصرف قرار می دهند ممکن است به پزشکان مختلف مراجعه کنند و از هر یک از آنها نسخه این داروها را بگیرند. این داروها همچنین از داروخانه ها نیز دزدیده شده و در خیابان به فروش می رسند، خود شاغلان حرف پزشکی هم که به این داروها دسترسی دارند در خطر سوءمصرف این داروها قرار دارند و ممکن است به آنها وابسته شوند.
● شبه افیونی ها چه احساسی در مصرف کننده ایجاد می کنند؟
نحوه اثر مواد شبه افیونی به چند عامل بستگی دارد:
▪ مقدار مصرف.
▪ توالی بین موارد مصرف و مدت کلی مصرف.
▪ شیوه مصرف، خوراکی یا تزریقی.
▪ خلق و خوی، انتظارات و محیط زندگی.
▪ سن فرد مصرف کننده.
▪ وجود بیماری جسمی یا روانی قبلی.
▪ مصرف الکل و سایر داروها اعم از دارو های تجویز شده توسط پزشک، دارو‌های بدون نیاز به نسخه، دارو های گیاهی و داروهای غیرقانونی.
مقادیر کم مواد شبه افیونی احساس درد و پاسخ عاطفی به درد را مهار می کند.
این مواد همچنین نشئگی و خواب آلودگی، آرمیدگی عضلانی، اشکال در تمرکز، تنگ شدن مردمک ها، اندکی کاهش یافتن در سرعت تنفس، تهوع، استفراغ، بی اشتهایی و تعریق به وجود می‌آورند. با مقادیر بالاتر مصرف این مواد این اثرات شدیدتر می‌شوند و مدت بیشتری به طول می‌انجامد.
سرعت و شدت اثرات مواد شبه افیونی بستگی به چگونگی مصرف دارو دارد. هنگامی که این مواد به طور خوراکی مصرف می‌شوند، این اثرات به تدریج ظاهر می‌شوند و معمولاً پس از ده تا بیست دقیقه احساس می شود.
هنگامی این مواد به صورت تزریق داخل وریدی مصرف می شوند، اثرات با بیشترین شدت و در طول یک دقیقه احساس میشوند.
● این احساسات چه مدت به طول می‌انجامد؟
هنگامی که شبه افیونی ها برای تخفیف دادن درد خورده می شوند، طول مدت اثر آنها تا حدی بر حسب نوع مصرف شده متفاوت است، گرچه به طور کلی یک دوز واحد بسیاری از این مواد می تواند برای چهار تا پنج ساعت درد را تسکین دهد.
● آیا مواد شبه افیونی خطرناک هستند؟
بله، شبه‌افیونی ها در صورتی که بدون نظارت پزشک مصرف شوند خطرناکند.
همه مواد شبه افیونی به خصوص هروئین هنگامی که در مقادیر زیاد مصرف شوند یا هنگامی به همراه سایر داروهای مهار کننده مغز مانند الکل یا داروهای بنزودیازپینی مانند دیازپام مصرف شوند، ممکن است باعث مرگ فرد شوند.
علت این است که مواد شبه‌افیونی فعالیت بخشی از مغز که عهده‌دار کنترل کردن تنفس است را مهار می‌کنند و در مقادیر زیاد ممکن است باعث قطع تنفس و مرگ شوند. علائم مسمومیت با مقادیر زیاد این مواد شامل کندشدن تنفس، کبودی پوست و بالاخره اغما است. مرگ معمولاً به علت قطع تنفس رخ می‌دهد.
این افراد را اگر به موقع به بیمارستان برسانند، می‌توان با داروهایی مانند نالوکسان که اثرات مواد شبه‌افیونی از جمله اثرات آنها در مهار کردن تنفس را برطرف می‌کنند، معالجه کرد.
افرادی که به دنبال اثرات نشئه زای مواد شبه‌افیونی هستند، ممکن است با توجه به بی‌اثر شدن تدریجی این مواد برای رسیدن به حالت نشئگی مداوماً مقدار مصرف خود را افزایش دهند. با افزایش میزان مصرف، فرد در معرض خطر مسمومیت و مصرف بیش از حد یا اوردوز (Overdose) قرار می گیرد.
اگر افرادی که به علت مصرف دراز مدت دچار تحمل نسبت به این مواد شده اند، مدتی مصرف این مواد را قطع کنند و سپس همان مقداری که پیش از قطع مصرف می کرده اند، را دوباره آغاز کنند، خطر مسمومیتیا اوردوز شدن زیاد است.
برخی افراد برای افزایش شدت اثر نشئه آور مواد شبه افیونی را تزریق می کنند. تزریق این مواد در موارد غیر پزشکی خطر بالای سرایت عفونت و بیماری ها به علت سرنگ های آلوده، استفاده مشترک از سرنگ و ناخالصی های موجود در مواد را ایجاد می‌کند.
میزان شیوع ایدز و هپاتیت به خصوص در میان مصرف کنندگان تزریقی این مواد بالا است.
مواد مخدر خیابانی تقریباً هیچ گاه خالص نیستند و قرص ها و کپسول های دارویی، هنگامی که برای تزریق رقیق می شوند، حاوی موادی هستند که می توانند به طور دائم به ورید‌ها یا اندام صدمه بزنند،
استفاده از شبه افیونی های کوتاه اثر مانند هروئین حین بارداری می تواند باعث زایمان زودرس، وزن کم هنگام زایمان، بروز علائم ترک در نوزاد و مرگ نوزاد شود. زنان بارداری که به شبه افیونی ها معتادند با متادون، یک شبه افیونی طولانی اثر، مورد درمان قرار می گیرند تا از به وجود آمدن علائم ترک جلوگیری شود.
● آیا شبه افیونی ها اعتیاد آورند؟
شبه افیونی ها می توانند اعتیاد ایجاد کنند. هنگامی که مواد شبه افیونی به طور گاهگاهی تحت نظارت پزشک مصرف شوند، خطر اعتیاد ناچیز است، اما افرادی که به طور منظم به خاطر اثرات لذت‌بخش این مواد را مورد مصرف قرار می دهند، به زودی نسبت به این اثرات دچار تحمل (Tolerance) می شوند (به این معنا که با همان مقدار قبلی مصرفشان نشئه نمی شوند)
این افراد برای رسیدن به همان شدت اثر مجبورند مقدار بیشتری از دارو را مصرف کنند. مصرف مزمن یا سوءمصرف شبه افیونی ها می تواند به وابستگی جسمی و روانی منجر شود.
افراد هنگامی "وابستگی روانی" به یک دارو یا ماده پیدا می کنند که آن ماده یا دارو به محور افکار، احساسات و فعالیت های آنها بدل می شود به طوری که نیاز به مصرف آن دارو به صورت یک اجبار یا میل شدید در می آید.
در "وابستگی جسمی"، بدن به حضور دارو عادت می کند و در صورت کاهش یا قطع مصرف دارو علائم ترک بروز می کند.
فردی که وابستگی جسمی دارو به شبه افیونی ها دارد حدود شش تا ۱۲ ساعت پس از آخرین مصرف یک شبه‌افیونی کوتاه‌اثر مانند هروئین و یک تا سه روز پس از آخرین مصرف یک شبه افیونی طولانی‌اثر مانند متادون دچار علائم ترک خواهد شد.
علائم ترک در شبه افیونی های کوتاه اثر شدید است و به سرعت به سراغ فرد می آید، در شبه افیونی های طولانی اثر این علائم تدریجی تر بروز می کند و شدت کمتری هم دارد.
علائم ترک شامل ناآرامی، خمیازه کشیدن، اشک ریزش، اسهال، درد های قولنجی شکم، دانه دانه شدن پوست و آبریزش بینی است.
این علائم با میل شدید به دارو و جست و جو برای پیدا کردن آن است. این علائم معمولاً پس از یک هفته فروکش می کند، گرچه برخی علائم مانند اضطراب، بی خوابی و میل شدید برای ماده مخدر ممکن است برای مدتی طولانی ادامه پیدا کند. علائم ترک مواد شبه افیونی، برخلاف علائم ترک الکل، ندرتاً حیات فرد را به خطر می اندازد.
● اثرات درازمدت مصرف شبه افیونی ها چیست؟
مصرف دراز مدت شبه افیونی ها می تواند باعث ناپایداری خلقی، تنگ شدن مردمک‌ها (اختلال در دید شبانه)، یبوست، کاهش میل جنسی و بی‌نظمی های قاعدگی شود.
اعتیاد به مواد شبه افیونی می تواند به اثرات مخرب درازمدت اجتماعی، مالی و عاطفی منجر شود.

دکتر زهرا عباسپور

منبع : روزنامه همشهری