پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


تکیه دولت ،عظیم‌‌ترین نمایش‌‌خانه تاریخ ایران‌


تکیه دولت ،عظیم‌‌ترین نمایش‌‌خانه تاریخ ایران‌
● تاریخ احداث ‌
تکیه دولت با فرمان ناصرالدین‌‌شاه در سال ۱۲۸۴ ق (البته در مورد تاریخ دقیق ساخت تکیه دولت، نقل‌‌قولهای متفاوتی وجود دارد) و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک (سرپرست ضرابخانه)، طی مدت حدود ۵ سال (۹۰ - ۱۲۸۴ق) با صرف هزینه‌‌ای معادل یک‌‌صدوپنجاه هزار تومان ساخته شد.‌‌‌در زمان احداث تکیه دولت، در تهران حدود ۴۰ تا ۴۵ باب تکیه وجود داشت که باگذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به ۷۰ تا ۸۰ تکیه رسید. در این میان، تکیه دولت به سبب نوع معماری‌‌اش، بیش از سایر تکایای قدیم تهران همچون "تکیه حیاط شاهی" و "تکیه حاج میرزا آغاسی"، توجه مورخان و هنرشناسان ایرانی و غیرایرانی را به خود جلب کرده بود.‌‌
‌در خصوص علل ساخت تکیه دولت در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی نوشته یحیی ذکاء آمده است‌‌:‌‌"معتبرترین و وسیعترین تکیه‌‌های تهران که تعزیه‌‌های دولتی در آن برگزار می‌‌شد، تکیه حاج میرزا آغاسی (تکیه دولت قدیم) بود که تکیه عباس آباد نیز نامیده می‌‌شد. استقبال شدید مردم به خصوص زنان ازنمایشهای مذهبی، همچنین تنگی و کوچکی فضای تکیه عباس‌‌آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید می‌‌کرد و کار اجرای شبیه‌‌گردانی را مختل می‌‌ساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تکیه بزرگ‌تر و وسیع‌‌تری را طالب بود، از این‌‌رو ناصرالدین شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمس‌العماره، امری نیز برای ایجاد تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد."‌
● موقعیت و معمار تکیه دولت‌
این بنا در جنوب‌‌غربی کاخ گلستان، کنار شمس‌‌العماره و روبروی مسجد شاه سابق قرار داشت و هرچند در هیچ‌‌یک از اسناد و منابع دوره قاجار به‌‌طور صریح به معمار یا معماران تکیه دولت اشاره‌‌ای نشده ، اما در کتاب "معماران ایران از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره‌‌قاجار"، به نقل از استاد کریم پیرنیا، استاد حسینعلی مهرین به‌‌عنوان معمار تکیه دولت ذکر شده است.‌‌
● ‌معماری تکیه دولت‌
با توجه به اینکه اکنون از این بنای باعظمت اثری برجای نمانده است، با استناد به اطلاعات موجود و همچنین تصویر رنگی این تکیه اثر استاد کمال‌‌الملک که گویاترین سند معتبر باقی مانده از این بنا می‌‌باشد، به معرفی معماری آن می‌‌پردازیم‌‌.‌ برخی محققان همچون خانم کارلاسرنارا،دکتر فوریه و لرد کرزنس معماری تکیه دولت را اقتباسی از آلبرت هال‌‌Albert Hall))لندن یا تماشاخانه‌‌ها و آمفی‌‌تئاترهای غربی دانسته‌‌اند. البته با توجه به اینکه سفر اول ناصرالدین‌‌شاه به اروپا در سال ۱۲۹۰ ق انجام گرفته و طبق اسناد تکیه دولت طی ساله‌ای ۹۰ - ۱۲۸۴ ق ساخته شده بود، این نظر کمی تأمل برانگیز می‌‌باشد. سایر پژوهشگران از جمله بهرام بیضائی، مهدی فروغ و یحیی ذکاء نیز معتقدند که ساختمان تکیه دولت بر اساس طرح میدانها و برخی کاروانسراها و تکایا طراحی و ساخته شده بود.‌‌
‌شکل کلی بنای تکیه دولت از بیرون به‌‌صورت منشوری هشت‌‌ضلعی بود که در داخل به یک استوانه‌‌ کامل با قطر میانی حدود ۶۰ متر تبدیل می‌‌شد. این بنا با ارتفاعی حدود ۲۴ متر در چهار طبقه (با احتساب سردابها و زیرزمین) با مساحت تقریبی ۲۸۲۴ مترمربع و گنجایش حدود بیست‌‌هزار نفر طراحی شده بود.‌‌‌تکیه دولت تا پیش از احداث کاخها و ساختمانهای بلند در اواخر دوره قاجار، از بلندتربن بناهای پایتخت بود؛ به‌‌طوری‌‌که از پنج فرسنگی شهر پیدا بود. اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین شاه، در یادداشتهای خود در مورد تکیه دولت چنین نوشته است‌‌:‌‌"‌‌ ‌تکیه دولت از بناهای بسیار عالی دولتی است که مدور و چهار طبقه ساخته شده و همه از آجر است. این تکیه از پنج فرسنگی تهران همچون کوه عظیمی در میان شهر پیداست و به جز این بنا، گنبدهای مساجد و غیره که بسیار مرتفع هستند، هیچ نمایان نیستند..."‌
● نمای بیرونی تکیه دولت‌
در هر طبقه تکیه، غرفه‌‌ها و طاق‌‌نماهایی مشرف به فضای مرکزی وجود داشت که هرکدام برای یکی از بزرگان کشوری و اعیان در نظر گرفته شده بود. تعدادی از این غرفه‌‌ها دارای در و پنجره‌‌های ارسی بودند و دسترسی به آنها از طریق دالانها و راه‌‌پله‌‌های پشت غرفه‌‌ها امکان‌‌پذیر بود.‌‌‌ساموئل بنجامین در کتاب "ایران و ایرانیان" مشاهدات خود را از تکیه دولت طی سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۳ق که در ایران بود، چنین می‌‌نویسد‌‌:‌ ‌‌"‌موقعی که از کالسکه پیاده شدم، با کمال تعجب ساختمان استوانه‌‌ای شکل مجللی را در مقابل خود دیدم که به وسعت و بزرگی آمفی‌‌تئاتر "ورونا" بود و با آجر و سنگ به سبک بسیار زیبایی ساخته شده بو...‌‌ ‌ظاهراً معمار بزرگ این تکیه خواسته بود ثابت کند که نقشه یک ساختمان را طوری می‌‌توان طرح کرد که بدون دکوراسیون و تزیین هم ابهت و جلال خود را حفظ کند. ضمنا طوری تنوع در فرم و شکل غرفه های اطراف به کار برده که چشم را خسته نمی‌‌کند. خود این تنوع زیبایی خاصی به تکیه می‌‌دهد. در حقیقت معمار هنرمند، نبوغ و استعداد ذاتی خود را در این ساختمان بی‌‌مانند نشان داده است. غرفه‌‌هایی که برای شاه در نظر گرفته شده ، ارتفاع بیشتری دارد و بلندی سقف و سر در آن درست دو برابر غرفه‌‌های مجاور است ...‌‌ ‌تردیدی ندارم که اگر این تکیه یا آمفی‌‌تئاتر به جای آجر، مانند آمفی‌‌تئاترهای روم قدیم از سنگ مرمر هم ساخته می‌‌شد، باز به هیچ وجه بر زیبایی و عظمت آن افزوده نمی‌‌گشت. واقعا توصیف زیبایی طاقها و سردرهای هلالی شکل تکیه امکان‌‌پذیر نیست. ایرانیها در حقیقت استاد این نوع معماری در جهان هستند.‌‌"
● صحنه نمایش و فضای داخلی تکیه دولت‌
فضای میانی تکیه به چند بخش تقسیم می‌‌شد. صحنه نمایش به‌‌صورت سکویی دایره ای با ارتفاعی حدود یک متر و قطر هیجده تا بیست متر در مرکز استوانه برای اجرای مراسم تعزیه و شبیه‌‌خوانی طراحی شده بود که در چهار طرف پله‌‌هایی برای بالا رفتن از آن قرار داشت. پیرامون سکو، مسیری به‌‌عرض تقریبی شش متر برای حرکت اسبها و سربازان تعزیه درنظر گرفته شده بود. بعد از این فضای شش متری، فضایی برای تماشاگران، سپس پلکان‌هایی سنگی (با شش پله) برای نشستن پیش‌‌بینی شده بود که تا دیواره بنا ادامه داشت.‌‌
‌پوشش سقف تکیه با دهانه‌‌ای حدود ۶۰ متر ،از عمده مسائل معماری آن بود که برای آن، داربستی از الوار و تیرهای چوبی (به‌‌صورت هشت نیم‌‌دایره) که با میله‌‌ها و تسمه‌‌های آهنی به هم قفل و بست شده بودند، روی دیوارهای بنا قرار داده بودند. این سازه استخوان‌‌بندی سقفی به شکل گنبد بر روی صحن بنا را تشکیل می‌‌داد که در مواقع لزوم چادر یا پوششی دیگر بر روی آن کشیده می‌‌شد.‌‌
‌در اواسط سلطنت مظفرالدین شاه فشار پوشش چوبی سقف در طبقه چهارم خرابیهایی ایجاد کرد؛ ازاین‌‌رو برای حفظ قسمت‌‌های دیگر بنا، از سقف و طبقه چهارم صرف‌‌نظر شد و آن را تخریب و دو طبقه زیرین را مرمت کردند. سقف جدید تکیه که با کمک مهندسان خارجی و مصالحی از خارج تهیه شده ‌‌بود، با پوششی متشکل از ۱۲ نیم‌‌دایره آهنی که با پیچ و مهره به یکدیگر متصل و توسط سیم‌‌های فنردار آهنی نگهداری می‌‌شدند، اجرا شد.‌‌‌
تکیه دولت پس از مشروطه با نفوذ و تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه نیز در آن برگزار شد؛ چنانچه در سالهای ۱۳۰۲ و ۱۳۰۴ ش با مرمت برخی از قسمت‌‌های تکیه، آن را برای برگزاری "نمایشگاه امتعه وطنی" و تشکیل "مجلس موسسان" در نظر گرفتند و سرانجام این عظیم‌‌ترین نمایشخانه تاریخ ایران، در سال ۱۳۲۶ تخریب شد. البته تاریخ دقیق تخریب تکیه نیز به درستی معلوم نیست!‌
به نقل از:
‌http://seventhview.persianblog.ir
جعفر بزاز‌
منبع : روزنامه اطلاعات


همچنین مشاهده کنید