«سالک»، بیماری سال

«سالک»، یک بیماری مزمن پوستی بدون درد، تب و مشترک میان انسان و تعدادی از حیوانات از جمله جوندگان و سگ است که توسط پشه خاکی از فرد بیمار، به دیگران انتقال می یابد. این بیماری معمولا موجب مرگ نمی شود ولی به دلیل ظاهر زننده بیماری آسیب های جدی به لحاظ روانی و اجتماعی روی بیمار می گذارد.
این بیماری بویژه در فصول گرم سال و در مناطق گرمسیر کشور، بیشتر مشاهده می شود. «سالک» در فارسی به معنای بیماری سال است ، یعنی این بیماری در طی کمتر از یک سال خوب می شود. «سالک » یک نوع بیماری جلدی ناشی از موجود تک یاخته اجباری داخل سلولی به نام «لیشمانیا» بوده و بدین جهت نام علمی آن «لیشمانیوز جلدی» می باشد.
در ایران گونه های «لیشمانیاماژور» و «لیشمانیامینور» عوامل ایجادکننده این بیماری با دو شکل متفاوت می باشد که تحت عنوان سالک نوع روستایی(مرطوب ) و شهری (خشک ) دسته بندی می گردند که دارای اختلافات اپیدمیولوژیک قابل ملاحظه ای هستند ولی مرز کاملا مشخص بین بیماری سالک شهری و روستایی وجود ندارد و در بعضی نقاط نمی توان نوع بیماری را کاملا مشخص نمود.
این بیماری در آغاز به صورت یک برجستگی کوچک (پاپول ) است که به تدریج بزرگ شده و به صورت زخم درمی آید و احتمال دارد که زخم ها خود به خود ظرف چند هفته تا چند ماه و گاهی یکسال و یا بیشتر بهبود یابند.
ممکن است ضایعات منفرد یا متعدد بوده و گاهی بدون زخم و به ندرت منتشر شود. در برخی افراد عود بیماری پس از بهبود به صورت زخم و یا برجستگی کوچک در محل زخم قبلی خوب شده ظاهرمی شود. «لیشمانیا» در کل باعث سه دسته بیماری می شود:
۱ ) لیشمانیوز احشایی که گرفتاری در احشا بخصوص طحال وجود دارد.
۲ ) لیشمانیوز جلدی، مخاطی که علاوه بر پوست مخاط های بینی و حلق و دهان گرفتار می شود.
۳ ) لیشمانیوز جلدی که درگیری در پوست وجود دارد و در واقع همان سالک است و خود به دو صورت جلدی شهری(خشک)، جلدی روستایی(مرطوب) می باشد که در ایران فقط دو نوع سالک جلدی و احشایی وجود دارد. در مواقعی که پاپول یا زخم پوستی بیشتر در نقاط باز بدن بیش از ۱۰ روز طول کشیده باشد به سالک جلدی مشکوک می شویم.
● عوامل بیماری
مهم ترین راه انتقال بیماری از طریق گزش پشه خاکی است که محدوده پرواز آن کم است و در مکان های تاریک و مرطوب بخصوص در ابتدای لانه های موش ها استراحت می کنند و همچنین در بیابان ها و جنگل های بارانی یافت می شوند. پشه خاکی نیمه اهلی، اطراف شهرها و در زیرسنگ ها و نخاله های ساختمانی زندگی می کند و طول هر پرواز آنها حداکثر یک متر و حداکثر تا چندصدمتری محل تولید می باشد.
● ناقل و مخزن بیماری
ناقل این بیماری نوعی پشه ریز به نام پشه خاکی یا «فلبوتوموس» که اندازه آن ۲ تا ۳ میلیمتر و بدن آن پر از مو به رنگ زرد مایل به کرم است. پشه خاکی ماده خونخوار است و از خون انسان و بعضی پستانداران تغذیه می کند.
بال های این پشه موقع استراحت نسبت به بدنش زاویه ۴۵ درجه تشکیل می دهد. این حشره در طول روز در جاهای مرطوب و تاریک، شکاف و عمق دیوارها، اماکن متروکه، اصطبل ها، اطراف توده های زباله و لانه جوندگان استراحت می کند و در ساعات اولیه شب شروع به خونخواری از انسان و حیوانات می نماید. مخزن بیماری در سالک نوع شهری، انسان است.
سگ و خانواده سگ سانان (شغال و روباه) بطور اتفاقی به این بیماری مبتلا می شوند و در سالک نوع مرطوب یا روستایی مخزن بیماری، جوندگان وحشی نظیر موش های صحرایی هستند. اواخر تابستان و پاییز برای سالک روستایی و تمام سال برای سالک شهری است. سالک شهری می تواند از انسان به انسان منتقل شود.
● روش های پیشگیری از سالک
۱ ) استفاده از پشه بندهای آغشته به سموم موقع استراحت هنگام شب در فضای باز.
۲ ) استفاده از حشره کش های موثر شیمیایی در منازل به صورت مستمر.
۳ ) نصب توری مناسب پشت پنجره های منازل برای جلوگیری از ورود حشره ناقل در طبقات اولیه ساختمان.
۴ ) دفع صحیح و مستمر زباله و فضولات دامی و انسانی و جلوگیری از انباشته شدن آنها.
۵ ) بهسازی محیط و از بین بردن شکاف ها و درزهای طبقات اولیه ساختمان که محل استراحت پشه ناقل می باشد.
۶ ) از بین بردن سگ های ولگرد و جوندگان مخزن بیماری.
۷ ) محافظت و پوشیده نگه داشتن زخم های سالک برای جلوگیری از گزش پشه خاکی و انتقال بیماری.
۸ ) درمان کامل و به موقع بیماران مبتلا.
● علائم بیماری
بیماری سالک بسته به تعداد محل های گزش پشه به صورت یک زخم یا زخم های متعدد در نقاط باز بدن مانند صورت، بینی، گوش، دست و پا ایجاد می شود. محل گزش ابتدا به صورت یک برآمدگی قرمز رنگ است که سپس به گره سفت و کبود رنگی تبدیل می شود و درصورت عدم درمان مناسب، زخمی شده و با بهبود هر زخم یک جوشگاه فرورفته و پایدار به وجود می آید.
در این میان اضافه شدن عفونت های ثانویه ممکن است زخم سالک را به فرم های عفونی دیگر تبدیل کند. عامل بیماری سالک، انگل تک یاخته ای به نام «یشمانیا» است که در زخم های پوستی ناشی از این بیماری در انسان، جوندگان و سگ مبتلا به سالک وجود دارد. هنگام خونخواری پشه خاکی از زخم های سالک، انگل به داخل بدن پشه خاکی وارد و با نیش این پشه آلوده به انسان سالم منتقل می شود.
● درمان بیماری
سالک اگر رو به بهبود است و گسترش نمی یابد و در محلی نیست که زیبایی به مخاطره بیفتد نیاز به درمان ندارد، ولی اگر زخم بزرگ ، چرکی یا متعدد باشد باید درمان شوند که ظرف۶ تا ۸ هفته به درمان جواب می دهد. اگر عود کرد باید یک دوره درمان شود و بین دو دوره باید ۲ هفته فاصله باشد. در صورت عفونت ثانویه ابتدا عفونت درمان شود. تصمیم گیری در مورد درمان به محل و وسعت ضایعه بستگی دارد.
ولی بهرحال فرم های کوچک ، خود به خود بهبود می یابند و نیاز به درمان خاصی ندارند، ولی وظیفه بهورز ارجاع تمام موارد مشکوک بیماری به پزشک مرکز است بطوریکه با مشاهده هر زخمی که کورک مانند بوده و در نقاط باز بدن باشد و بعد از دو هفته بهبود نیابد به خصوص در مناطق بومی بیماری بایستی بهورز آن را به پزشک ارجاع دهد. در مواردی که درمان مورد نیاز است آن را به دو صورت « درمان موضعی» و « درمان سیستمی» می توان انجام داد. در «درمان موضعی » دارو در ناحیه مبتلا مورد استفاده قرار می گیرد و شامل موارد زیراست:
۱ ) تزریق داخل و اطراف ضایعه.
۲ ) درمان با روش سرد نمودن ضایعه یا کرایوتراپی.
۳ ) گرمادرمانی.
۴ ) درمان با ترکیبات دارویی موضعی (مثل پمادها).
و در «درمان سیستمی» داروی مورد نیاز از طریق تزریق عضلانی استفاده می شود و در موارد زیر کاربرد دارد:
۱ ) عدم بهبود با درمان موضعی.
۲ ) محل نامناسب ضایعه برای درمان موضعی مثل نوک بینی و اطراف ارگان های حیاتی مثل گوش و چشم.
۳ ) درمان انواع منتشر پوست.

منبع : روزنامه ابتکار