بررسی گزارش استنادی نشریات فارسی: عملکرد کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز به عنوان مجری طرح

در این مقاله خلاصه ای از طرح پژوهشی نمایه استنادی علوم ایران(ISC) و گزارش های استنادی نشریات فارسی (PJCR) در راستای تحقق فرمایشات مقام معظم رهبری جهت تاسیس مرکز استنادی علوم ایران و کشورهای اسلامی، با همکاری معاونت پژوهشی وزارت علوم ، تحقیقات و فنآوری و اجرای کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی ارائه می گردد. معرفی این پایگاه و امکانات جستجو در آن از دیگر مطالب این مقاله می باشد.
● مقدمه:
نشریات ادواری از منابع مهم اطلاعات علمی وفنی به حساب می آیند. هر روز بر تعداد نشریات ادواری افزوده می شود. براساس راهنمای مجلّه ها و روزنامه های ایران[۱] در سال۱۳۸۰ تعداد ۱۰۰۷نشریه ادواری فارسی در جمهوری اسلامی ایران منتشر شده است(البته تعداد نشریات شهرستان ها ۴۱۹ عنوان می باشد). برخی از این نشریات به وسیله بخش خصوصی و برخی دیگر به توسط دانشگاه ها، مؤسسات تحقیقاتی و سایر دستگاههای دولتی که برای تحقیق و توسعه ارزش خاصی قایل اند انتشار می یابد.
اهمیت نشریات به عنوان یک منبع اطلاعاتی بر کسی پوشیده نیست.در کشورهای پیشرفته برای دسترسی به بهترین نشریه و انتخاب نشریه های دلخواه که متناسب با علایق جامعه استفاده کنندگان از کتابخانه ها باشد، روش های گوناگونی مرسوم گردیده است. از جمله این روشها می توان به "بررسی استفاده نشریات ادواری" اشاره کرد، که به عنوان یک روش معمول و متداول در سطح کشورهای پیشرفته توسط ناشران معتبر بین المللی از جمله مؤسسه علمی مورد استفاده قرار می گیرد. واقعیت این است که اگر بخواهیم نشریات ادواری جمهوری اسلامی ایران را رتبه گذاری نموده و بدین طریق به کتابخانه های کشور فرصت انتخاب نشریات دلخواه و به نویسندگان و مترجمین فرصت چاپ مقاله های خود را در بهترین مجله ها بدهیم، لازم است از چنین روش علمی استفاده کنیم.
● سرچشمه بررسیهای استنادی:
تحلیل استنادی، یکی از روشهای کتاب سنجی است که به ارزیابی متون علمی، براساس شمارش استنادهای تعلق گرفته به آن متون می پردازد. به طور کلی، یک مقاله علمی به تنهایی وجود ندارد بلکه ساخته و پرداخته از متون آن موضوع است. (زایمان،۱۹۶۸) ساندیسون (۱۹۸۹) عقیده دارند که استناد تنها یک سری اطلاعات کتابشناختی در پایان مقاله،کتاب، پایان نامه و .... نیست، بلکه نشان دهنده تصمیم یک نویسنده است که می خواهد رابطه بین مدرکی را که در دست تهیه دارد، با نوشته ای دیگر نشان دهد.
همچنین، شاو(۱۹۷۹) معتقد است که استناد در بین نویسندگان رابطه ای برقرار می کند که می توان از آن به عنوان واحد اندازه گیری ارتباط غیر مستقیم نویسندگان از طریق متون یاد کرد. گرچه استفاده از زنجیره استنادها در غرب به قرن نوزدهم بر می گردد، ولی انتشار نمایه استنادی علوم براساس تحلیل های استنادی در سال۱۹۶۳، نخستین بار استفاده از این ابزار را برای ردیابی مقالات علمی همگانی ساخت.
دامنه موضوعی نمایه استنادی منتشره توسط مؤسسه اطلاعات علمی شامل، نمایه استنادی علوم، نمایه استنادی علوم اجتماعی، و نمایه استنادی علوم انسانی و هنر است. با توجه به بیان ویژگی های تحلیل استنادی و نتایج بدست آمده از آن، می توان به اهداف طرح پژوهشی گزارشهای استنادی نشریات فارسی اشاره کرد.
● اهداف طرح :
هدف این طرح بررسی نشریه های فارسی و رتبه بندی آنها براساس مطالعات استنادی است. با انجام این تحقیق، علاوه بر راهنمایی کتابداران در انتخاب نشریه های مورد نظر و صرفه جویی در بودجه، فضا و نیروی انسانی، صحافی و نگهداری و حفاظت، قادر خواهیم بود تا به ناشران مجله ها نشان دهیم که مجله یک ناشر در مقایسه با سایر مجله ها در همان رشته موضوعی از چه رتبه ای برخوردار است. به عبارت دیگر، هدفی که گزارش های استنادی نشریات معتبر فارسی[۲] دنبال می نماید این موضوع مهم است که یک نشریه چقدر به دفعات توسط مجلات دیگر مورد استناد و استفاده قرار می گیرد.
● هدف های خاص این طرح عبارت است از:
۱) تعیین عامل تأثیر[۳] هر مجله که در واقع نشان دهنده رتبه مجله در بین سایر مجله ها است: عبارت است از نسبت تعداد استنادهای تعلق گرفته به مجله در دو سال قبل، با تعداد مقالات دو سال گذشته آن نشریه، در یک سال مشخص.
۲) تعیین شاخص نزدیکی[۴] : عبارت است از نسبت تعداد استنادهای تعلق گرفته به یک نشریه، به تعداد مقالات آن نشریه در سال مورد بررسی
۳) تعیین نیم عمر[۵] مجلات استناد کننده و استناد شونده: نیم عمر نشریه در واقع مدت زمانی که مقالات در موضوعات مختلف از تازگی برخودار بوده، و نشان دهنده استفاده از آنها در مطالعات بعدی است، که می تواند حائز اهمیت باشد.
نشریات استناد کننده: نشریاتی که مقالات مجلات دیگر را مورد استفاده قرار داده اند، نشریات استناد کننده نامیده می شوند.
نشریات استناد شونده: مجلاتی که مقالات آنها در مطالعه بعدی مورد استفاده قرار گرفته است، نشریات استناد شونده نامیده می شوند.
تعداد استنادها: تعداد دفعاتی را نشان می دهد که نشریه توسط سایر نشریات، در سال مورد بررسی، مورد استناد واقع شده است.
تعداد مقالات: عبارت است از تعداد مقاله های منتشر شده یک نشریه در یک سال خاص.
گزارش استنادی نشریات فارسی با بررسی و انتخاب از میان بهترین الگوهای بین المللی و بومی سازی جهت انطباق با نیازهای داخلی طراحی شده است. به بیانی ساده، روش کمّیِ حاضر، مبتنی بر میزان استفادهء نویسندگان و در سطحی بالاتر، نشریات از نشریات و مجموعه مقالات آنها، بنیانگذاری شده است. این روش یکی از روشهای متداول در سطح کشورهای پیشرفته است که ناشران معتبر بین المللی مانند موسسه اطلاعات علمی برای سالیان نسبتا طولانی از آن استفاده می کنند.
روند تهیه گزارشهای استنادی نشریات فارسی مطابق زیر بود:
الف) انتخاب مجله ها و شرایط انتخاب آن ها:
ـ در این پایگاه نشریه هائی مشاهده می شوند که شماره های آن در یکسال شمسی کامل باشند.
ـ از وارد کردن نشریاتی که به طور نامنظم منتشر گردیده و شماره های آن با تاخیر به دست کتابخانه منطقه ای می رسد خودداری می شود.
ـ افرادی که مقالات خود را در نشریه یا نشریات مورد نظر به چاپ می رسانند، می توانند نام این نشریات را جهت ورود به این پایگاه به کتابخانه منطقه ای توصیه کنند.
ب) تهیه کپی از منابع و ارجاعات
ج) آماده سازی اطلاعات جهت ورود به کامپیوتر
د) شناسایی موضوع مجله ها
ه) تهیه نرم افزارها با دو بخش: ۱) درون داد و تصحیح اطلاعات ۲) نمایش اطلاعات
اکنون امکان مراجعه به این پایگاه و دسترسی به اطلاعات آن، نه تنها از طریق سایت کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز بلکه از طریق سایت http://www.idc.gov.ir نیز میسر می باشد. با مراجعه به بخش گزارش استنادی نشریات فارسی(PJCR) می توان با جستجو بر اساس سال به اطلاعات زیر دست یافت:
▪ سال جستجو: ۱۳۸۰
▪ تعداد کل مقالات :۳۷۳۶
▪ تعداد مقالات نشریات دارای ضریب تاثیر: ۱۷۲۸
▪ تعداد مقالات نشریات فاقد ضریب تاثیر: ۲۰۰۸
▪ سال جستجو: ۱۳۸۱
▪ تعداد کل مقالات :۴۱۷۵
▪ تعداد مقالات نشریات دارای ضریب تاثیر: ۳۲۱۸
▪ تعداد مقالات نشریات فاقد ضریب تاثیر: ۹۵۷
▪ سال جستجو: ۱۳۸۲
▪ تعداد کل مقالات :۴۴۹۹
▪ تعداد مقالات نشریات دارای ضریب تاثیر: ۳۶۹۶
▪ تعداد مقالات نشریات فاقد ضریب تاثیر: ۸۰۳
▪ سال جستجو: ۱۳۸۳
▪ تعداد کل مقالات :۵۶۵۱
▪ تعداد مقالات نشریات دارای ضریب تاثیر: ۴۷۷۴
▪ تعداد مقالات نشریات فاقد ضریب تاثیر: ۸۷۷
▪ سال جستجو: ۱۳۸۴
▪ تعداد کل مقالات :۵۲۰۷
▪ تعداد مقالات نشریات دارای ضریب تاثیر: ۴۴۱۵
▪ تعداد مقالات نشریات فاقد ضریب تاثیر: ۷۹۲
▪ سال جستجو:۱۳۸۵
▪ تعداد کل مقالات :۱۳۹۴
▪ تعداد مقالات نشریات دارای ضریب تاثیر: ۸۴۲
▪ تعداد مقالات نشریات فاقد ضریب تاثیر: ۵۵۲
به علاوه با مراجعه به بخش نمایه استنادی علوم ایران (PSCI) امکان جستجو در بخش های مختلف از جمله جستجوی در همکرد، جستجوی عمومی و جستجو در استنادها میسر می باشد.مثلا" در بخش جستجوی عمومی با جستجو بر اساس یک نویسنده آثار منتشر شده توسط نویسنده مربوط در نشریات تحت پوشش ارائه می گردد. اطلاعات کامل کتابشناسی به همراه تعداد استنادها به مقاله مورد نظر از دیگر امکانات جستجو است. مرتب سازی نه تنها بر اساس تاریخ، بلکه بر اساس تعداد استنادها، تاریخ انتشار، میزان ارتباط و ... ممکن می باشد.
گزینه جستجو در استنادها این امکان را می دهد که مثلا با وارد کردن یک نویسنده، مقالاتی که به نویسنده مورد نظر استناد کرده اند، به همراه اطلاعات کتابشناسی کامل ارائه گردد. با انتخاب هر یک از عناوین و کلیک بر روی گزینه نمایش منابع، امکان تجزیه و تحلیل آن مدرک میسر می گردد.
●نحوه قرارگیری نشریات معتبر وزارت علوم یا وزارت بهداشت در ISC :
ISC ، نشریات را از سال ۱۳۸۰ نمایه کرده است. در بخش گزارش های استنادی نشریات فارسی ما به دو سال قبل نیز باز می گردیم، بنابراین، دوره های نشریه از ۱۳۷۸ به بعد را برای کتابخانه منطقه ای ارسال نمائید. ارسال یک نسخه چاپی و همچنین نسخه الکترونیکی با قالب Microsoft Word باعث سرعت در امر انتقال نشریه شما به سیستم خواهد شد.
●امکان نمایه سازی نشریاتی غیر از نشریات معتبر وزارت علوم در ISC :
پایگاه‌های اطلاعاتی مقاله‌های الکترونیکی و نشریات الکترونیکی نمایه های دیگری هستند که در سطح کشور از جایگاه ویژه ای برخوردار می باشند. این نمایه نامه ها حاوی مقاله های علمی از بخش کثیری از نشریات کشور می باشند. ارسال اطلاعات چاپی و الکترونیکی با قالب Microsoft Word نشریه شما را در دستور کار نمایه سازی برای این پایگاه قرار خواهد داد.
●نحوه اشتراک در ISC :
برای استفاده از گزارش های استنادی نشریات فارسی با استفاده از گزینه‌های انتخاب نشریات و میانگین ضریب تاثیر قادر به مشاهده وضعیت نشریه خود هستید. در مورد نمایه استنادی علوم ایران نیز نیاز به اشتراک وجود ندارد و دسترسی بدون اشتراک وجود دارد.با اینحال ارسال مرتب نشریه به صورت چاپی و الکترونیکی موجبات تسهیل پردازش نشریه را در ISCفراهم می آورد.

منابع و مآخذ:
۱- سلطانی،پوری؛ اقتدار، رضا. "راهنمای مجله ها و روزنامه های ایران ۱۳۸۰". تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران،۱۳۸۱.
۲- مهراد، جعفر ؛ مقصودی، رویا." گزارش های استنادی نشریات فارسی"طرح پژوهشی کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز.مرداد ۱۳۸۳.
۳- سایت کتابخانه منطقه ای علوم و تکنولوژی شیراز به آدرس :
http://www.srlst.com/rlst-en_files/Page۱۶۷۳.htm
۴- sandison, A.(۱۹۸۹).” Documentation note: thinking aboute citation analysis.”journal of documentation .۴۵(۱) :۵۹-۶۴.
۵- Shaw. W.M. (۱۹۷۹).” Entropy, information and communication.” Information choices and policies: proceedings of the ۱۹۷۹ ASIS annual meeting. Vol.۱۶.
۶- Smith, L. (۱۹۸۱). “Citation analysis.” Library trends. ۳۰(۱): ۸۳-۱۰۶.
۷- Ziman, J. M. (۱۹۶۸). Public Knowledge: an essay concerning social dimension of science. Cambridge: Cambridge university press.
یادداشتها:
۱- سلطانی، پوری، اقتدار، رضا. راهنمای مجله ها و روزنامه های ایران۱۳۸۰. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران،۱۳۸۱.
۲- Persian Journal Citation Reports (Persian JCR)
۳- Impact Factor
۴- Immedicay Index
۵- Half Life

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران