غده‌ای به وسعت یک بدن

اگر بدانید که خیلی از مشکلات مثل چاقی، لاغری، ریزش مو، تپش قلب یا حتی افسردگی می‌تواند زیر سر غده کوچکی به نام غده تیروئید باشد، دوست ندارید که آن را بیشتر بشناسید؟
● تیروئید چیست؟کجاست؟چکار می‌کند؟
وقتی می‌گوییم غده تیروئید، منظورمان یکی از چندین غده درون‌ریز بدن است که به صورت طبیعی در همه افراد در ناحیه جلوی گردنشان وجود دارد. این غده تقریبا ۲۰ گرم و به شکل پروانه‌ای کوچک است و زیر پوست جلوی گردنتان، در مجاورت نای، قرار دارد. اگر با یک انگشت قسمت سیب گردنتان و با انگشت دیگر بالای استخوان سینه‌تان را (استخوان پهنی که تا میانه قفسه سینه کشیده شده است) لمس کنید، محل دقیقش را پیدا می‌کنید. تیروئید در همان فضای کوچک ما بین انگشتانتان قرار دارد.
غده تیروئید در بدن ما با استفاده از مولکول‌های تشکیل‌دهنده پروتئین‌ها و ماده ید، هورمون‌های مهمی‌ می‌سازد و وارد جریان خون می‌کند که T۴ یا تیروکسین و T۳ یا تری‌یدو‌تیروئین نام دارند، این هورمون‌ها در سال‌های نخست پس از تولد در تکامل مغز و پس از تولد درکنترل تعادل سوخت و ساز و رشد سلول‌های انسانی نقش دارد. به همین دلیل کم‌کاری مادرزادی غده تیروئید اگر زود تشخیص داده نشود و تحت درمان قرار نگیرد، می‌تواند منجر به کند ذهنی کودکان شود. همچنین کم‌کار شدن تیروئید در سنین مدرسه نیز می‌تواند باعث کاهش توانایی‌های تحصیلی توقف رشدشان شود.
تیروئید شما تقریبا شبیه ترموستات موجود در منزلتان عمل می‌کند. اگر خیلی فعال باشد و T۴ وT۳ بسیار زیادی تولید کند، مانند این است که ترموستات در دمای بالایی تنظیم شده باشد؛ بنابراین خانه بیش از حد گرم می‌شود. اگر به حد کافی فعال نباشد، یعنی در دمای پایینی تنظیم شده و خانه خیلی سرد می‌شود و اگر هورمون‌های تیروئید به اندازه مناسب تولید شوند، درجه حرارت مطلوب دقیقا حفظ می‌شود.
● بیماری‌های تیروئید چیست؟
دو نوع مهم اختلال تیروئید یا بیماری تیروئید وجود دارد. غده تیروئید برخی اوقات بیش از میزان لازم هورمون ترشح می‌کند. پزشکان، این اختلال را پرکاری غده تیروئید یا هیپرتیروئیدیسم می‌نامند. میزان بیش از حد هورمون‌های تیروئید باعث می‌شود که واکنش‌های شیمیایی درون بدن با سرعتی زیاد انجام پذیرند. علائم ابتدایی پرکاری تیروئید شامل ریزش و نرم شدن موها، کاهش وزن همراه افزایش اشتها، لرزش و بی‌قراری، تحریک‌پذیری به صورت عصبانیت زودرس، عدم تحمل گرما، تعریق، تپش قلب، رطوبت زیادی پوست، افزایش دفعات اجابت مزاج به صورت اسهال، دل‌درد و دل پیچه، نامنظم شدن دوره‌های عادت ماهیانه در خانم‌ها، درد عضلات به همراه خستگی و ضعف عضلانی، افزایش فشار خون و نارسایی قلبی به‌ویژه در افراد مسن. گاهی علائم پرکاری به صورت بیرون‌زدگی پلک، نگاه خیره، اشک ریزش و احساس جسم خارجی در چشم و ملتحمه پرخون نیز دیده می‌شود.
کم‌کاری غده تیروئید یا هیپوتیروئیدیسم زمانی بروز می‌کند که میزان تولید هورمون‌های غده تیروئید در حد کافی نیست. افراد دچار این اختلال، احساس سرما کرده و می‌لرزند، اضافه وزن پیدا می‌کنند، احساس خستگی و ناتوانی دارند و تمرکز حواس کافی ندارند. خشکی پوست، ریزش موها و شکنندگی ناخن‌ها و فشار خون پایین از دیگر علایم این بیماری است.
● گواتر چیست؟
«فکر کنم گواتر داره!»
ممکن است دوستان یا خانواده‌تان بارها به محض دیدن غده تیروئید برآمده و بزرگ شده کسی این جمله را گفته باشند و در واقع درست هم تشخیص داده‌اند. گواتر به معنای بزرگ شدن غده تیروئید است. این بزرگی از خفیف تا شدید طبقه‌بندی می‌شود که می‌تواند به صورت قرینه یا غیرقرینه رخ دهد. در یک تقسیم‌بندی ساده با سه نوع گواتر روبه‌رو هستیم:
۱) گواتر ساده
۲) گواتر کم‌کار یا همان کم‌کاری غده تیروئید
۳) گواتر پرکار یا پرکاری غده تیروئید. شایع‌ترین گواتر در جوامع مختلف، گواتر ساده است. این بیماری در بیشتر موارد بدون علامت است یعنی فرد در معاینات فیزیکی دارای تیروئید غیرنرمال بوده ولی آزمایشات تیروئیدی طبیعی هستند که گاهی همین امر سبب می‌شود بیماران با مشاهده نتایج طبیعی آزمایش، از درمان غافل شوند.
در حالی که همین بیماری در صورت علامت‌دار شدن، یعنی بزرگ شدن بیش از اندازه تیروئید، علائم فشاری بر اعضای مجاور ایجاد می‌کند. (نظیر احساس گرفتگی در گلو، اشکال در بلع و تنفس) بنابراین گواتر ساده نیز یکی از اختلالات غده تیروئید است که باید به موقع شناسایی و در مراحل اولیه درمان شود تا به پرکاری یا کم‌کاری تیروئید تبدیل نشود.
● اختلالات تیروئید چرا به‌وجود می‌آیند؟
دلایل به‌وجود آمدن اختلالات تیروئید هنوز کاملا شناخته شده نیستند، اما هرکدام از عوامل زیر می‌تواند باعث کم‌کاری غده تیروئید بشوند:
۱) جراحی‌های تیروئید
۲) کمبود شدید ید
۳) تبدیل نشدن ید به هورمون پس از ورود به تیروئید (به هر دلیلی)
۴) تشکیل نشدن، ناقص یا نابه‌جا تشکیل شدن غده تیروئید در جنین
۵) مصرف ید رادیواکتیو برای درمان پرکاری تیروئید۶
۶) بیماری هاشی‌موتو (التهاب مزمن تیروئید)
۷) بیماری‌های غده هیپوفیز و هیپوتالاموس
۸) بعضی داروها نیز می‌توانند با محدود کردن تیروئید در ساختن هورمون کافی باعث کم‌کاری تیروئید شوند.
پرکاری تیروئید یا گواتر سمی نیز تحت تاثیر عوامل مختلفی ایجاد می‌شود نظیر:
▪ بیماری گریو (نوعی روند خود ایمنی که مختص غده تیروئید است.)
▪ وجود یک یا چند گره فعال درون تیروئید.
▪ استرس‌های محیطی (به‌ویژه زمان توقف بیماری استرس می‌تواند منجر به فعال شدن مجدد بیماری شود.)
بعضی از ریزمغذی‌ها نظیر سلنیوم، فاکتورهایی در خاک و برخی عوامل میکروبی در آب هم می‌توانند منجر به بروز گواتر شوند.
● چگونه بیماری را تشخیص دهیم؟
اگر کم‌کاری همراه با گواتر باشد، معمولا خود بیمار با دیدن خود در آینه یا با لمس گردن می‌تواند متوجه بزرگ شدن غیرعادی غده تیروئیدش بشود. غده تیروئید در افراد سالم به سختی لمس می‌شود، اما اگر کم‌کاری یا پرکاری تیروئید همراه با بزرگ‌شدن غده نباشد، باید علائم بالینی گفته شده بیماری را با علائم خود مطابقت داده و برای اثبات یا رد بیماری به پزشک متخصص داخلی یا غدد مراجعه کنید.
در بیشتر موارد پزشک نیز تنها با معاینات فیزیکی و همچنین با آزمایش خون که مقدار هورمون‌های T۳وT۴ را در خون بیمار مشخص می‌کند، بیماری را تشخیص می‌دهد، اما در موارد معدود و محدود، مثل وجود گره یا غده در تیروئید، بایستی از اسکن تیروئید استفاده کرد. در کودکان مبتلا کم‌کاری تیروئید یک رادیوگرافی از دست یا مچ (زانو در نوزاد) درجه تاخیر در رشد استخوانی را تخمین می‌زند که آن هم از راه‌های تخمین و تشخیص بیماری است.
● درمان چیست؟
خوشبختانه درمان انواع نارسایی‌های تیروئید بسیار راحت است. در صورتی که آزمایش‌ها نشان بدهند که شخصی دچار پرکاری غده تیروئید است، بیمار به مدت چندین سال باید به تشخیص پزشک داروهایی مصرف کند که سطح هورمون‌های تیروئید را در بدن بیمار به حد مطلوب برساند. جراحی غده تیروئید نیز درمان دیگری برای پرکاری تیروئید است که در آن پزشک با برداشتن قسمتی از غده تیروئید، ترشح هورمون‌های تیروئیدی را کاهش می‌دهد.
استفاده از ید رادیواکتیو نیز یک راه حل دیگر برای بیماران مبتلا به پرکاری تیروئید است. در این درمان، بیمار کپسول حاوی مواد رادیواکتیو را دریافت می‌کند که با ورود به بدن، در غده تیروئید اشعه خود را آزاد می‌کند و باعث کنترل فعالیت غده تیروئید می‌شود.
میزان این تشعشعات اندک بوده و در نتیجه، برای بیمار بی‌خطر هستند. با درمانی که به کار می‌رود هیپرتیروئید را می‌توان کنترل کرد و علائم آن از بین خواهد رفت.
بیمار پس از درمان، نیاز به آزمایش خون دارد - معمولا دوبار در سال- تا مطمئن شود که درمان صورت گرفته میزان هورمون تیروئید خونش را در حد طبیعی نگه می‌دارد.
هورمون تیروئید از راه خوراکی قابل استفاده است و به راحتی از راه دهان وارد دستگاه گوارش شده و جذب بدن می‌شود. بنابراین درمان کم‌کاری تیروئید استفاده از هورمون تیروئید از راه خوراکی است و معمولا مادام‌العمر است، اما هیپوتیروئید با درمان خوراکی به راحتی کنترل می‌شود و تمام علائم بیماری از بین می‌رود. گاهی بیماران مبتلا به پرکاری تیروئید که با روش‌های جراحی یا رادیواکتیو درمان شده‌اند مبتلا به کم‌کاری خفیف می‌شوند که درمان بسیار آسان‌تری دارد.
● نمک یددار بخوریم
ید یک عنصر حیاتی برای زندگی انسان است که به‌طور عمده در خاک یافت می‌شود. البته خاک بعضی از مناطق جهان به اندازه کافی حاوی ید نیست و به همین دلیل محصولات کشاورزی و حتی فرآورده‌های دامی این مناطق هم دچار کمبود ید هستند و مردم این نواحی به‌دلیل رژیم غذایی شان از کمبود ید رنج می‌برند.
هر فرد بالغ، به‌طور متوسط در روز نیاز به ۱۵۰ میکرو گرم ید دارد، یعنی به اندازه سر یک سوزن و مقدار ید مورد نیاز بدن در طول عمر متوسط انسان به اندازه یک قاشق چایخوری است. دریافت مقدار ید کافی به خصوص اوایل دوران کودکی، بلوغ، حاملگی و شیردهی نقش حیاتی‌تری پیدا می‌کند.
گواتر حداقل اختلالی است که در اثر کمبود ید به‌وجود می‌آید و البته ید تنها عنصر خوراکی است که نقش آن در اختلالات گواتر کاملا اثبات شده است.
کمبود ید در دوران جنینی، باعث اختلال در ایجاد سلول‌های مغزی می‌شود و می‌تواند منجر به عقب‌ماندگی ذهنی نوزاد شود. در دوران کودکی کمبود ید باعث کاهش ظرفیت ذهنی و قدرت یادگیری می‌شود. حتی در مناطقی که کمبود ید شدید نیست، کاهش ۱۰ تا ۱۵ درصدی قدرت یادگیری در کودکان مشهود است. به همین دلیل اختلالات ناشی از کمبود ید مهم‌ترین عامل قابل پیشگیری معلولیت‌های ذهنی در جهان شناخته شده‌اند.
یددار کردن نمک‌های خوراکی به دلیل آسانی و کم‌هزینه بودن آن، به عنوان یک راه حل مبارزه با کمبود ید در سراسر دنیا شناخته شده است. در ایران نیز بر اساس تصمیم دولت در سال ۱۳۷۳ همه نمک‌های مصرفی خانواده‌های ایرانی ید‌دار شده و در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد خانواده‌های ایرانی از نمک یددار استفاده می‌کنند که باعث کنترل اختلالات ناشی از کمبود ید در کشور شده است.نمک‌های یددار نباید به مدت طولانی در معرض نور خورشید یا رطوبت قرار بگیرند، چون ید خود را از دست می‌دهند. بهتر است نمک یددار را در ظرف‌های بدون منفذ پلاستیکی، شیشه‌ای یا چوبی با درپوش محکم نگهداری کرد.
یک لحظه صبر کنید!
می‌شود روی بسته نمکی را که خریدید به دقت بخوانید و تاریخ مصرف نمک، داشتن پروانه ساخت از وزارت بهداشت و قید تصفیه شده و یددار را حتماً ببینید؟

بهناز شیرمحمدی

منبع : روزنامه تهران امروز