ارزیابی کتاب‌های مرجع چاپی و تخصصی کتابخانه‌هایدانشگاه فردوسی مشهد از نظر روزآمدی، اعتبار، جامعیت و تعادل موضوعی

پژوهش حاضر با هدف ارزیابی کتاب‌های مرجع تخصصی فارسی و لاتین کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد، به روش پیمایشی و با استفاده از شیوة کتابسنجی انجام شد. برای انجام این پژوهش سیاهه‌های وارسی از منابع مرجع تخصصی فارسی و لاتین کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد به تفکیک دانشکده‌ها تهیه شدند. سپس سیاهة مراجع تخصصی فارسی با پایگاه «کتیبه» و «کتابشناسی ملی ایران»، و سیاهة مراجع تخصصی لاتین با راهنمای «والفورد» و سایت «آمازون» مقایسه شدند. نتایج نشان داد: ۹۱ درصد منابع مرجع تخصصی فارسی و ۲۳/۸۵ درصد منابع مرجع تخصصی لاتین موجود در کتابخانه‌ها روزآمد هستند، میزان جامعیت کتابخانه‌های این دانشگاه نسبت به بازار نشر ۶۱ درصد می‌باشد و ۳۰درصد از منابع مرجع تخصصی لاتین این کتابخانه‌ها در راهنمای «والفورد» معرفی شده‌اند.
همچنین، از نظر موضوعی بین منابع مرجع تخصصی فارسی انتشاریافته در ایران و منابع مرجع تخصصی فارسی موجود در کتابخانه‌ها و حوزه‌های موضوعی مورد توجه این دانشگاه تعادل نسبی وجود دارد.
● مقدمه و بیان مسئله
وجود منابع مرجع در دنیای کنونی که با انبوهی از اطلاعات و انتشارات مواجه هستیم، برای پیشبرد آموزش و پژوهش اهمیت بسیار دارد. آموزش و پژوهش دو کارکرد عمدة دانشگاه به شمار می‌آیند. در تمامی مراحل انجام یک پژوهش (از جمله در تهیة پیشینة پژوهش) استفاده از کتاب‌های مرجع (از قبیل چکیده‌نامه‌ها، نمایه‌نامه‌ها، مقاله‌نامه‌ها و...) ضروری است. این منابع ارزشمند، استفاده از دانش بشری را برای استفاده‌کنندگان آسان کرده‌اند و بخشی از نیازهای آموزشی و اطلاعاتی استادان، دانشجویان و دیگر اقشار جامعه را تأمین می‌کنند. رشد چشمگیر پذیرفتهشدگان دانشگاه‌ها، افزایش رشته‌ها و مقاطع تحصیلی مختلف، افزایش تعداد کادر آموزشی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی کشور و نیز مراکز و مؤسسات آموزشی و پژوهشی، نیاز به وجود منابع مرجع جدید، معتبر و متناسب با نیاز جامعة استفاده‌کنندگان از کتابخانه‌های دانشگاهی را افزایش می‌دهد. دانشگاه فردوسی مشهد نیز مانند برخی دیگر از دانشگاه‌های ایران در مقاطع و گرایش‌های تحصیلات تکمیلی رشد کرده است. بر اساس آخرین اطلاعات موجود در قسمت «راهنما»ی سایت پیشین دانشگاه فردوسی مشهد [۴]، در زمان انجام این پژوهش یعنی سال ۱۳۸۲، این دانشگاه دارای حدود ۱۵۰۰۰ دانشجو، ۶۴۰ نفر عضو هیئت علمی و بیش از ۱۴۰ رشته و گرایش تحصیلی در مقاطع کاردانی، کارشناسی و تحصیلات تکمیلی در ۶۶ گروه آموزشی بوده است. با توجه به چنین رشدی در این دانشگاه و نیاز جامعة دانشگاهی (بخصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی و استادان) به منابع مرجع، مجموعة مرجع این دانشگاه‌ تاکنون مورد ارزیابی قرار نگرفته است و مشخص نیست که منابع مرجع تخصصی فارسی و لاتین موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد از نظر مجموعه‌سازی چه وضعیتی دارند. بنابراین، ضروری به نظر می‌رسد از طریق انجام پژوهشی به مشکلات مجموعه پی برد.
● پژوهش‌های انجام شده در خارج از ایران
ارزیابی مجموعة مرجع کتابخانه‌ها در ایران برای اولین بار در سال ۱۳۵۶ انجام شد. در این سال «دغاغله» (۱۳۵۶) در پایان‌نامة کارشناسی ارشد خود، مجموعه کتاب‌های مرجع کتابخانه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران را (که در آن زمان «دانشگاه جندی شاپور» نامیده می‌شد) مورد بررسی قرار داد. بررسی او بر مجموعه کتاب‌های مرجع انگلیسی، فارسی و فرانسه در کتابخانة آن دانشکده تأکید داشت. در این پژوهش برای ارزیابی کتاب‌های علوم انسانی، از کتاب «راجرز» [۵] و برای ارزیابی کتاب‌های انگلیسی و فرانسوی از کتاب «شیهی» [۶] استفاده شده است. مقایسة کتاب‌های فوق با مجموعه کتاب‌های مرجع این کتابخانه نشان داد که ۳/۹ درصد از کتاب‌های مرجع موجود در کتاب «راجرز» در کتابخانة مورد پژوهش موجود بوده. همچنین، ۱/۱۴ درصد از مراجع ادبیات انگلیسی و ۳۷/۳ درصد مراجع ادبیات فرانسه موجود در کتاب «شیهی» در کتابخانة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی وجود داشت. در همان راستا و در همین سال، «جنتی» (۱۳۵۶) منابع مرجع رشته‌های علوم انسانی کتابخانه ملاصدرای دانشگاه شیراز را مورد ارزیابی قرار داد. «جنتی» با استفاده از روش مشاهدة عینی و مقایسة مجموعة مرجع با استانداردهای بین‌المللی در زمینة ارزیابی مراجع، فرضیة خود مبنی بر ناکافی‌بودن تعداد منابع مرجع در آن کتابخانه را به اثبات رسانید. در سال بعد «جوکار»(۱۳۵۷) در پژوهشی مشابه، کتاب‌های مرجع رشته‌های فیزیک، شیمی و زیست‌شناسی کتابخانه ملاصدرای دانشگاه شیراز را مورد ارزیابی قرار داد. وی اطلاعات موردنیاز خود را از طریق مصاحبه، مشاهدة عینی، و مقایسة مجموعة این کتابخانه با سه منبع مرجع معتبر لاتین در زمینه‌های ذکرشده گردآوری کرد. مقایسة انجام شده نشان داد که این کتابخانه تنها ۷۵/۳۷ درصد از کتاب‌های لاتین معرفی شده در سه منبع مرجع لاتین را دارا است. از مصاحبه با استادان بخش‌های مربوطه نیز چنین نتیجه‌گیری شد که منابع موجود، ۶۳ درصد از نیازهای علمی آن‌ها را برآورده ساخته است. مشابه «جنتی»، او هم ادعا کرد که مجموعة کنونی نمی‌تواند نیازهای آیندة مراجعان را برآورده سازد. «نیازی» (۱۳۷۳) با دیدگاهی وسیع‌تر، منابع مرجع را در حوزة علوم پایه در سه دانشگاه تهران، شهید بهشتی و تربیت معلم مورد ارزیابی قرار داد. وی منابع را از نظر گرایش موضوعی، نوع منابع موجود، و تناسب منابع با تعداد دانشجویان مقاطع تحصیلی مختلف و همچنین معرفی آن‌ها در دو منبع «والفورد» و «شیهی» مورد بررسی قرار داد و به نتایج زیر رسید:
۱) تناسب موضوعی در مجموعه‌ها وجود ندارد،
۲) منابع موجود روزآمد نیستند،
۳) کمبود شدیدی در منابع مرجع ردیف دوم احساس می‌گردد،
۴) تنها حدود ۲۵ درصد از منابع هر مجموعه در راهنمای «والفورد» و «شیهی» وجود دارند،
۵) نسبت منابع به تعداد دانشجویان بویژه در دانشگاه تربیت معلم پایین است.
در سال بعد و با روشی مشابه، «اعظمی ساردوئی» (۱۳۷۴) مجموعه منابع مرجع کتابخانه‌های مرکزی و دانشکده‌های پزشکی دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران، تهران، و شهید بهشتی را از نظر گرایش موضوعی مجموعه‌ها، نوع منابع مرجع موجود، روزآمد بودن منابع، نوع زبان، و میزان معرفی شدن منابع در سیاهه‌های هستة پزشکی موردنظر، مورد ارزیابی قرار داد. نتایج پژوهش‌ نشان داد در منابع مرجع موجود، توازن موضوعی وجود ندارد و بیشترین درصد منابع مرجع در هر یک از کتابخانه‌های مورد بررسی، متعلق به اطلس‌های پزشکی می‌باشد؛ منابع موجود در کتابخانة مرکزی شهید بهشتی نسبت به دیگر کتابخانه‌‌ها روزآمدتر است؛ و میزان هماهنگی منابع مرجع کتابخانه‌های مورد بررسی با سیاهه‌های هستة موردنظر، بسیار پایین است.
در پژوهش دیگری که توسط «زندیان» (۱۳۷۴) انجام شد، دو حوزة فنی و مهندسی از مجموعه منابع مرجع سه دانشگاه صنعتی شریف، امیرکبیر، و تربیت مدرس تهران بررسی شد. نتایج این بررسی نشان داد که بین موضوع‌های منابع مرجع رشته‌های مختلف در سه دانشگاه فوق هماهنگی وجود ندارد، به طوری که بیشترین تعداد منابع به رشته مهندسی برق اختصاص دارد. یافته‌ها همچنین نشان داد که همخوانی میان منابع سه دانشگاه با منابع معتبر بین‌المللی، تنها ۲۰ تا ۲۵ درصد بوده است.
مرور پیشینة پژوهش نشان می‌دهد که ارزیابی منابع مرجع یکی از زمینه‌های مورد توجه پژوهشگران ایران بوده است. در ارزیابی‌ها، معیارهایی چون اعتبار، توازن موضوعی، روزآمدی، و عدم توجه به معیارهای انتخاب در گزینش منابع مرجع، مورد توجه بوده است. مطالعة پیشینه‌ها نشان داد که در ایران در دانشگاه‌های مورد بررسی، کمبود منابع مرجع، ناهمخوانی با نیازها و بخصوص ناهمخوانی منابع با منابع مذکور در راهنماهای معتبر، مشاهده می‌شود. نظر به اینکه پژوهش جدیدی در ایران که از ویرایش جدید راهنمای منابع مرجع لاتین استفاده کند شناسایی نشد و نیز از آنجا که به نظر می‌رسد پژوهشی که به منابع مرجع فارسی توجه داشته باشد انجام نشده، توجه به این دو مورد در ارزیابی منابع مرجع کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی ضروری به نظر می‌‌رسد.
● پرسش‌های پژوهش
۱) منابع مرجع تخصصی لاتین موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد تا چه میزانی با منابع معرفی شده در راهنمای «والفورد» همخوانی دارند؟
۲) روزآمدی منابع مرجع تخصصی فارسی و لاتین موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد تا چه میزان است؟
۳) مجموعه منابع مرجع تخصصی فارسی موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد تا چه میزان با کتاب‌های مرجع منتشرشده در سال‌های ۸۱-۱۳۷۱ همخوانی دارند؟
● فرضیه‌های پژوهش
▪ فرضیه ۱ از نظر موضوعی، بین منابع مرجع تخصصی فارسی موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد و منابع مرجع تخصصی فارسی انتشاریافته در ایران، تعادل نسبی وجود ندارد.
▪ فرضیه ۲ از نظر کم‍ّی، بین منابع مرجع تخصصی معتبر لاتین موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد تفاوت معناداری وجود دارد.
▪ فرضیه ۳ از نظر روزآمدی، بین منابع مرجع تخصصی فارسی و نیز لاتین موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد در حوزه‌های علوم، فنی و مهندسی، کشاورزی، دامپزشکی و علوم انسانی تفاوت وجود دارد.
▪ فرضیه ۴ از نظر جامعیت، بین منابع مرجع تخصصی فارسی در حوزه علوم، فنی و مهندسی، کشاورزی، دامپزشکی و علوم انسانی تفاوت وجود دارد.
● نوع و روش انجام پژوهش، جامعة پژوهش و شیوة گردآوری اطلاعات
روش انجام این پژوهش، پیمایشی و نوع پژوهش کاربردی است و با استفاده از شیوة کتابسنجی انجام می‌شود. جامعة پژوهش عبارت است از مجموعة منابع مرجع تخصصی کتابخانة مرکزی، و ۱۴ کتابخانة دانشکده‌ای دانشگاه فردوسی مشهد. شایان ذکر است که در این پژوهش کتابخانة مرکزی دانشگاه فردوسی مشهد به عنوان یک واحد (دانشکده) درنظر گرفته شد. مجموعة این کتابخانه تنها از نظر روزآمدی مورد سنجش قرار گرفت؛ ولی چون مجموعه منابع مرجع آن حدود یک چهارم منابع مرجع موجود در کتابخانه‌های دانشگاه است، در بررسی کلی تعادل موضوعی و سنجش جامعیت حوزه‌های موضوعی دانشگاه، تعداد منابع مرجع تخصصی این کتابخانه، به مجموع عنوان‌ها در موضوع‌های مورد توجه دانشگاه اضافه شد و مورد سنجش قرار گرفت. نظر به اینکه بررسی منابع مرجع در یک دوره زمانی ده‌ساله مورد نظر این پژوهش می‌باشد، از کل منابع مرجع تخصصی فارسی (یعنی ۳۵۱۸ عنوان) تعداد ۱۰۱۲ عنوان که تاریخ انتشار آن‌ها از ۱۳۸۱-۱۳۷۱ می‌باشد و از کل منابع مرجع تخصصی لاتین موجود (یعنی ۴۴۳۴ عنوان) تعداد ۱۰۲۱ عنوان که تاریخ انتشار آن‌ها از ۲۰۰۲-۱۹۹۲ می‌باشد، انتخاب شد. این تعداد، دو سیاهة مربوط به مراجع تخصصی فارسی و لاتین را تشکیل داد. برای تهیه این سیاهه‌ها، با جستجوی کتاب‌های مرجع در فهرست رایانه‌ای کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد، ابتدا سیاهه‌ای از منابع مرجع فارسی و لاتین هر دانشکده تهیه شد. اطلاعات مربوط به هر کتاب در این سیاهه شامل عنوان، مؤلف، محل نگهداری،... و شمارة راهنما است. سپس، منابع مرجع تخصصی در این سیاهه از طریق مقایسة شمارة راهنما و موضوع با موضوع‌های مورد توجه دانشکده‌ها، انتخاب شدند. این سیاهه در فایل موقت فهرست رایانه‌ای کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد بر اساس تاریخ نشر تشکیل شد. منابعی که از نظر تاریخ نشر موردنظر پژوهش نبودند، حذف و سیاهة نهایی (شامل مراجع تخصصی موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد که سال انتشار آن‌ها به ترتیب برای منابع فارسی ۱۳۸۱-۱۳۷۱، و برای منابع مرجع تخصصی لاتین ۲۰۰۲-۱۹۹۲ بود) تهیه شد. سیاهه‌های یادشده، برای پاسخگویی به سؤال‌های پژوهش و آزمون فرضیه‌ها مورد استفاده قرار گرفتند.
● معیارهای ارزیابی منابع مرجع تخصصی لاتین
▪ اعتبار: از طریق مقایسة منابع مرجع تخصصی سیاهة وارسی، با منابع معرفی‌شده در راهنمای مرجع «والفورد» سنجیده شد.
▪ روزآمدی: برای سنجش روزآمدی، تاریخ نشر سیاهة وارسی منابع مرجع تخصصی لاتین کتابخانه‌های مورد پژوهش با تاریخ نشر همین منابع در راهنمای «والفورد»، سایت «آمازون» و در صورت نیاز منابع موجود در سایت ناشران مقایسه شد و میزان همخوانی ویرایش‌ها و جلدهای مختلف منابع موجود با موارد مشابه که در سه منبع «والفورد»، سایت «آمازون» و سایت ناشران معرفی شده بودند، مورد سنجش قرار گرفتند.
▪ تعادل موضوعی: یعنی نسبت منابع مرجع تخصصی در موضوع‌های موردنظر و موجود در هر دانشکده، به منابع مرجع تخصصی لاتین بازیابی شده در راهنمای «والفورد».
معیارهای ارزیابی منابع مرجع تخصصی فارسی
▪ جامعیت: یعنی همخوانی کم‍ّی مجموعه منابع مرجع تخصصی فارسی موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد با بازار نشر کتاب‌های مرجع در ایران.
▪ روزآمدی: یعنی مقایسه بین مراجع تخصصی فارسی موجود در کتابخانه‌ها با پایگاه «کتیبه» ویرایش ۱۳۸۱، و لوح فشرده «کتابشناسی ملی ایران» منتشر شده در سال ۱۳۸۲ که منابع فهرست شده تا پایان سال ۱۳۸۱ را دربر می‌گیرد. هرقدر منابع موجود در کتابخانه‌های مورد بررسی با منابع مرجع منتشرشده و موجود در «کتیبه» همخوان‌تر باشد، مجموعه روزآمدتر به‌شمار می‌آید. برای سنجش میزان روزآمدی و جامعیت مجموعه منابع مرجع تخصصی فارسی از «کتابشناسی ملی ایران» و ویرایش سال ۱۳۸۱ پایگاه «کتیبه» استفاده شده است. ادعا شده که این ویرایش از پایگاه «کتیبه» تمامی منابع منتشر شده از سال ۱۳۷۰ تا پایان سال ۱۳۸۰ را دربر می‌گیرد.
▪ تعادل موضوعی: یعنی نسبت منابع مرجع تخصصی موجود در هر دانشکده به منابع چاپ شده در همان زمینه و موجود در دو پایگاه «کتیبه» و «کتابشناسی ملی ایران». برای سنجش تعادل موضوعی، سیاهة منابع مرجع تخصصی فارسی با عناوین مشابه در دو پایگاه «کتیبه» و «کتابشناسی ملی ایران» مقایسه می‌شود.
● تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش
در این بخش، منابع مرجع تخصصی به ترتیب از نظر روزآمدی مراجع تخصصی فارسی و لاتین، اعتبار مراجع تخصصی لاتین، جامعیت منابع مرجع تخصصی فارسی، و تعادل موضوعی مراجع تخصصی فارسی و لاتین مورد بحث قرار می‌گیرند و در موقعیت‌های مناسب از هر یک از متغیرها برای پاسخ پرسش‌ها و آزمون فرضیه‌‌ها استفاده می‌شود.
● روزآمدی
متغیر «روزآمدی» در دو گروه کتاب‌های مرجع تخصصی فارسی و نیز لاتین مورد توجه قرار گرفت. بنابراین فرضیه ۳ و سؤال ۲، هریک در بخش‌های فارسی و لاتین به صورت جداگانه مورد بحث قرار می‌گیرند.
روزآمدی منابع مرجع تخصصی فارسی
در این بخش، به قسمت اول سؤال ۲ پاسخ داده می‌شود و قسمت اول از فرضیه ۳ مورد آزمون قرار می‌گیرد.
▪ سؤال ۲-۱. منابع مرجع تخصصی فارسی موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد تا چه میزان روزآمد هستند؟
برای سنجش روزآمدی منابع مرجع تخصصی فارسی، تک‌تک عنوان‌های موجود در سیاهة وارسی منابع مرجع تخصصی فارسی در پایگاه «کتیبه» جستجو شدند. در بررسی اولیه برخلاف انتظار، ۱۹۹ عنوان از منابع مورد بررسی در این پایگاه بازیابی نشد. منابع یادشده از طریق کتابشناسی ملی مورد جستجو قرار گرفتند و تعداد ۱۱۰ عنوان در کتابشناسی ملی حضور داشتند. ولی ۸۹ عنوان، با وجود انجام جستجو به روش‌های گوناگون و در فیلدهای متفاوت، در کتابشناسی ملی نیز حضور نداشتند. این ۸۹ عنوان، در بررسی آماری مورد توجه قرار نگرفتند. در نتیجه تعداد منابع قابل بررسی ۹۲۲ عنوان می‌باشد. نتایج به‌دست آمده در جدول شماره ۱ نمایش داده می‌شوند.

نام نشریه : کتابداری و اطلاع رسانی
شماره نشریه : ۲۹ - شماره اول، جلد ۸
پدیدآور : محمد سلیمانی، دکتر مهری پریرخ
تاریخ : بهار ۱۳۸۴
دانشگاه فردوسی مشهد از نظر روزآمدی، اعتبار، جامعیت و تعادل موضوعی [۱]
محمد سلیمانی [۲]
دکتر مهری پریرخ [۳]
مسعود بهمن آبادی