مالیات جایگزین پول نفت

بحث مالیات بحث جدیدی نیست بحث کهنه ای است که درباره آن صحبت های زیادی شده است و تاکنون مقالات زیادی نیز به چاپ رسیده ولی جای این سؤال باقی است که چرا با وجود اهمیت آن در مقوله های اقتصادی و درآمدی، مشکلات آن هنوز پای برجاست. در این نوشته سعی داریم تا نسبت به اهمیت و جایگاه مالیات و نقش آن در درآمدهای دولت مطالبی را ارائه نماییم.
همان گونه که می دانیم طی سال های اخیر وزارت امور اقتصادی و دارایی در راستای افزایش وصول مالیات و جایگزینی درآمد مالیاتی با درآمد نفت تلاش زیادی نموده است تا منابع کسب درآمدی مالیات را افزایش دهد.
مالیات به عنوان قسمتی از درآمد یا ثروت افراد به منظور پرداخت بخشی از هزینه های عمومی و حفظ منافع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی کشور و به موجب قانون به وسیله دولت وصول می شود.
● مالیات منبع درآمدی مطمئن و پایان ناپذیر
ایجاد رضایت و امنیت خاطر برای جامعه و افزایش سطح رفاه مردم از اولویت های اساسی کشورهاست. این امر به طور طبیعی در گرو تأمین درآمدهاست که یکی از منابع مهم درآمدهای دولت، درآمدهای مالیاتی است. پرداخت مالیات و انتقال بخشی از قدرت خرید جامعه و صاحبان درآمد به دولت جهت انجام فعالیت هایی نظیر بهداشت، آموزش، امنیت و اجرای دیگر خدمات عمومی بسیار مهم است اما مالیات نقش سیاست های مالی را نیز ایفا می کند چرا که سیاست های مالیاتی مناسب علاوه بر ایجاد زیرساخت های لازم برای توسعه ای پایدار به بسیاری از فعالیت های اقتصادی و مالی جامعه جهت می بخشد. در اقتصادهای کمتر توسعه یافته اهمیت و اثربخشی نظام های مالیاتی به دلیل تأمین درآمدها از محل فروش موادخام، انجام اصلاحات در نظام مالیاتی همواره با چالش و مشکلات عدیده ای روبه رو بوده و چندان مورد توجه واقع نشده است.
● درآمدهای نفتی و مالیاتی
درآمدهای نفتی و اتکای جوامع نفت خیز به این منبع درآمدی به همراه نوسانات شدید قیمت آن اثرات نامطلوب و زیانبار اقتصادی فراوانی را به همراه داشته است از آن جمله اقتصاد تک محصولی و عدم توجه به منابع درآمدی دیگر چون کشاورزی و صنعت، ایجاد تورم، افزایش سطح عمومی قیمت ها و دستمزدها، کاهش ارزش پول کشور، گسترش بخش عمومی و نابودی بخش های خصوصی ، تأثیرپذیری قیمت آن از تصمیمات سیاسی سایر دولت ها و در نتیجه تأثیر در اقتصاد داخلی کشورهای صادرکننده و دلایل دیگر که موجب شده است تا کشورهای نفت خیز به دنبال جایگزین های درآمدی مناسب دیگری باشند و درآمدهای نفتی را نه برای هزینه های جاری و مصرفی که در جهت امور زیربنایی و تقویت امور صنعتی و تولیدی و بهره مندی نسل های آینده از عایدات ناشی از سرمایه گذاری های مناسب نفتی صرف نمایند.
● چرا مالیات
در نظام های اقتصادی توسعه یافته ، درآمدهای مالیاتی علاوه بر این که از مهمترین ابزار تأمین کننده بودجه دولت ها محسوب می شوند، در اجرای سیاست ها و راهبردهای اقتصادی نیز نقش ارزنده ای ایفا می کند.
مالیات به عنوان منبع درآمدی باثبات و مطمئن، در تأمین هزینه های جاری و عمرانی دولت ها نقش عمده ای ایفا می کند. مالیات با ویژگی منبع درآمدی پایان ناپذیر، هزینه کرد مناسب و دقیق، تعدیل ثروت و تأمین عدالت اجتماعی و کاهش فاصله طبقاتی، نقش آن در کاهش تورم، تأمین درآمد ناشی از فعالیت های تولیدی و ارزش افزوده جامعه در مقابل مصرف منابع محدود چون نفت و... از ارزش ویژه ای برخوردار است.
● اقدامات اصلاحی در نظام مالیاتی ایران
از تصویب اولین قانون مالیاتی در سال ۱۳۰۹ شمسی تا حال چندین بار اصلاحات اساسی در این قانون صورت گرفته است از جمله در سال های ۱۳۱۷ و ۱۳۴۵.
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز این قانون مورد بازبینی قرار گرفت که در جای خود بسیار مهم و حائز اهمیت بودند. باب دوم قانون مالیات ها مصوب اسفند ۱۳۶۶ که هر چند در زمان تصویب، نقطه نظرات قابل قبولی داشت اما گذشت چندین سال از تاریخ اجرا، مشکلات آن را نمایان ساخت. کندی کار، سرگردان شدن مؤدیان مالیاتی، اتلاف وقت و استهلاک نیروی مأمورین مالیاتی از آن جمله بودند. قانون مالیات ها مصوب اسفند ۱۳۶۶ و اصلاحات مکرر به عمل آمده طی لوایح مختلف قانونی و نیز قانون برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور نتوانست موجب حل کامل مشکلات گردد. در همین سال بود که لایحه مالیات بر ارزش افزوده به مجلس شورای اسلامی تقدیم شد، ولی با مسکوت ماندن بررسی این لایحه، جهت فراهم کردن فضای مساعد برای اجرای این نوع روش مالیات ستانی، قانون تجمیع عوارض در سال ۱۳۸۱ تصویب و در سال ۱۳۸۲ به اجرا گذاشته شد.
همچنین قانون مالیات های مستقیم (مالیات بر سود شرکت ها) که از نرخ مالیاتی تصاعدی برخوردار بود به صورت تناسبی در سال ۱۳۸۰ تصویب و از سال ۱۳۸۱ به اجرا گذاشته شد.
آخرین اصلاحات مصوب ۸۰‎/۱۱‎/۲۷ در ۱۳۳ ماده برای اشخاص حقوقی (شرکت ها) اشخاص حقیقی و مستغلات و مالیات بر حقوق بود.
● نظام کنونی مالیات در ایران
در اقتصاد ایران، درآمدهای حاصل از فروش نفت و گاز از اقلام عمده تشکیل دهنده درآمدهای دولت می باشند و تا زمانی که درآمد دولت متکی به نفت است امید چندانی به موفقیت در دستیابی به درآمدهای واقعی مالیاتی وجود ندارد. بررسی ها نشان می دهد هر زمان که درآمد نفتی کشور بالا رفته است درآمد مالیاتی کاهش یافته و یا افزایش نیافته است. اقتصادهای پیشرفته و نوین امروزی برپایه سامانه های منظم و کارایی مالیاتی می توانند سلامت و حیات خود را تضمین کنند. مالیات کارمندان و حقوق بگیران بخش دولتی و حتی غیردولتی کارگران که از اقشار کم درآمد جامعه هستند به راحتی از حقوقشان کسر می شود در حالی که همین نظام مالیاتی قادر نیست از صاحبان درآمدهای هنگفت مالیات لازم را دریافت کند. نظام کنونی مالیات ها در ایران دارای ایرادات و اشکالاتی است. فشار بیش از حد مالیات بر برخی پایه های مالیاتی و معافیت و عدم دریافت مالیات از پایه های مالیاتی دیگر، پایه مالیاتی اندک و فرارهای مالیاتی زیاد، بالا بودن نرخ های مالیاتی، گستردگی اقتصاد زیرزمینی و به دنبال آن ایجاد فشار مالیاتی به پایه های کم ظرفیت موجود و ... انگیزه فعالیت های اقتصادی و تولیدی و فعالان عرصه اقتصاد و تولید را دچار تردید کرده است. تحقیقات نشان می دهد ایران در گروه کشورهای با شکاف مالیاتی بیش از ۴۰ درصد قرار دارد.
وجود مشکلات خاص در ساختار نظام مالیاتی سبب شده که تاکنون درآمدهای مالیاتی کشور در بودجه سهم ناچیزی را به خود اختصاص دهد. با وجود افزایش جمعیت فعال، گسترش فعالیت ها، ایجاد شرکت ها و مشاغل جدید، بالا رفتن ظرفیت های مالیاتی و درآمدهای عمومی و علی رغم افزایش تولید و درآمد داخلی، همچنان فاصله میان ظرفیت بالقوه و بالفعل مالیاتی زیاد است. در بخش هایی از فعالیت های خدماتی و بازرگانی (در حوزه تجاری ـ دلالی) درآمدهای نجومی به دست می آید. صاحبان و مدیران این گونه فعالیت ها حتی اگر مالیاتی هم پرداخت نمایند میزان این مالیات به هیچ وجه منعکس کننده درآمدهای واقعی آنها نیست. این مسئله عدم کارایی نظام مالیاتی را نشان می دهد.
کارشناسان در بررسی عدم موفقیت دولت در دستیابی به مالیات مناسب به سه عامل اشاره می کنند
۱) عوامل روانی
۲) نارسایی قوانین مالیاتی
۳) شیوه های اجرایی در ادارات مالیات.
معافیت های اعطا شده براساس قانون مالیات ها بسیار گسترده و متنوع بوده و در مقایسه با سایر کشورها (بالاخص کشورهای توسعه یافته) در حد بالایی قرار دارد مانند معافیت های اعطا شده ارزش افزوده بخش های نفت، کشاورزی، خدمات عمومی درآمد شرکت های تعاونی روستایی، صنایع دستی و اتحادیه های تولیدی روستایی و نیز سرمایه گذاری های معاف از مالیات براساس قانون مالیات ها مانند واردات معاف از مالیات، صادرات معاف از مالیات، ارزش فروش کالاهای واسطه معاف از مالیات.
همان گونه که اشاره شد سیاست عدم اتکا به درآمدهای نفتی طی سال های اخیر وجود داشته و عملکرد درآمدهای مالیاتی طی سال های ۷۹ الی ۸۳ روند صعودی درآمدهای مالیاتی را نشان می دهد که نرخ رشد درآمدهای مالیاتی از ۱۵‎/۲ درصد در سال ۸۰ به ۳۶‎/۸ درصد در سال ۸۳ رسیده است.

داریوش پاشوی
منابع در دفتر روزنامه موجود است .

منبع : روزنامه ایران