خانواده‌های خاکستری‌رنگ

ویلیام گود، ارائه‌دهنده تئوری همگرایی در کتابش به نام انقلا‌ب جهانی و الگوهای خانواده، پیش‌بینی کرده بود که همگرایی اجتناب‌ناپذیری در سیستم خانواده وجود دارد و تمام اشکال خانواده به شکل خانواده زن و شوهری مدرن در خواهند آمد.
از نظر گود هماهنگی تئوریکی بین سیستم خانواده زن و شوهری و جهان مدرن وجود داشت، او از این نظر دنباله‌رو پارسونز بود و زمان این تغییر را نیز ۱۰ تا ۲۰ سال آینده می‌دانست. ‌
روند گذار از سنت به مدرنیسم، عرصه‌های متعدد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و... را دچار تحول می‌کند، مقوله خانواده در این میان، به‌عنوان حوزه روابط خصوصی کنشگران (اعضای خانواده) همواره با چالش‌ها و تضادهای عمیق ارزشی، هنجاری، عرفی و اخلا‌قی مواجه شده است. بی‌تردید با وجود روابط متعالی میان دو عرصه عمومی (جامعه) و خصوصی (خانواده)، ضرورت تغییر و تحول در ساختار سنتی، خانواده به‌عنوان نخستین پایگاه تربیت و اجتماعی شدن افراد، برای دستیابی به جامعه بهتر همواره از اهمیت خاصی برخوردار است. ‌
این نهاد جدا از اینکه به‌عنوان یکی از مهمترین نهادهای جامعه‌پذیری افراد مطرح است پایه و اساس مهمترین ساخت اجتماعی نیز محسوب می‌شود و در میان سایر نهادها بیشترین تغییرات اجتماعی را داشته و خود یکی از تاثیرگذارترین نهادهاست. ‌
این نهاد در واقع، پاسدار و حافظ سنن فرهنگی جامعه است و با نقشی که در انتقال آن به نسل بعد دارد، به حفظ و پایداری فرهنگ کمک می‌کند. از طرف دیگر خانواده تنها نقش منفعل و واسط ارزش‌های فرهنگی جامعه به نسل بعدی را برعهده ندارد، بلکه خود با دخل و تصرف در ارزش‌های فرهنگی و انتظارات اجتماعی از موقعیت‌ها و نقش‌های متفاوت، در نوع و ماهیت مناسبات اجتماعی بین افراد، نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کند. (علیرضایی، ۱۳۷۹؛ ۲)
جامعه ایرانی بیش از یک سده است که شاهد تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی و فرهنگی است و تحولا‌ت ساختاری مهمی را در ارتباط با زنان از سر گذرانده است: صنعتی شدن، شهرنشینی، رشد طبقه متوسط و... و در زمینه‌های ایدئولوژیکی مانند افول پدرسالا‌ری، تضعیف نقش اسطوره زن خانه‌دار، مادر و ...، زنان در پی این تغییرات توانسته‌اند به برخی موقعیت‌ها و مشاغل مختلف اجتماعی که قبلا‌ در تصرف مردان بوده است، راه‌یابند. ‌
حق رای، دسترسی به امکانات آموزشی، ورود گسترده به دانشگاه‌ها، اشتغال و شرکت در امور سیاسی و اجتماعی و... از جمله دستاوردهایی بودند که زنان در این راستا از آن برخوردار شدند. در اثر این تحولا‌ت، خانواده نیز مصون نماند؛ هر چند دگرگونی‌های بنیادی در جامعه ایران که در ارتباط با زنان اتفاق افتاد قابل ملا‌حظه بود و به ارتقای نقش و جایگاه اجتماعی زنان در جامعه منجر شد و زن را در حوزه‌ای وارد کرد که قبلا‌ تحت نفوذ و سلطه مردان بود، ولی با این حال این تحول در موقعیت اجتماعی نتوانست موقعیت نابرابر زن و مرد را در خانواده به‌طور کامل دگرگون کند. ‌
تغییرات در خانواده چه در ساختار و چه در کارکرد آن ناشی از فرآیندهای چندی است که هرگاه این فرآیندها حاصل شود قطعا خانواده دگرگون خواهد شد و چون خانواده در متن جامعه حضور دارد، هرگونه تغییر و تحولی نخست از خانواده شروع می‌شود. ‌
در این میان خانواده ایرانی در صد سال اخیر در کشاکش فرهنگی میان الگوهای سنتی و مدرن قرار داشته است و این خانواده شاهد تحولا‌تی برآمده از تغییرات کلی‌تر جامعه بوده است که مهمترین آن قرار گرفتن در فرآیند و روند نوسازی (مدرنیزاسیون) و برخورد با پیامدهای آن است. ‌
کشاکش فرهنگی، ارزش‌ها و رفتارها نیز در خانواده‌ها دچار دگرگونی شده‌اند و بسیاری از رفتارهای ثابت و دیرین خانوادگی کمرنگ شده و رفتارهای دیگری برجای آن نشسته‌اند. ‌
برنامه‌ها و سیاست‌های اجتماعی در ایران به‌گونه‌ای است که نهاد خانواده همانند سایر کشورها در حال هسته‌ای شدن پیش می‌رود، سیر صعودی آمار ثبت‌شده طلا‌ق و دگرگونی‌هایی همچون کاهش تعداد خانوار، افزایش سن ازدواج به همراه افزایش سن باروری، افزایش تعداد خانواده‌های تک‌سرپرست به همراه فقر و بیماری‌های جدید در ایران نشانه‌هایی از وقوع بحران جدید را در خانوادهای ایرانی نمایان می‌کند. ‌
بیشترین موضوعاتی که توانسته براین نهاد اثر بگذارد صنعتی شدن و رسانه‌هایی است که امروز جای خود را در تمام خانواده‌ها به‌عنوان یکی از اعضای خانواده باز کرده است. ‌
خانواده امروزین ایران دیگر به الگوهای نسل پیش از خود وفادار نبوده و فرآیند جامعه‌پذیری را عمدتا در میان همسالا‌ن خود، رسانه‌های نوینی چون ماهواره، اینترنت و الگوهای زیست جوان امروزی در گستره جهانی جست‌وجو می‌کنند. ‌
تغییرات شکل زندگی از سنتی به مدرنیته آن‌قدر سریع و فراگیر اتفاق افتاده که قدیمی‌ترین روابط را هم تحت‌تاثیر قرار داده است. در جوامع سنتی گذشته، نقش و کارکرد خانواده به‌عنوان هسته اصلی جوامع محسوس‌تر بود، در جوامع کنونی هر خانواده مدرن دیگر تابع قوانین سنتی خانواده گسترده قدیمی نیست. اگر در آن زمان قانونی نامحسوس و نانوشته اعضای به هم پیوسته یک خانواده گسترده را برآن می‌داشت تا به دلیل طردنشدن از جمع خانواده، اصولی را رعایت کنند، امروز دیگر این منع برداشته شده است. ‌
در این تغییرات مطمئنا خانواده به‌عنوان زیربنای اصلی جامعه پایدار، هنگامی که آسیب ببیند قطعا جامعه را نیز دچار تزلزل خواهد کرد و آن موقع است که دیگر نمی‌توانیم از جامعه سالم و پایدار سخن بگوییم. ‌
چرا که خانواده از دیدگاهی یک نشان یا نماد اجتماعی شمرده می‌شود و برآیند یا انعکاسی از کل جامعه است. ‌
پس هرگز نمی‌توان انتظار داشت جامعه‌ای سالم باشد اما از خانواده‌هایی سالم برخوردار نباشد. به درستی که هیچ خانواده‌ای هم نمی‌تواند ادعای سلا‌متی نماید چنانچه فرزندان ناسالم از درون خانواده بیرون بیایند. ‌
در واقع انسان‌ها نمی‌توانند به یکباره از شرایط سنتی به شرایط مدرن جهش نمایند. گذار از جامعه سنتی به جامعه مدرن، خانواده سنتی به خانواده مدرن و انسان سنتی به انسان مدرن، نیازمند عبور از یک مرحله <خاکستری> است. مرحله‌ای که در آن هر آنچه از گذشته و در فرآیند اجتماعی شدن در ذهن فرد یا جامعه نقش بسته تغییر می‌کند، خانواده نیز در این میان بیشترین تغییرات را می‌بیند. ‌ تحولا‌ت در خانواده به زمینه‌سازی و پی‌ریزی عوامل تغییر در جامعه بستگی دارد و بالعکس، اصلا‌ح روابط و شرایط حاکم بر خانواده همواره نیازمند بازبینی و اصلا‌ح در نظام ارزشی و هنجارهای رسمی و غیررسمی اجتماع است. این تغییرات چه در ساختار و چه در کارکرد آن ناشی از فرآیندهای چندی است که هرگاه این فرآیندها حاصل شود قطعا خانواده دگرگون خواهد شد. ‌
اگرچه همچنان خانواده امروزی به‌عنوان نهاد بنیادین جامعه شناخته می‌شود اما کارکردها، نقش‌ها حتی شکل و ساختار خانواده‌با آنچه در گذشته بوده، به صورت اساسی تفاوت کرده است که ولی آنچه مهم به نظر می‌رسد این است در جامعه کنونی تعیین سیاست‌ها نیازمند بررسی علمی و دقیق بوده و در تصویب طرح‌های که در راستای حمایت از خانواده انجام می‌گیرد باید طوری تصمیم گرفت که کوچکترین ضربه‌ای به این نهاد وارد نشود. ‌

غفار پارسا

منبع : روزنامه اعتماد ملی