مشکلات نفت ایران

شورای روابط خارجی آمریکا در تحلیلی به بررسی مشکلات نفتی ایران پرداخته است. در این تحلیل که به قلم «لیونل بیهنر» نوشته شده مسائل مختلفی منجمله اهمیت انرژی در اقتصاد ایران، میزان جدی بودن مشکلات بخش انرژی ایران، جایگاه جهانی اقتصاد ایران، تاثیرات پائین آمدن قیمت انرژی بر اقتصاد ایران، اقداماتی که ایران برای برطرف کردن مشکلاتش انجام داده و سایر مسائل مورد بررسی قرار گرفته است.
بر اساس اظهارات تعدادی از اقتصاددان‌های غربی، بخش انرژی ایران زیر فشار قیمت یارانه ای بنزین و پیشرفت ناچیز میادین نفتی فرسوده اش به آرامی در حال فروریختن است.
ایران با وجود دارا بودن دومین ذخایر بزرگ نفت جهان بعد از عربستان به سهمیه‌بندی بنزین متوسل شده است. با افول قیمت‌های جهانی انرژی، تعدادی از تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند که به اقتصاد ایران که در حال حاضر از تحریم‌های شورای امنیت رنج می‌برد می‌تواند ضربه‌ای جدی وارد شود که وارد آمدن چنین ضربه‌ای تاثیرات سیاسی مهمی خواهد داشت. یک متخصص اقتصاد حتی اینطور پیش‌بینی می‌کند که میزان صادرات انرژی ایران با کاهش تدریجی تا سال ۲۰۱۵ بدون سرمایه‌گذاری خارجی به صفر می‌رسد. ایران می‌گوید که گام‌هایی را برای جذب سرمایه‌گذاری مانند انعقاد قراردادهای چشمگیر انرژی با کشورهای مثل چین و پاکستان برداشته ولی ثابت شده که تمایلی برای قطع رایانه‌ بنزین و تحت کنترل درآوردن اشتهای داخلی برای مصرف انرژی ندارد.
● اهمیت انرژی در اقتصاد ایران:
فروش نفت و گاز طبیعی بخش اعظمی از درآمدهای دولت ایران و حدود ۸۰ درصد صادرات آنرا تشکیل می‌دهد. ۱۰ درصد از ذخایر به اثبات رسیده نفت جهان در ایران قرار دارند اما در حالیکه تولید نفت ایران (روزانه در حدود ۴ میلیون بشکه) در سال‌های اخیر کاهش یافته میزان عرضه همزمان با میزان تقاضا رشد نکرده است.
ایرانیان با قیمت‌های مصنوعی انرژی در میان بزرگ‌ترین مصرف کنندگان نفت و بنزین در جهان هستند. جمعیت ۶۸ میلیون نفری که از زمان ۱۹۷۹ دو برابر شده سالانه رشدی در حدود ۵۰۰ هزار نفر دارد که این امر به این معناست که تولید قابل پیش‌بینی آینده بعید به نظر می‌رسد که بتواند همگام با تقاضای داخلی انرژی پیش رود. به این ترتیب با وجود منابع عظیمی که ایران در اختیار دارد باید در حدود یک سوم نفت خام مورد نیاز خود را وارد کند. آژانس بین المللی انرژی ارزیابی کرده که ایران برای تحقق اهداف تولید خود تا سال ۲۰۳۰ به ۱۶۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری نیاز دارد.
● مشکلات بخش انرژی ایران چقدر جدی هستند؟
مقامات نفتی ایران به این موضوع اشاره کرده اند که انتظار دارند درآمدهای نفتی ایران در این سال به ۵۰ میلیارد دلار برسد و ذخایر ارزی خارجی گسترده ایران که در حدود ۶۰ میلیارد دلار است نشانه هایی از اقتصادی سلامت هستند. غلامرضا نوری، معاون وزیر نفت ایران چنین پیش بینی کرده که ایران به اندازه هفتاد سال نفت کافی دارد اما اقتصاد دانها در خصوص سلامت اقتصادی ایران مشکوک هستند. در همین خصوص «روجر استرن» از دانشگاه جان هاپکینگز می گوید که سال گذشته ایران برای اولین بار به جای تثبیت منابع و جبران کمبودهای خود به برداشت از ذخایر ارزی خود روی آورد.
او چنین پیش بینی می کند که صادرات نفتی ایران می توانند تا سال ۲۰۱۵ بدون سرمایه گذاری معنی داری یا کاهش مصرف داخلی به صفر برسند در غیر اینصورت ایرانی ها مجبور خواهند شد که از اوایل ماه مارس اقدام به سهمیه بندی بنزین یا مصرف نفت شوند که هر دوی این سناریوها بعید به نظر می رسد. او در گزارشی که برای آکادمی ملی علوم نوشته گفته که به طور مجازی همه افزایش درآمدها به پروژه‌های داخلی و صنایع زیان آور اختصاص یافته است.
حتی کاظم وزیری هامانه وزیر نفت ایران سپتامبر گذشته اعلام کرد که تولید نفت ایران در صورتی که سرمایه گذاری بزرگی در آن بعمل نیاید می تواند سالانه ۱۳ درصد کاهش داشته باشد. نتیجه عدم سرمایه گذاری در ایران پائین آمدن میزان صادرات نفت ایران است. تهران به علت خسارات عظیمی که در جنگ ایران و عراق به صنایع نفتی آن وارد آمده و همچنین خودداری دولتها از سرمایه گذاری در منابع نفتی فرسوده آن نتوانسته میزان سهمیه تولید نفت خود که اوپک برای آن مقرر کرده را عملی کند. اقتصاد دانها اینطور ارزیابی می کنند که نتایج صنایع در حال نابودی ایران کاهش میلیون ها بشکه نفت در سال باشد.
● جایگاه اقتصادی ایران چگونه است؟
با وجود قیمت جهانی بالای نفت، اقتصاد ایران همچنان ضعیف مانده است. اقتصاد ایران از تورم بالا و میزان بیکاری بالای دو رقمی رنج می برد. بانک جهانی چنین محاسبه کرده که با توجه به افزایش میزان نیروی کار و افزایش میزان جمعیت ایران، اقتصاد ایران نیاز به تولید سالانه هفتصد هزار شغل جدید برای جذب داوطلبان جدید به نیروی کار دارد.
قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل که دسامبر سال گذشته میلادی به ایران تحمیل شد صادرات اقلامی به ایران که می تواند در تولید آنچه که تسلیحات هسته ای نامیده می شود کاربرد داشته باشد را قدغن می کند. واشنگتن تلاش می کند تا مانع از همکاری بانک های خارجی که با موسسات اقتصادی ایران همکاری می کنند شود.
اما «اکبر تربت» از دانشگاه دولتی کالیفرنیا می گوید که ایران در مقایسه با همسایگان خود در خاورمیانه اقتصاد بهتری دارد و با رشد اقتصادی سالانه ۵الی ۶ درصد و افزایش میزان صادرات در مقایسه با میزان واردات از اوضاع خوبی برخوردار است. او می گوید که میزان رسمی بیکاری در رسما ۱۰ درصد اعلام شده ولی احتمالا نزدیک به ۳۰ درصد است که با سایر کشورهای منطقه برابر است.
● قیمت های پائین جهانی نفت چه تاثیراتی بر اقتصاد ایران دارند؟
چنین چیزی کاملا مشخص نیست. مایکل بیلیک، مدیر گروه ریسک سیاسی در گروه انرژی PIRA در این خصوص به روزنامه وال استریت ژورنال گفت که نفت ۵۰ دلاری ایران را در معرض خطر بزرگی قرار نمی دهد. کارشناسان هشدار می دهند که سقوط قیمت نفت می تواند تاثیرات بسیار بدی بر روی اقتصاد ایران داشته باشد و احتمالا منجر به میزان برداشت بیشتر از ذخایر ارزی خود یا جستجوی وام از کشورهای مثل چین و روسیه گردد.
احمدی نژاد بشدت بر روی قیمت بالای انرژی جهانی تکیه کرده تا بتواند به برنامه های بزرگ اجتماعی خود عمل کند. بودجه اخیر او که میزان مخارج دولت را به میزان ۲۰ درصد افزایش می دهد شامل بیش از ۳۰۰ برنامه اجتماعی است.
بر اساس آمارهای ارائه شده توسط شرکت پیشگوئی بازار، تهران سالانه بین ۲۰ میلیارد دلار الی ۳۰ میلیارد یا ۱۵ درصد تولید ناخالص داخلی را خرج سوخت گرمایشی و یارانه های انرژی می کند. تابستان گذشته اساتید دانشگاهی ایران نامه سرگشاده ای به احمدی نژاد فرستادند و از سیاست های ناکارآمد وی در خصوص یارانه ها انتقاد کردند.
● دولت ایران چه اقداماتی برای رفع نگرانی های خود در خصوص انرژی انجام داده است؟
تهران برای مقابله با بحران انرژی چندین گام برداشته است که در میان آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
▪ کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی:
محمود احمدی‌نژاد اخیرا چنین موضعی را در پاسخ به تصمیم عربستان‌سعودی برای کاهش قیمت نفت به حدود ۵۰ دلار در هر بشکه اعلام کرد. از نظر ظاهری اعراب چنین تصمیمی را برای تقویت اقتصاد جهانی اتخاذ کردند که بشدت به نفت وابسته است ولی ایرانی‌ها به این موضوع مشکوک هستند که هدف از اینکار ضربه زدن به اقتصاد آنها بوده است.
احمدی‌نژاد در سخنرانی اخیر خود در این خصوص گفت: ما چنین فرض می‌کنیم که دشمنان ما می‌خواهند با کاهش قیمت نفت به ما ضربه بزنند. با وجود قیمت فعلی ۵۰ دلاری نفت، قیمت نفت در بودجه دولت در سال ۱۳۸۶ در حدود ۳۰ دلار در نظر گرفته شده تا در صورت بروز حوادث غیر مترقبه (حمله اسرائیل یا آمریکا) که ممکن است سبب کاهش قیمت نفت شود مشکلی در بودجه دولت پیش نیاید. احمدی‌نژاد در این سخنرانی همچنین خواستار توسعه خودروهای بهینه‌سوز و گسترش سیستم حمل و نقل عمومی به منظور جلوگیری از وابستگی ایران به درآمدهای نفتی شد.
▪ کاهش مصرف داخلی:
با آغاز سال جدید شمسی که از ماه مارس آغاز می‌شود ممکن است که ایرانی‌ها مجبور به سهمیه‌بندی مصرف بنزین شوند. گزارش‌ها نشان می‌دهد که چنین برنامه‌ای در حال حاضر در دست اقدام است. تلاش‌هایی که در تابستان گذشته برای سهمیه‌بندی بنزین صورت گرفت از ترس واکنش شدید عمومی و مخالفت محافظه‌کاران در مجلس به بعد موکول شد. هنوز مشخص نیست سهیمه‌بندی بنزین چقدر شدید خواهد بود. هدف از سهمیه‌بندی و تهیه کارت‌های هوشمند پایدار نگاه داشتن قیمت‌های داخلی همزمان با کاهش مصرف بنزین است که با افزایش جمعیت و اختصاص یارانه به آن افزایش یافته است. «عباس ویلیام سامی» از مرکز تحلیل‌های دریایی در این خصوص در هفته‌نامه ویکلی استاندارد نوشته که انگیزه اولیه پشت این طرح‌ها تحریم‌های شورای امنیت هستند.
● امضای قراردادهای انرژی با همسایگان شرقی:
ایران در ماه سپتامبر قرارداد لوله کشی با قزاقستان به ارزش ۵/۳ میلیارد دلار امضا کرد و در ماه نوامبر نیز قراردادی در حوزه انرژی با چین به ارزش ۱۰۰ میلیارد امضا کرد. قرارداد چین صادرات سالانه در حدود ۱۰ میلیون تن گاز طبیعی در طول ۲۵ سال آینده را فراهم می‌کند و اکتشاف‌‌های گوناگون کمپانی دولتی چین و حقوق آنرا تضمین می‌کند. تازه‌ترین قرار داد دو کشور نیز قرارداد ۶/۳ میلیارددلاری برای توسعه میدان گازی پارس جنوبی است.
این قرارداد منعکس کننده نیاز بسیار شدید چین به انرژی و همچنین تمایل ایران به همکاری بیشتر با همسایگان شرقی خود است. ایران به تازگی عضو ناظر سازمان همکاری‌های شانگهای که یک پیمان امنیتی به رهبری چین و روسیه است شده است. در نهایت ایران قصد دارد که قرارداد خط لوله با هند و پاکستان به ارزش ۷ میلیارد دلار را تا ژوئن سال ۲۰۰۷ به امضا رساند، هر چند که بسیاری از تحلیلگران شک دارند که ایران بدون اینکه اصلاحات اساسی در بخش انرژی خود بوجود آورد از پس این قرارداد برآید.
● ایجاد یک مینی اوپک:
در اوایل سال ایران طرح ایجاد یک نسخه کوچکتر از اوپک را به همراه روسیه و قط مطرح کرد. یک طرح جذاب که کشورهائی مثل روسیه و ایران را قادر می‌سازد تا کنترل بیشتری بر قیمت جهانی انرژی داشته باشند. این گروه (مینی اوپک) همچنین باعث تقویت روابط اقتصادی ایران و روسیه می‌شود که نیمی از ذخایر گاز طبیعی دنیا را در اختیار دارند. کرملین این پیشنهاد را یک «طرح جالب» خواند اما تاکید کرد این طرح نباید در جهت ایجاد یک کارتل گازی با هدف تثبیت قیمت‌ها باشد.
▪ چه کسی در مورد سیاست‌ انرژی ایران تصمیم می‌گیرد؟
تصمیمات مربوط به حوزه نفت و گاز توسط وزیر نفت و به همراه رئیس جمهور و کمیته انرژی مجلس صورت می‌گیرد. به خاطر نقش انرژی در سیاست خارجی ایران سایر کمیته‌ها شامل کمیته امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در موضوعات مربوط به انرژی دخالت دارند. مدیران شرکت‌های دولتی انرژی ایران نیز می‌توانند در سیاست‌های مربوط به انرژی تاثیرگذار باشند اما در برنامه انرژی هسته‌ای ایران تصمیمات ابتدا توسط رهبر به علی لاریجانی مذاکره کننده ارشد هسته‌ای ارائه ‌می‌شود. به خاطر دیدگاه‌های متفاوت و گاه متعارض در موضوعات انرژی کارشناسان با سیاست درهم برهم تهران مواجهند. جان هاپکینز استرن، معتقد است پراکندگی تصمیم‌گیری در ایران باعث ایجاد تنش بین شاخه‌های مختلف قدرت در این کشور شده است. به عنوان مثال علی لاریجانی اغلب اظهارات احمدی‌نژاد در مورد برنامه هسته‌ای را تصحیح و یا حداقل ملایم‌تر می‌کند.
● برنامه هسته‌ای ایران چه نقشی در این معادله دارد؟
از یک سو برخی کارشناسان در بخش نفت از این ادعای ایران که این کشور به انرژی‌های جانشین مثل انرژی هسته‌ای برای تولید الکتریسته احتیاج دارد حمایت می‌‌کنند و از سوی دیگر برنامه هسته‌ای ایران که بسیاری از کشورهای غربی معتقدند می‌تواند به برنامه تسلیحات اتمی تبدیل شود باعث اعمال تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد و فشارهای مالی واشنگتن شده است. در همین خصوص استرن می‌گوید: دستیابی به انرژی هسته‌ای برای ایران در چنین شرایطی دشوار است. برخی از کارشناسان معتقدند انرژی هسته‌ای به ایران اجازه می‌دهد سطح پائین تولید خود را جبران کرده و صادرات نفت و گاز را تقویت کند.
● مشکلات انرژی ایران چه تاثیری بر سیاست خارجی دارد؟
استرن معتقد است پیشنهاد حمله نظامی یا تحریم‌های وسیع‌تر ممکن است نتایج معکوس به همراه داشته باشد. در مقابل او از فشارهای اقتصادی حمایت می‌کند. یعنی با استفاده از گزینه‌هایی مثل افزایش مالیات بر مصرف، بکارگیری تکنولوژی‌هایی که با سوخت محدود کار می‌کنند یا سایر ابزارها تقاضای خارجی برای نفت کاهش پیدا کند.
برخی دیگر از کارشناسان معتقدند تضعیف اقتصاد ایران نفوذ دیپلماتیک آمریکا در تعامل با ایران در مورد موضوعاتی مثل برنامه هسته‌ای و نفوذ در عراق را به همراه دارد. گروهی از تندروها در دولت آمریکا و اسرائیل نیز معقتدند ایران با استفاده از سلاح نفت می‌تواند به حملات نظامی پاسخ بدهد.
بنابراین ضعف اقتصادی ایران می‌تواند مانع از قطع صادرات نفت و یا بستن تنگه هرمز به عنوان سلاح‌ نفتی ایران شود. طرفداران این تئوری معتقدند که در شرایطی که ممکن است اقتصاد ایران قویتر شود عاقلانه تر آن است که هر چه زودتر با ایران مقابله شود.

محمد صادق امینی

منبع : ایران انرژی