پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا

توضیحی درباره «آیه و سوره» در قرآن


توضیحی درباره «آیه و سوره» در قرآن
با نگاهی به مصحف شریف به تقسیماتی بر می خوریم که دسترسی به کلام الهی را برای ما آسانتر کرده است. هر کدام از ما تعاریفی هر چند مختصر از این تعابیر داریم. توضیحا ت ذیل شاید بتواند کمکی به ما درباره عبارات آیه و سوره در قرآن به ما بکند.
الف ) آیه: واحد کوچک قرآن کریم، آیه است. در بیشتر موارد هر آیه یک جمله است. ولی گاه آیاتی هست که متشکل از چند جمله و یک پاراگراف است (نظیر مثلا آیه الکرسی یا آیه نور). و گاه حتی به اندازه چند پاراگراف است. مانند آیه دین (که آیه تداین و مداینه هم گفته اند) که بلندترین آیه قرآن است و در کتابت عثمان طه (مصحف المدینه ) درست یک صفحه پانزده سطری است. گاه هست که آیه نه فقط از یک جمله کمتر است، بلکه فقط یک کلمه است مانند مدهامتان (الرحمن ۶۴)، یا از آن هم کمتر مانند اغلب حروف مقطعه یا فواتح سور نظیر طه، یس یا الم. شناخت حد آیه توقیفی و از سوی شارع است. زیرا حتی در فواتح سور فی المثل المص را یک آیه شمرده اند، ولی نظیر آن یعنی المر را یک آیه نشمرده اند. یا حمعسق ]حم. عسق[ را دو آیه شمرده اند. ولی باز کهیعص یک آیه شمرده شده است. کلمه آیه و جمع آن آیات، به معنای همین جملات یا جمله واره های قرآن، در خود قرآن هم آمده است. ( آیه: بقره ،۱۰۶ نحل، ،۱۰۱ آیات ؛ بقره ۲۵۲ ؛ آل عمران ۷ ، یوسف ،۱ نور ۱). پر آیه ترین سوره قرآن کریم سوره بقره است (۲۸۶ آیه )، و کم آیه ترین سوره قرآن، سوره کوثر است ( ۳ آیه ). در تعداد کل آیات اقوال متعددی هست. طبق معتبرترین قول که ابوعبدالرحمن عبدالله بن حبیب سلمی از امیرالمومنین علی (ع ) نقل کرده و امام شاطبی آن را در ناظمه الزهر آورده است، تعداد کل آیات قرآن ،۶۲۳۶ آیه است ( تاریخ قرآن، رامیار ۵۷۰).
ترتیب و توالی آیه ها، اعم از اینکه طی یک فقره وحی یا طی یک سلسله وحی متوالی نازل شده باشد، توفیقی است. یعنی خود این امر نیز جزو وحی است و به امر الهی و راهنمایی جبرئیل انجام گرفته است.
در مواردی هم که حضرت رسول (ص ) آیه یا آیاتی را جابجا می کردند و می فرمودند: این آیه یا آیات را در فلان سوره بین کدام آیات قرار دهید، باز به رهنمود وحی بوده است. بعضی از آیات قرآن، برجستگی و شهرت خاصی یافته اند و با نام کلمه یا معنایی از خود آیه مشهور شده اند که بعضی از آنها عبارتند از: آیه اخوت ( حجرات، ۱۰) آیه اذن یا آیه تصدیق (توبه ،۶۱ ) ؛ آیه اکمال ( مائده ۳)؛ آیه امانت ( احزاب ،۷۲ ) ؛ آیه انذار ( شعراء ۲۱۴ )؛ آیه تبلیغ ( مائده ۶۷) ؛ آیه تداین ( یا دین یا مداینه، بقره ،۲۸۲ ) ؛ آیه تسمیه که همان بسم الله الرحمن الرحیم است در آغاز کلیه سوره ها، جز سوره توبه ؛ آیه تطهیر (احزاب ۳۳) ؛ آیه حجاب ( نور ،۳۰ ۳۱ ) ؛ آیه حفظ ( حجر ۹،)؛ آیه خمس ( انفال ،۴۱ ) ؛ آیه سیف ]آیه قتال[ (توبه، ۵)؛ آیه الکرسی ( بقره ،۲۵۵ ) ؛ آیه مباهله ( آل عمران ،۶۱ ) ؛ آیه مشیت (کهف۲۴ - ۲۳، ) ؛ آیه نور ( نور ،۳۵ ) ؛ آیه و ان یکاد ( قلم ،۵۱ ) ؛ آیه ولایت (مائده ،۳) (برای تفصیل و شرح آنها دایره المعارف تشیع، ذیل کلمه آیه...).
آیات قرآنی به مکی و مدنی و ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه تقسیم می گردد که شرح هر یک خواهد آمد. ب ) سوره: واحد بزرگ قرآن کریم، سوره است. سوره در لغت یعنی بریده شده و در اصطلاح گروهی مستقل از آیات قرآن که مطلع و مقطعی دارد، و گفته اند که به این معنی از سورالمدینه (دیوار دور شهر) گرفته شده است. کلمه سوره به همین معنی در خود قرآن هم به کار رفته است (از جمله در بقره ۲۳ ؛ توبه ،۸۶ ۶۴ ؛ نور ،۱ ) همچنین جمع آن سور (بر وزن گهر) نیز در قرآن به کار رفته است (هود ۱۳).
قرآن مجید، کلا ۱۱۴ سوره دارد که کمابیش به ترتیب بلندی طول مرتب شده اند. بلندترین سوره قرآن سوره بقره است ( ۲۸۶ آیه، برابر با ۴۸ صفحه در کتابت عثمان طه مصحف المدینه ) و کوتاهترین سوره، سوره کوثر است ( دارای ۳ آیه ). بعضی سوره های قرآن، نام گروهی دارند: الطوال السبع ]السبع الطوال[: (هفت گانه بلند) که عبارتند از: بقره، آل عمران، نساء، مائده، انعام، اعراف و در مورد هفتم، اختلاف نظر است که آیا شامل انفال و توبه است ( که بین آنها بسم الله الرحمن الرحیم فاصله نینداخته است ) یا یونس. المئون ]المئین[ ( صدگانه ها ) به سوره هایی اطلاق می گردد که تعداد آیات آنها از ۱۰۰ آیه بیشتر است . (مانند یونس، هود، یوسف، نحل، کهف). المثانی: سوره هایی است که کمتر از صد آیه دارد (مانند قصص، نمل، عنکبوت، یس و ص). المفصل: سوره های اواخر قرآن که نخستین آنها به اختلاف اقوال سوره ق یا حجرات است. نامهای گروهی دیگر نیز برای بعضی از سوره ها به مناسبتهای خاصی نهاده اند. از جمله سوره الم: هفت سوره این که با الم آغاز می شود. سور مسبحات: ( که با کلمه سبحان، یا سبح، یا یسبح آغاز می گردد، که عبارتند از اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن، و اعلی. سور حوامیم: هفت سوره که با حم آغاز می گردد ( مومن، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، و احقاف). سور طواسین: سوره هایی که با طس یا طسم آغاز می شود ( شعراء، نمل، قصص ). سور عزایم: چهار سوره ای چهار سوره ای که در آنها سجده واجبه هست
( سجده، فصلت، نجم، علق ). الزهراوان: ( بقره و آل عمران ). المعوذتین: دو سوره آخر قرآن ( فلق و ناس ). چهار قل: چهار سوره پایان قرآن که با کلمه قل آغاز می شود. نام سوره ها ( فاتحه الکتاب، بقره، آل عمران، نساء، تا (. ، ۵۸۱ آخر ) توقیفی یعنی به تعیین رسول الله (ص ) بوده است ( نیز تاریخ قرآن، رامیار. بعضی سوره ها، دو یا چند نام دارد از جمله: فاتحه الکتاب (حمد، ام القرآن، سبع المثانی ) ؛ توبه (برائت) اسراء (بنی اسرائیل) نمل (سلیمان) ص (داود) مومن ( افر)، اخلاص (توحید، قل هو الله) ؛ مسد (لهب). درباره اینکه ترتیب و توالی سوره های قرآن که آغاز آنها، فاتحه الکتاب و پایان آنها، سوره ناس است، توقیفی است یا اجتهادی (اجتهاد صحابه) و به رای و نظر گردآورندگان بازمی گردد، اختلاف اقوال است. بعضی گفته اند توقیفی و به امر و ارشاد پیامبر (ص) و رهنمود وحی است. بعضی گفته اند اجتهادی است و به عهده سامان دهندگان مصحف عثمانی است، چون حضرت رسول (ص) به دلایلی قرآن را کتابت و جمع کرده ولی مدون بین الدفتین نکرده بودند. و بعضی گفته اند آمیزه ای از توقیف و اجتهاد است و این رای پذیرفتنی تر است. نام و نشان سوره های ۱۱۴ گانه قرآن مجید در اغلب تاریخهای قرآن (از جمله تاریخ قرآن، تالیف رامیار ،۵۸۳ به بعد ) و نیز با آمار و ارقام مربوط به کلمات و حروف هر یک در فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم، تالیف محمد روحانی، و نیز در پایان هر قرآن طبع جدیدی آمده است.
منبع : روزنامه جوان


همچنین مشاهده کنید