قوام و کلنل پسیان

هنگامی که رئیس تشریفات دربار سلطان احمدشاه قاجار، در زندان عشرت آباد به دیدن قوام السلطنه رفت و به او گفت برای رئیس الوزرایی در نظر گرفته شده است، حدود سه ماه از ماجرای دستگیری قوام در مشهد می گذشت. کلنل محمد تقی خان پسیان، فرمانده ژاندارمری خراسان، اواسط فروردین ۱۳۰۰، قوام را که والی خراسان بود به دستور سیدضیاء (رئیس الوزرای دولت کودتا) دستگیر کرده و به تهران فرستاده بود. بنابراین، عجیب نبود که قوام السلطنه فقط یک روز پس از دریافت فرمان رئیس الوزرایی، یکی از نزدیکانش را در مشهد به جای کلنل پسیان، کفیل ایالت خراسان کند. کلنل پسیان این تصمیم رئیس الوزرای جدید را نپذیرفت که این هم البته تعجبی نداشت. قوام و کلنل هرگز دلخوشی از هم نداشتند.
▪ کدورت
کلنل محمدتقی خان پسیان، تبریزی بود. اجداد او پس از این که فتحعلی شاه قفقاز را از دست داد به ایران آمدند. مردان خانواده پسیان نظامیانی مورد احترام و با کفایت بودند. محمد تقی خان نیز در جریان جنگ جهانی اول در نبردهایی در غرب کشور رشادت به خرج داده بود و در اواخر جنگ برای تکمیل تحصیلات نظامی اش به آلمان رفته بود. او در بازگشت به ایران فرمانده ژاندارمری خراسان و مأمور تجدید سازمان آن شد.در این هنگام قوام السلطنه والی خراسان بود. میان قوام و پسیان به تدریج کدورتی سرد به وجود آمد. قوام، پسیان را تازه به دوران رسیده می دانست درحالی که از نظر پسیان، قوام مردی مرتجع و فاسد بود. هر دو مردانی مقتدر بودند و چندان به یکدیگر توجه نداشتند تا این که وقوع کودتای ۱۲۹۹ و رئیس الوزرا شدن سید ضیاء الدین طباطبایی همه چیز را تغییر داد.
احمدشاه در تلگرافی که روز پس از کودتا برای حکام همه ایالات فرستاد، رئیس الوزرایی سیدضیاء را اعلام کرد. مصدق السلطنه، والی فارس و قوام السلطنه والی خراسان، حاکمان قدرتمند دو ایالت مهم ایران، هر یک به شیوه خود، رئیس الوزرایی سید ضیاء را نپذیرفتند. مصدق به این بهانه که «این تلگراف (حکم رئیس الوزرایی سید ضیاء) اگر در فارس انتشار یابد اسباب انقلاب و اغتشاش خواهد شد» از انتشار آن خودداری کرد، در حالی که قوام در پاسخ تلگراف رئیس الوزرای جدید، او را «آقای سیدضیاءالدین، ناشر روزنامه رعد» خطاب کرد و به این ترتیب نشان داد که ریاست او را به رسمیت نمی شناسد.مصدق وقتی مقاومت را بی فایده دید کناره گیری کرد و به سران بختیاری پناه برد. اما ماجرای خراسان به شکل دیگری پیش رفت. کلنل پسیان و دوستان دموکراتش، سیدضیاء را ناجی ایران می دانستند که می توانست «رجال مرتجع و فاسد» را کنار بزند و طرحی نو دراندازد. بنابراین محمدتقی خان در عمل به فرمان رئیس الوزرا مبنی بر دستگیری قوام تردید نکرد. قوام به همراه جمعی از رجال خراسان که روز ۱۳ فروردین ۱۳۰۰ از مراسم سیزده به در در روستایی نزدیک مشهد باز می گشتند، توسط ژاندارم های کلنل پسیان بازداشت شدند. قوام تحت الحفظ به تهران فرستاده شد و کلنل توسط سید ضیاء به فرمانداری نظامی خراسان منصوب شد.
▪ نافرمانی
کمتر از سه ماه بعد دولت سید ضیاء سقوط کرد و قوام السلطنه، زندانی عشرت آباد، رئیس الوزرا شد. او روز بعد یکی از نزدیکانش به نام نجدالسلطنه را که در مشهد بود کفیل ایالت خراسان کرد. کلنل که خطر را احساس کرد، نجدالسلطنه و تعداد دیگری از دوستان قوام را بازداشت کرد. محمد تقی خان ۶۰۰۰ ژاندارم تعلیم دیده در اختیار داشت، با وجود این، وفاداری اش به مشروطه خواهی باعث شد در تلگرافی به مرکز پیشنهاد کند حقوق دو سالش را بدهند و بگذارند برای ادامه تحصیل به اروپا برود. این پیشنهاد عملاً رد شد. چندی بعد صمصام السلطنه بختیاری، رئیس الوزرای اسبق، به حکومت خراسان منصوب شد. کلنل او را محترمانه نپذیرفت. شیوه پسیان در این مدت «کج دار و مریز» بود. او نمی خواست یاغی یا شورشی محسوب شود، در عین حال فرامین دولت قوام را هم نمی پذیرفت.
نگرانی قوام و سردارسپه این بود که پسیان در خراسان و کوچک جنگلی در گیلان همدست شوند و نیروهایشان را روانه تهران کنند. اگر چنین اتفاقی می افتاد، نیرویی که توان مقابله با آنها را داشته باشد در مرکز وجود نداشت. سردارسپه یک نیروی کوچک قزاق روانه خراسان کرده بود. اما این نیرو توان نبرد با ژاندارم های کلنل را نداشت و در نزدیکی مشهد اردو زده بود.
در این هنگام قوام به فکر استفاده از خوانین محلی افتاد. این خوانین و در رأس آنها سردارمعزز بجنوردی و امیر شوکت الملک، از سیاست تمرکز گرایانه محمد تقی خان و پافشاری او بر اخذ مالیات از زمین داران ناراضی بودند. بنابراین هنگامی که رئیس الوزرا با تلگراف از آنها خواست «با تمام قوا بر ضد محمد تقی خان متمرد اقدام و خدمات خود را به منصه ظهور» برسانند، فوری دست به کار شدند. کلنل پسیان با شوکت الملک، زمین دار بزرگ جنوب خراسان وارد مذاکره شد، اما ناچار شد برای مقابله با کردهای شادلو که به فرمان سردارمعزز از شمال به سوی مشهد می آمدند، با نیروی کوچکی به سوی قوچان بتازد.
محمدتقی خان در نبردی که میان ژاندارم ها و نیروهای سردارمعزز درگرفت، کشته شد. نیروی کوچک قزاق، پس از مرگ کلنل، پیروزمندانه وارد مشهد شد.مدتی بعد نهضت جنگل گیلان نیز در هم شکست. از میان رفتن کلنل پسیان و میرزا کوچک جنگلی، اشتراک منافع میان قوام السلطنه و سردارسپه را پایان داد. در این مدت قوام پول ناچیزی را که در اختیار دولت بود، با سخاوتمندی در اختیار نیروی قزاق قرار می داد تا توانایی مقابله با تهدید خراسان و گیلان را داشته باشند. اما پس از آن اختلاف میان او و سردارسپه بالا گرفت و این اختلاف به سقوط دولت قوام کمک کرد.

امید پارسانژاد
قوام و کلنل پسیان

منبع : هوای تازه