انتخاب مبصر؛ تمرین دموکراسی‌

همه کودکان دارای توانایی‌هایی بالقوه خدادادی‌اند، یکی از این توانایی‌ها‌ روحیه خودنمایی است که از سال دوم زندگی کودک آغاز می‌شود و در پرتو همین روحیه اختراعات، ابتکارات و پیشرفت‌های علمی و فنی به وجود می‌آید. اگر این توانایی نبود، هیچ گاه تمدن صنعتی بشر تا این حد اوج نمی‌گرفت. این توانایی نیز مانند سایر توانایی‌های انسان باید هدایت شود. معلمان و مربیان باید در امر تعلیم و تربیت از وجود این توانایی بالقوه حداکثر استفاده را بکنند، آنها باید برای شاگردانشان فرصت ایجاد کنند تا خود را نشان دهند، زیرا نیروی دانش‌آموزان همانند چشمه جوشانی است که ابتکار و خلاقیت از آن فوران می‌کند، اما ابتکار در این است که به آنان فرصت ابراز آن داده شود. یکی از این فرصت‌ها، مبصرشدن دانش‌آموزان است.
دانش‌آموزان به ویژه در دوره ابتدایی مبصرشدن را دوست دارند، آنها می‌خواهند از این طریق خود را نشان دهند و این وظیفه معلمان و دیگر اولیای مدارس است که این امکان را در اختیار آنها قرار دهند تا آنان فرصت ابراز کردن خود را داشته باشند و توانایی‌های خود را از این طریق به نمایش درآورند.‌
● چیستی و چرایی مبصر و شیوه انتخاب وی در مدارس‌
در فرهنگ فارسی دکتر محمدمعین، کلمه مبصر به معنی بیننده، ‌بینا، مراقب، خلیفه و ارشد کلاس و نیز شاگردی که از جانب مدیر یا ناظم مدرسه برای مراقبت شاگردان هم‌کلاسی خود تعیین شود و در فرهنگ عمید، مبصر به معنی حافظ، نگهبان و دیده‌بان است. در کتاب فارسی (بخوانیم) پایه سوم ابتدایی درسی تحت عنوان نماینده کلاس آورده شده است که دانش‌آموزان را تا حدودی با وظایف نماینده کلاس آشنا می‌کند. در آن درس آمده است: نماینده باید مرتب، تمیز، با حوصله و درسخوان باشد بچه‌ها هم او را دوست داشته باشند. درست است که نماینده مسئول حفظ نظم در کلاس است اما باید عادل و امین هم باشد.
مبصر کلاس در صورتی که به انتخاب دانش‌آموزان باشد،‌ نماینده نامیده می‌شود و وظایف گوناگونی از سوی آموزگار و دیگر اولیای دبستان برعهده مبصر گذاشته می‌شود.دانش‌آموزان مبصرشدن را دوست دارند. آنها حاضرند به هر قیمتی شده، حتی برای یک روز به این امتیاز دست یابند. دانش‌آموزان در این امتیاز نوعی اقتدار و قدرت می‌بینند و از اینکه تمام کلاس را زیر نفوذ خود دارند، لذت می‌برند. آنها در طول سال، نهایت تلاش خود را می‌کنند که نظر معلمان و دیگر اولیای مدرسه را به خود جلب کنند تا به افتخار مبصر شدن نائل شوند و هر موقع موفقیتی کسب می‌کنند و اولیای مدرسه از آنها تعریف و تمجید می‌کنند. آنها بزرگترین جایزه را مبصر شدن برای خود می‌دانند حتی از والدین خود می‌خواهند که به آموزشگاه آمده و از اولیای مدرسه بخواهند که آنها را مبصر کنند.‌
متأسفانه بعضی از معلمان و دیگر اولیای مدارس یک نفر دانش‌آموز را به عنوان مبصر کلاس انتخاب می‌کنند و وی را تا آخر سال و حتی سال بعد در این سمت ابقا می‌کنند و این فرصت و موقعیت را از سایر دانش‌آموزان می‌گیرند. آنها در توجیه این عمل خود می‌گویند که دانش‌آموزی را که به عنوان مبصر انتخاب کرده‌اند مدیریت دارد و از انضباط و مسئولیت زیادی برخوردار است و می‌تواند به راحتی کلاس و حتی مدرسه را زیر نفوذ خود قرار دهد؛ بنابراین علتی ندارد که وی را تغییر دهند و به جای او دانش‌آموزی را مبصر کنند که قدرت مدیریت ندارد و نمی‌تواندکلاس را کنترل کند، امّا بعضی از معلّمان شیوه‌های دیگری برای انتخاب مبصر کلاس دارند گروهی از معلّمان یک یا دو مبصر را با را‡ی خود دانش‌آموزان انتخاب می‌کنند و تا وقتی وظایف خود را به نحو احسن انجام دهند، آنها در سمت مبصر بودن باقی می‌مانند، اما وقتی مواردی از آنها دیده شود و یا دانش‌آموزان پی در پی از آنها شکایت کردند، آنها را تغییر داده و افراد دیگری را جایگزین می‌کنند. عدّه‌ای از معلّمان هم دانش‌آموزان را به نوبت مبصر می‌کنند.‌
انتخاب مبصر به هر صورت که باشد باید وظایف وی را به او گوشزد کرد تا از چارچوب وظایف و اختیارات خود عدول نکند. آنچه برای اولیا مدرسه اهمیت دارد، احساس مسئولیت و رعایت نظم و انضباط از سوی مبصر است.‌
● مبصر و تأثیر وی بر وضع کلاس ‌
این موضوع را می‌توان از سه جنبه متفاوت مورد توجه قرار داد:‌
الف) معلم کلاس و دیگر اولیا مدرسه: برای معلّمان و ناظم‌ها و مدیران، مبصر دارای یک نقش و یک پایگاه در درون گروه کلاس است. این وضع ممکن است در نظر آنان نوعی امتیاز برای شاگردان تلقی شود. در عین حال مدرسه نیز به مبصر با چشم فرد صاحب ارزش برای اهداف و برنامه‌های خود می‌نگرد. آنچه درباره مبصر از این زاویه قابل توجه است عبارت است از این که:
وجود فردی که در برقراری نظم و اجرای مقررات یاری‌کننده مدیر مدرسه است. معمولاً آشکارترین نقش و وظیفه مبصرها ایجاد نظم در کلاس است. هنگامی که شاگردان بعد از زنگ تفریح به کلاس می‌آیند تا آمدن معلّم، او بچّه‌ها را ساکت می‌کند، اسم شاگردان خاطی و بی‌انضباط را یادداشت و آنها را به معلّم کلاس یا دفتر معرفی می‌کند. گاه کنترل و ثبت حضور و غیاب دانش‌آموزان به عهده اوست. پیام‌های دفتر را به کلاس اطلاع می‌دهد و یا خبر اوضاع غیرعادی کلاس را به دفتر می‌رساند. تمام این وظایف حکایت از نقش انضباطی مبصر دارند. بنابراین مشاهده می‌شود که اولیای کلاس‌ها و مدارس مبصرها را از میان دانش‌آموزانی انتخاب می‌کنند که صفات لازم برای این مسئولیت‌ها را داشته باشند؛ مثل توانایی جسمی، قدرت و روحیه رهبری و مدیریت و اقتدار در مقابل شاگردان کلاس، ویژگی‌های مذکور به ویژه در میان معلّمان مدارس پسرانه مورد توجه بیشتر است، چون تنش‌های احتمالی در میان پسران بیش از دختران دانش‌آموز بروز می‌کند.‌
وسیله‌ای برای تشویق دانش‌آموزان خوب: مبصر شدن در مدارس، بویژه در کلاس‌های پایین‌تر یک امتیاز است لذا دانش‌آموزان سعی می‌کنند به نحوی از این امتیاز استفاده کنند، وضعیت مذکور مورد توجه معلم و دفتر مدرسه نیز هست. لذا معمولاً صفات و ملاک‌هایی برای انتخاب مبصر وجود دارد که هرچند در بیشتر موارد مدون و مکتوب نیست، لیکن برحسب شرایط به شاگردان اعلام می‌شود و انتخاب مبصر را به نوعی تشویق و جایزه تبدیل می‌کند. این امتیاز براساس تصمیم مدرسه گاه به نوبت میان شاگردان خاصی در کلاس توزیع می‌شود و گاهی به عنوان پاداشی برای رفتارهای مورد انتظار مدرسه از قبیل درس خواندن، خوش‌اخلاق بودن و اطاعت از مقررات مدرسه اعطاء می‌شود.‌
ظ‌بیان علمی خصوصیات رفتاری مورد انتظار برای شاگردان: وقتی اولیای مدرسه ملاک‌هایی را به عنوان شروط مقدماتی برای انتخاب مبصر به دانش‌آموزان اعلام می‌کنند، در اصل صفات و رفتارهای مطلوب و مورد انتظار مدرسه را به آنان متذکر می‌شوند. این اقدام نوعی بیان الگوی تربیتی است که شاگردان براساس آنها به تنظیم رفتار خود اقدام می‌کنند. درس‌خوان بودن، مرتب و منظم شدن، سعی در ارائه رفتارهای درست و موردپسند معلّم یا مدیر و ناظم توسط دانش‌آموزان، همانندسازی با الگوهای تربیتی کلاس و مدرسه است و دانش‌آموزان پس از تلاش برای انجام این رفتارها در انتظار کسب پاداش می‌نشینند که همان مبصر شدن او در کلاس است.‌
ب) دانش‌آموزی که مبصر می‌شود: اگر مبصر شدن را کسب یک پایگاه اجتماعی در میان دانش‌آموزان کلاس بدانیم. بدیهی است به دست آوردن چنین پایگاهی برای هر دانش‌آموزی نوعی امتیاز و مطلوب خواهد بود. شناخت انگیزه‌های شاگردان با فواید روانی و رفتارهایی که از رهگذر کسب چنین موقعیتی برای آنان حاصل می‌شود، در بسیاری موارد می‌تواند یک الگو و راهنمای تربیتی برای معلمان و مربیان مدارس باشد. برخی از مهمترین این انگیزه‌ها عبارتند از:‌
کسب ارزش و احترام در گروه کلاس، به دست آوردن فرصتی برای مدیریت و ابراز وجود و خودنمایی در میان همکلاسی‌ها.
ج) دانش‌آموزان دیگر: وقتی دانش‌آموزی به عنوان مبصر کلاس انتخاب می‌شود، عکس‌العمل شاگردان دیگر کلاس چه خواهد بود؟ پاسخ به این سؤال در اتخاذ تصمیم‌های معلّم و دفتر مدرسه باید به طور جدی مورد توجه باشد. علی‌الاصول هرگونه تصمیم و اقدام درباره یک دانش‌آموز، آثار جانبی مثبت و یا منفی بر دانش‌آموزان دیگر دارد. به همین خاطر معلمان و مربیان مدارس نمی‌توانند در اقدامات خود از چنین تأثیرهایی چشم‌پوشی کنند، کیفیت انتخاب مبصر یکی از موارد مهم این اقدامات‌است. چون نقش مذکور یک نقش کاملاً اجتماعی و دارای تاثیرات مستقیم بر دانش‌آموزان کلاس می‌باشد هر تصمیم نامناسب می‌تواند به شکل‌گیری واکنش‌های مخرب اجتماعی در کلاس منجر شود و یا حتی شرایط بحران‌زایی را در روابط درون گروه کلاس به وجود آورد.‌
● توصیه‌های تربیتی پیرامون انتخاب مبصر
انتخاب مبصر کلاس احتیاج به بررسی‌های همه جانبه دارد و باید پژوهش‌های علمی در مورد آن انجام شود. مسائلی از قبیل فرآیندهای رفتاری مرتبط با مبصر در مدارس پسرانه و دخترانه، روابط متقابل میان مبصر و شاگردان در مقاطع مختلف تحصیلی و مقایسه دیدگاهها و انتظارات شاگردان در مقابل معلمان و اولیای آموزشی و تربیتی مدرسه نیازمند بررسی و مطالعات تجربی گسترده است تا بهتر بتوان از این موقعیت به عنوان یک ابزار تربیتی استفاده کرد و از عوارض منفی آن بر روابط متقابل شاگردان کلاس کاست. مع‌الوصف ذکر بعضی توصیه‌ها به اولیای دانش‌آموزان مدارس خالی از فایده نیست. ‌ مبصر شدن برای شاگردان مساوی است با به دست آوردن موقعیت و امتیازی که ممکن است با توجه به فقدان رشد اجتماعی کافی کودک و نوجوان به ابزاری علیه شاگردان دیگر تبدیل شود معلمان، مربیان، ناظمان و مدیران مدارس باید روابط مبصر کلاس را از این جنبه مورد توجه و بررسی دقیق قرار دهند و هر جا احساس کردند ممکن است مشکل مذکور پیش آید برای کنترل و اصلاح روابط شاگردان دخالت کنند. در بسیاری از موارد دیده شده است که مبصر یا نماینده کلاس با توجه به موقعیت و امتیازی که از این بابت به دست آورده است، از موقعیت خود سوءاستفاده کرده و به تسویه حساب شخصی پرداخته و به دروغ نسبت‌هایی را به بعضی دانش‌آموزانی که مورد علاقه آنها نیستند داده است. نگارنده طی سالهای خدمت خود در مدارس، چندین مورد با مبصرهایی برخورد داشته‌ام که در املاءهای دانش‌آموزان دست می‌بردند و کلمات صحیح آنها را پاک می‌کردند و به جای آن کلمات غلط می‌نوشتند تا نمره دانش‌آموزان مورد غضب آنها پایین بیاید و عکس این قضیه هم صادق بود که دانش‌آموزان مخالف مبصر با هم متفق‌القول می‌شدند و حرف‌های دروغی را به وی نسبت می‌دادند و نیز به دفعات زیاد ناظر و شاهد درگیری‌ها و کشمکش‌های میان دانش‌آموزان و مبصرهای کلاس، بوده‌ام تا آنجا که والدین سراسیمه به مدرسه می‌آمدند و مدعی بودند که مبصر فرزند آنها را اذیت کرده یا بی‌جهت نام آن را به عنوان دانش‌آموزان خاطی به دفتر مدرسه داده است و نیز مبصرهایی که نزد اولیای مدرسه آمده و می‌گفتند که عده‌ای از دانش‌آموزان برای آنها خط و نشان کشیده‌اند و آنها را تهدید کرده‌اند که در بیرون از مدرسه آنها را کتک خواهند زد. حتی یک مورد را به یاد می‌آورم که دانش‌آموزان به صورت دست جمعی در سر کلاس درس به مبصر حمله ور شده و وی را به شدت کتک زده بودند وقتی او را به دفتر مدرسه آوردند که سر و صورتش خون‌آلود بود. اینها و دهها مورد دیگر از این قبیل ما را بر آن می‌دارد که نسبت به انتخاب مبصر و نقش و تاثیر وی در برقراری نظم کلاس و رابطه وی با دانش‌آموزان با حساسیت زیادتری برخورد کنیم و رابطه میان مبصر و دانش‌آموزان را دقیقاً کنترل کنیم و نگذاریم به بیراهه کشیده شود و در صورت پیدا شدن مورد یا موردهایی سریعاً اقدام کنیم.‌
مبصر به عنوان نماینده کلاس یک نوع تمرین دموکراسی است که از این طریق دانش‌آموزان یاد می‌گیرند که چگونه به فرد مورد علاقه خود رای بدهند و او را به عنوان نماینده خود انتخاب کنند پدیده رای دادن و انتخاب کردن برای دانش‌آموزان مدارس به ویژه در مقطع ابتدایی بسیار جالب و هیجان‌انگیز است. نگارنده همیشه در ابتدای سال تحصیلی شاهد شور و حال و هیجان زایدالوصف دانش‌آموزان ابتدایی بوده‌ام آنها از چند روز قبل از انتخاب مبصر، پی در پی یادآوری و برای روز موعود لحظه‌ شماری می‌کردند و اشتیاق نشان می‌دادند.‌ تاجایی که امکان دارد تمام دانش‌آموزان مستعد و فعال کلاس را حتی برای چند روز هم که شده مبصر کنید و طعم احساس مسئولیت را به آنها بچشانید تا لذت مبصر شدن را احساس کنند و حسرت به دل نمانند و نیز خود را هم محک بزنند و اجازه ندهید که مبصر شدن مخصوص یک یا دو نفر یا عده‌ای خاص باشد. معلمان و مربیان باید به این مساله توجه داشته باشند اگر رابطه مبصر و شاگردان به صورت آزاد باشد، جو کلاس مانع بروز مسائل انضباطی می‌شود.
● نتیجه ‌گیری‌
مبصر شاگردی است که از سوی معلم، ناظم و مدیر مدرسه برای مراقبت شاگردان و همکلاسی‌های خود و نیز ایجاد نظم تعیین می‌شود. مبصر در صورتی که به انتخاب دانش‌آموزان باشد نماینده نامیده می‌شود. دانش‌آموزان مبصر شدن را دوست دارند و آن را موقعیت و امتیازی برای خود می‌دانند و در آن نوعی اقتدار و قدرت می‌بینند و حاضرند به هر قیمتی به این مهم دست یابند و قدرت خود را به رخ سایر دوستان خود بکشند و از این طریق ابراز وجود و خودنمایی کنند. مسئولیت‌پذیری و ایجاد نظم و انضباط از مهم‌ترین وظایف مبصر به حساب می‌آید و مبصر در مقابل مسئولیتی که به وی داده شده است باید پاسخگو باشد و در ایجاد نظم و انضباط در کلاس باید از خود دانش‌آموزان کمک بگیرد و با همکاری آنها کلاس را اداره کند، در غیر این صورت موفق نخواهد شد انتخاب مبصر یک زمینه مساعد برای تربیت اجتماعی و تقویت روحیه مشارکت در امور خود و دیگران است، انتخاب مبصر به عنوان نماینده کلاس یک نوع تمرین دمکراسی است که دانش‌آموزان یاد می‌گیرند که چگونه به فرد مورد علاقه خود رای بدهند و او را به عنوان مبصر انتخاب کنند.

غلامرضا آتش ‌دامن، کارشناس علوم تربیتی‌
منابع:
۱) آذری، اعظم و دیگران (۱۳۸۵) نماینده کلاس، فارسی سوم ابتدای
۲) تاجیک اسماعیلی، عزیزالله (۱۳۷۴) مبصر کلاس، نشریه پیوند شماره ۱۹۷
۳) عمید، حسن (۱۳۶۰) فرهنگ فارسی، انتشارات ابن سینا
۴) گمینیان، وجیهه (۱۳۸۲) مقاله راه‌های شناخت و شکوفایی خلاقیت در دانش‌آموزان نشریه پیوند، شماره ۲۸۹
۵) معین، محمد (۱۳۷۷) فرهنگ فارسی، انتشارات امیرکبیر

منبع : وزارت آموزش و پرورش ایران