روند جهانی شدن اقتصاد

برای شناخت بهتر روند جهانی شدن اقتصاد و مخصوصاً تجارت جهانی بهتر است عقربه تاریخ را قدری به عقب برگردانده و مطالعه مختصری در مورد شناخت نهادهایی که در این امر نقش آفرین بوده اند داشته باشیم. در این ارتباط موضوع را در دو فصل مورد بررسی قرار خواهیم داد.
در فصل اول :
تشکیل نهادها و سازمانهای ذیربط که این فصل خود در دو بخش:
ـ نهادهای پولی نظیر صندوق بین المللی پول و بانک جهانی
ـ نهادها و سازمانهای تجاری نظیر گات و سازمان تجارت جهانی مورد بررسی
و در فصل دوم:
به تحلیل عملکرد سازمان تجارت جهانی از بدو تشکیل ۱۹۹۵ تا کنون (۲۰۰۷) پرداخته خواهد شد.
● تشکیل نهادها و سازمانهای ذیربط
▪ نهادهای یولی :
ـ صندوق بین المللی پول و بانک جهانی
در جریان کنفرانسی گه در ماه ژوییه ۱۹۴۴ میلادی مطا بق ۱۳۲۳ هجری شمسی در شهر برتون وود در ایالت نیوهمپشیر آمریکا در چهارچوب مقررات سازمان ملل متحد با حضور ۴۵ دولت تشکیل گردید و قصدش برقراری و ایجاد یک کادر همکاری اقتصادی بود و اهدافی را در موارد زیر دنبال میکرد:
ـ تشویق همکاری پولی بین المللی
ـ ایجاد تسهیل و رشد همراه با موازنه تجارت جهانی
ـ تشویق جهت تحکیم مبادلات پولی
ـ کمک در جهت ایجاد یک سیستم چند جانبه پرداخت ها
ـ در اختیار قراردادن منابع صندوق برای کشورهایی که در جهت برقراری تعادل و تراز حساب ها مشکل دارند.
نهایتاً طرحی که توسط وایت, یکی از متخصصین فدرال رزرو (بانک مرکزی آمریکا) تهیه و در آن به حذف هرچه سریعتر انحصارات و قیود موجود و تسهیل رشد و انتظام پولی و تجارت بین المللی توجه داشت مورد توجه قرار گرفته و دوّل حاضر به این نتیجه رسیدند که میبایست یک نهاد که به تعادل مبادلات کشورها و قابل تبدیل بودن پول آنها کمک نمایی بوجود آید و در راستای این نظریات و اهداف صندوق بین المللی پول تأسیس گردید و در کنار آن بانک بین المللی ترمیم و توسعه بوجود آمد که بعدا بنام گروه بانک جهانی نامیده شد که دارای پنج زیر مجموعه می باشد:
ـ بانک جهانی برای ترمیم و توسعه ۱۸۴ عضو
ـ اتحادیّه بین المللی توسعه ۱۶۳ عضو
ـ شرکت مالی بین المللی ۱۷۵ عضو
ـ آژانس چند جانبه ضما نتنا مه سرمایه گذاری ۱۵۸ عضو
ـ مرکزبین المللی برای حل اختلافات ناشی از سرمایه گذاری ۱۳۴ عضو
و عضو بودن در صندوق بین المللی پول یکی از شرایط اصلی عضویت در گر.ه بانک جهانی میباشد.
ایران در تاریخ ۲۹ دسامبر ۱۹۴۵ به عضویت بانک جهانی برای ترمیم و توسعه و ۲۸ دسامبر ۱۹۵۶ به عضویت شرکت مالی بین المللی ئ ۱۰ اکتبر ۱۹۶۰ به عضویت اتحادیّه بین المللی توسعه در آمده است.
در این راستا ایالت متحده آمریکا هدف اساسی مهمی را تحت عنوان ایجاد یک نظام نوین جهانی براساس مذاکره از طریق سازمانهای بین المللی را دنبال و این خواسته آمریکا ابتدا با تشکیل سازمان ملل متحد و سپس صندوق ببن المللی پول و بانک جهانی برای ترمیم و توسعه عملی گردید.
ـ نهادها و سازمانهای تجاری :
- گات و سازمان تجارت جهانی
ـ گات
در مورد تجارت بین الملل آمریکاییها توسط اقتصاد دانهای شناخته شده حمایت می شدند بهر قیمتی می خواستند از تکرار راه حلهای حمایت کننده ای که در سالهای ۱۹۳۰ مطرح می شد پرهیز نمایند لذا با ارایه یک پیش نویس که مجوز مذاکرات چند جانبه برای حذف تدریجی موانع مبادلات تجاری را میداد موضوع را پیگیری کردند.
در این ارتباط دو مذاکره از سالهای ۱۹۴۶ شروع گردید, یکی در مقّر سازمان ملل متّحد که سوژه آن ایجاد یک سازمان بین المللی تجاری و دیگری در شهر ژنو سوییس که دستور کار آن کاهش موانع گمرکی نظیر تخفیف حقوق و عوارض گمرکی بود.
مذاکره اوّل که در مقّر سازمان ملل متحد جریان داشت در مارس ۱۹۴۸ تحت عنوان منشور هاوان جمع بندی گردید و نهایتاً بعنوان یک معاهده فراموش شده بدان نگریسته شد, زیرا کنگره آمریکا از تصویب آن خودداری و علّت آنرا مغایرت با اصل حاکمیّت ملی آمریکا در زمینه سیاستهای تجاری بیان نموده و نتیجتاً هیچ سازمان تجاری بین المللی در آن سال تشکیل نگردید.
مذاکره دوّم که در شهر ژنو سوییس جریان داشت در ماه اکتبر۱۹۴۷ ده نتیجه رسیده بود منجر به تنظیم قرارداد کلی در زمینه تخفیف تعرفه های گمرکی گردید که زیر بنای تشکیل یک نهاد بین المللی جدید در زمینه تجاری بنام گات را فراهم آورد ئ در آن به نحوه عمل و تشکیلات در قالب ۳۸ اصل تحت عنوان معاهده گات توجّه و در لحظه پایانی مذاکره و تنظیم قرارداد نهایی فقط ۳۸ کشور حضور داشتند که بعنوان اوّلین مؤسسین این نهاد محسوب میشوند و این معاهده از ابتدای ژانویه ۱۹۴۸ به مرحله اجرا در آمد که متکی بر پنج اصل زیر بود:
ـ اصل دولت کاملة الوداد, بر اساس این اصل تمامی امضاکنندگان از مزایا بطور مساوی برخوردار بوده که اگر دو کشور الف و ب بطور دوجانبه تخفیفاتی برای حقوق و عوارض گمرکی مبادلات خود قایل شوند این امتیاز بطور اتوماتیک شامل دیگر امضاکنندگان این قرارداد می شود.
ـ اصل ثابت بودن حقوق گمرکی, بر اساس این اصل هر امضا کننده باید حداکثر حقوق گمرکی معیّن شده را رعایت و از آن تجاوز نکند و این حداکثر برای سه سال تعیین که در صورت عدم تجدید نظر در آخر مهلت بطور اتوماتیک تمدید میگردد.
ـ اصل تأ یید محصول از بُعد ملّی, بر اساس این اصل بمحض ورود یک کالا که حقوق گمرکی آن پرداخت شده باید از بُعد مقرّرات داخلی از حقوق مساوی با کالاهای تولید داخل برخودار باشد.
ـ اصل شفاف بودن سیاست های تجاری, بر اساس این اصل کلّیه امضاکنندگان باید کلّیه موانع واردات را بجز حقوق گمرکی حذف نمایند , مخصوصاً ایجاد محدودیّت های کمّی منع شده است.
ـ اصل تعادل در دادن امتیاز به طرفین, بر اساس این اصل تمامی کشورها در صورت ارایه امتیاز از ناحیه یک طرف , طرفهای متقابل نیز میبایست امتیازی برای دیگری قایل شوند.
استثنآتی به این اصول نیز در معاهده در نظر گرفته شده که چون این نهاد (گات ) عملا از سال ۱۹۹۵ با تشکیل سازمان تجارت جهانی انحلال آن اعلام شده نیازی به اشاره به آنان ملحوظ نمی شود.
در مجموع معاهده گات در محدوده ضوابط مطرح بوده و بدنه اصلی این نهاد را کشورهای اصلی امضا کننده معاهده تشکیل میداده و جلسات آن بیصورت سالانه براساس هر دولت یک رأی برگزار می شده است.
شورای گات در حد فاصل جلسات سالانه تشکیل و وظیفه اصلی آن آماده کردن پرونده های مهم برای تصویب در جلسات سالانه بوده است.
در رأس امور سازمانی گات یک سکرتاریا که شامل مدیر کل , معاون کل , دو معاونِ معاون کل و مدیران بخشها وجود داشته است.
عملکرد گات را تحت دو عنوان میتوان بررسی نمود :
ـ دوره های مذاکرات
ـ نحوه حل اختلافات
وظیفه اصلی گات برگزاری مرتب مذاکرات تجاری چند جانبه بین کشورهای امضا کننده بوده و از سال ۱۹۴۷ تا ۱۹۹۴ هشت دور مذاکره انجام شده است:
در دور مذاکرات اول تا پنجم اساساً بر کم کردن موانع تعرفه ای تأکید و تصمیم گیری شده و از دور مذاکرات ششم و هفتم مذاکرات به کالاهای غیر تعرفه ای نیز سرایت داده شده است.
آنچه مهم است افزایش پیوستن کشورهای مختلف به این معاهده که با عضویت ۲۳ کشور در سال ۱۹۴۷ میلادی شروع و به ۱۲۰ کشور در سال ۱۹۹۴ در کنفرانس مراکش رسیده که همراه با تنوع ورود موضوعات مختلف در این مذاکرات علاوه بر مذاکرات اصلی در مورد کالاهای تعرفه ای , کالاهای غیر تعرفه ای نظیر مقررات , خدمات , مالکیت اختراعات , مقررات حل اختلافات , پوشاک , کشاورزی , تشکیلات سازمان تجارت جهانی و غیره را در بر میگرفته است.
آنچه در آخرین دور مذاکرات که بعنوان مذاکرات ار گویه از ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۴ مطرح بوده ,معاهدات مهمی تنظیم و امضا گردیده که می توان موارد زیر :
ـ معاهده در مورد تجارت و ارایه خدمات
ـ معاهده در مورد مالکیت اختراعات
ـ معاهده تجارت مواد اولیه پوشاک که در نتیجه این معاهده , معاهده معروف «مولتی فیبر» که در سال ۱۹۷۴ تنظیم شده بود فسخ گردد
ـ معاهده در مورد کشاورزی که کاهش حمایتهای دولتی را مد نظر داشته است
ـ معاهده در مورد رفع موانع سرمایه گذاریهای مستقیم خارجی را نام برد.
در سالهای آخر دور هشتم مذاکرات پیشنهاد میشود , گات که بصورت نهاد بوده تبدیل به سازمان تجارت جهانی گردد و از این زمان مبنای تشکیل جدی سازمان تجارت جهانی پایه ریزی شد.
در بخش حل اختلافات در نهاد بین المللی گات این حق برای هر عضو در نظر گرفته شده بود که بتواند علیه عضو دیگری که به تعهدات خود بر اساس معاهده گات مستقیم یا غیر مستقیم انجام نداده شکایت مطرح نماید که جهت رسیدگی و مراحل آن بصورت طرح مستقیم اعتراض به کشور مقابل و پیشنهاد حل اختلاف از طریق مشاوره و مذاکره دو طرفه و در صورت عدم حصول نتیجه مورد اول , موضوع بصورت جزایی نزد مجمع عمومی اعضاء طرح که در دو مرحله صورت میگرفته است.
ـ ارایه اختلاف به کارشناسان مستقل که آنها گزارش نهایی را بصورت یک راه حل مطرح میکردند.
ـ سپس کشورهای عضو آنرا جهت اجرای نظریات کارشناسان به کشورهای طرف اختلاف ارایه میدادند.
برسی اجمالی نشانگر آن است که اعتراضات از سال ۱۹۷۰ رو به رشد گذاشته , اللخصوص ارایه اعتراضات علیه آمریکا چندین برابر شده و ردیف های بعدی متعلق به ژاپن و اتحادیه اروپا بوده است.
این نحوه رسیدگی به اختلافات از انتقادات مصون نبوده چون نحوه رسیدگی تحت تأ ثیر مقررات تبعی و حق وتو برای اعضاء غیر متخلف قایل شده و مدت معینی را برای رسیدگی به اختلاف و تصمیم گیری قایل نشده ئ کشورهای عضو فقط به پیشنهاد حل اختلاف بر اساس گزارش کارشناسان مستقل اکتفا کرده و ضمانت اجرایی ندارد ولی در عین حال در اکثر اوقات کشورهای طرف اختلاف به این توصیه ها توجه میکرده اند.
نهایتاً با توجه به ازدیاد موارد مطروحه در جلسات گات و عدم وجود یک مقررات کامل با ضمانت اجرا در جهت حل اختلافات اعضاء ناتوانی گات نمایان و کشورهای عضو را بر آن داشته که نظریه تبدیل نهاد گات به سازمان بین المللی بنام سازمان تجارت جهانی بطور جدی مطرح و در سال ۱۹۹۴ در کنفرانس مراکش تبد یل نهاد گات به سازمان تجارت جهانی جنبه رسمیّت پیدا کند و سازمان تجارت جهانی بصورت یک سازمان که شخصیت حقوقی داشته باشد اعلام موجودیت نماید.

منبع : هوای تازه