آمادگی عمومی در لحظه بحران نگاه مردم و کارشناسان به مدیریت حوادث

دو ماه پس از پایان آتش سوزی فاجعه بار کالیفرنیا که توانمندی ایالات متحده آمریکا در مدیریت بحران های طبیعی و غیرطبیعی را یکبار دیگر زیرسؤال برد، سرمای کم سابقه ای سراسر ایران را فراگرفت. بارش سنگین برف و یخبندان شدید در کلانشهرها، شهرها، روستاها، بسته شدن جاده ها و افت شدید فشار گاز یکبار دیگر توجه افکار عمومی را به سوی ظرفیت ها و توانمندی های کشور برای مقابله با بحران های طبیعی و غیرطبیعی جلب کرد.
تعدادی بر اثر سرما و یخبندان جان باختند و هزاران نفر دیگر با بسیج مردمی و تلاش ارگان ها و نهادهای مسئول نجات یافتند. مدیریت بحران اولین اولویت خود را حفظ جان مردم قرارداد هرچند خسارات اقتصادی و اجتماعی حاصل از تعطیلی کارخانجات، ادارات و مراکز آموزشی بر کشور تحمیل شد تا خانه ها گرم بماند .
در آن سو بحث ها و اظهارنظرهای کارشناسی و سیاسی در هم آمیخت و بازار سیاسی کاری، باندبازی، متهم کردن یکدیگر و در رأس همه تخریب دولت داغ تر شد و آنچه کمتر به آن پرداخته شد دلائل بسیار کهنه به وجود آمدن چنین حوادثی بود و چاره اندیشی برای آینده. مردم و کارشناسان اما آمادگی عمومی در لحظه وقوع حوادث و پس از آن را می طلبند.
● آغاز بحران، تلاش مسئولان و مردم
سازمان هواشناسی چند روز قبل از ۱۲ دی ماه که بارش شدید برف آغاز شد این پدیده جوی را پیش بینی می کند و اعلام می دارد، دمای نقاط مختلف کشور تا ۱۰درجه سردتر می شود. پلیس راه نیز پی در پی اعلام می کند که مردم از سفرهای غیرضروری بپرهیزند. تهرانی ها نماز ظهر دوازدهمین روز زمستان را در حالی اقامه می کنند که برف به شدت می بارد و همه جا را سفیدپوش کرده. حدود ساعت ۲۲همان روز، بارش قطع می شود. و دما به زیر صفر می رسد. یکی دو روز بعد موج دوم بارش، این بار سنگین تر می آید. میانگین دمای تهران به ۹درجه زیر صفر می رسد و همه نقاط سردسیر کشور با سرمایی که در نیم قرن گذشته بی سابقه بوده مواجه می شوند. برخی محورهای اصلی کشور به ویژه در مناطق شمالی و غربی بسته می شود و تعدادی در محاصره برف برای زنده ماندن تلاش می کنند. پلیس راه، راهداری، ارتش، سپاه، بسیج، هلال احمر، اورژانس و دیگر ارگان های مسئول دست به کار می شوند. مردم روستاهای اطراف جاده های مسدودشده به کمک مسافران در راه مانده می شتابند و مساجد و حسینیه ها به پناهگاه هایی برای نجات یافتگان از یخبندان تبدیل می شود. آمارهای رسمی در هفته اول ورود موج برف و سرما از مرگ ۱۵ نفر بر اثر سرما و یخبندان حکایت می کند مانند آن راننده کامیونی که زیر خروارها برف ماند و به مقصد نرسید.
در حالی که پلیس راه از مردم می خواهد به جاده های برفی نیایند اما مشغله زیاد و اطمینان از توانایی و رانندگی در این فصول، برای هزاران مسافر دردسر می آفریند شاید به این دلیل که برخی عادت ندارند به هشدارهای پلیس گوش بدهند.
● سیاسی کاران در میدان
در میان این مشکلات، افت شدید فشار گاز به دغدغه اول مسئولان کشور تبدیل می شود. از آن طرف، ترکمنستان هم گاز خود را به روی ایران می بندد. خانه های برخی مناطق شمالی کشور در سرما فرو می رود و بخاری ۸هزارتومانی ۲۰هزارتومان فروخته می شود.
«سیاسی کاران و جناح بازان که از کاه برای تخریب دولت و نظام کوه می سازند فرصت را غنیمت شمرده و در حالی که مردم برخی مناطق استان های خراسان شمالی، گلستان، مازندران، گیلان، اردبیل و آذربایجان شرقی و غربی در سرمامی لرزند فارغ از دردهای مردم، دولت و حتی اساس نظام را زیر سؤال می برند. حال آنکه دولت به منظور گرم ماندن خانه های ایرانیان، مدارس، دانشگاه ها، کارخانجات و ادارات را تعطیل می کند. اگر مدارس و ادارات تعطیل نمی شد و مردم در سرما می لرزیدند گفته می شد چرا آنها را تعطیل نمی کنید و گاز مصرفی آنها را به خانه ها نمی دهید حالا که دولت این کار را انجام داده جور دیگری ایراد می گیرند.»
اینها حرف های یک استاد دانشگاه است او ادامه می دهد: «یکی باید از این مدعیان بپرسد در زمان زمامداری شما در دولت و مجلس چرا فکری برای زیرساخت ها نکردید اما اکنون از یک دولت که فقط ۲سال است سرکار آمده در سرمای کم سابقه انتظار معجزه دارید.»
«قاضی زاده»، کشاورز قائم شهری هم می گوید: «آنهایی که گاز مازندران را به ترکمنستان وابسته کردند باید پاسخ دهند نه دولت فعلی. البته انتظار ما از آقای احمدی نژاد این است که این وابستگی را قطع کند چون ایران آنقدر گاز دارد که محتاج دیگران نباشد.»
● ناهماهنگی ها دلیل اصلی بحران ها
نماینده مردم مشهد و کلات در مجلس شورای اسلامی در پاسخ به سؤال سرویس گزارش کیهان درباره دلیل ناهماهنگی های بوجود آمده در مقابله با بحران طبیعی اخیر می گوید: «تجربه نشان داده که کشور آمادگی مقابله با بحران هایی چون زلزله، سیل، سرما و گرمای غیرمترقبه ندارد. البته توانایی و استعداد مقابله با این حوادث در کشور موجود است اما نیاز به یک تشکیلات مناسب با طرح و برنامه مشخص دارد.»
«جواد آرین منش» با یادآوری حوادثی چون زلزله های رودبار و بم و سرمای اخیر می افزاید: «اگرچه مسئولان و مردم تلاش های ارزشمندی انجام دادند اما غافلگیری ناشی از عدم آمادگی در برابر این گونه حوادث، آسیب ها را بیشتر از حد انتظار کرد. تعطیلی چرخ های اقتصادی و آموزشی کشور در حادثه سرمای اخیر نشان از عدم آمادگی کشور در برابر حوادث غیرمترقبه دارد.»
در لابلای اخبار به سخنان عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس برخوردم که از موافقت مجلس با آغاز بکار آزمایشی سازمانی واحد برای ارائه خدمات بهینه در بحران ها گفته بود.
«محمدنبی رودکی» که نماینده مردم شیراز در مجلس شورای اسلامی است ناهماهنگی و عملکرد مستقل دستگاه های مرتبط با بحران را دلیل اصلی ضعف مدیریت بحران عنوان کرده بود.
کارشناسان و صاحب نظران اما وجود ضعف ها و ناهماهنگی ها را حاصل یک عقب ماندگی ریشه دار در مقابله با حوادث غیرمترقبه می دانند و البته توجه ما را به رصدکردن حوادث مشابه در کشورهای پیشرفته و درماندگی سیستم های فوق مدرن جلب می کنند.
● ضعف مدیریت بحران در پیشرفته ترین سیستم ها
در ابتدای این گزارش به آتش سوزی فاجعه بارکالیفرنیا که آبان ۸۶به مدت بیش از دو هفته رخ داد، اشاره شد. به قول یک آتش نشان موسپید کرده، از دست قهرمان افسانه ای و شکست ناپذیر هالیوود که فرماندار کالیفرنیا بوده و هست هم کاری ساخته نبود.
براساس اطلاعات موجود، در آتش سوزی کالیفرنیا ۱۶۶۴ ساختمان نابود و یک میلیون نفر آواره شدند. ده ها کشته و زخمی برجای ماند و مردم با گرانی شدید ارزاق و کالاها و خدمات دست و پنجه نرم کردند. ۷۰هزار هکتار از اراضی کالیفرنیا در آتش سوخت و بیش از یک میلیارددلار خسارت برجای ماند.
یک ایرانی مقیم لس آنجلس که برای دیدار با خانواده اش به وطن خود آمده وقتی این اطلاعات را به او می دهم، می گوید: «اینها بخشی از آسیب های ناشی از آتش سوزی کالیفرنیا است. واقعیت آن است که پیشرفته ترین سیستم های ایمنی و مدیریت بحران هم در برابر حوادثی چون آتش سوزی کالیفرنیا، طوفان های کاترنیا و ریتا و زلزله و سیل ناتوانی خود را نشان دادند. من اخبار برف و سرمای ایران را دنبال می کردم و الان هم وضعیت را می بینم. به نظر من با وجود ضعف امکانات و تجهیزات به نسبت آمریکا، اینجا خوب عمل شده. بحث گاز و کمبودهای آن هم به ضعف زیرساخت ها مربوط می شود که حاصل عقب نگه داشته شدن ها و غفلت های بعدی است.»
«اسماعیل» که مهندس کامپیوتر است با تعجب می گوید: «شنیده ام تهران که یک هفتم جمعیت ایران را دارد یک چهارم کل کشور گاز مصرف می کند. ضمن اینکه اساسا مصرف انرژی در ایران بسیار بالاتر از حد استاندارد جهانی است که باید فرهنگ استفاده صحیح به مردم آموزش داده شود.»
در میان اخبار و گزارش هایی که از طوفان در نیواورلئان و آتش سوزی و یخبندان در واشنگتن و شیکاگو و سیل در شهرهای پولدار اروپا به جامانده نمونه های ضعف مدیریت بحران پیشرفته به طرز واضحی به چشم می آید. به قول یک روزنامه نگار قدیمی در بررسی پدیده ها باید منصف بود.
● بی انصافی یا بی اطلاعی
یکی از نمایندگان مجلس، دلیل افت فشار گاز را توسعه بی رویه شبکه گازرسانی در یکی دو سال اخیر می داند. در پاسخ به این اظهارنظر، یکی از مهندسان شرکت ملی گاز می گوید: «توسعه شبکه گازرسانی، یکی از افتخارات نظام است. استان هایی چون اردبیل و چهارمحال و بختیاری سالها از داشتن نعمت گاز لوله کشی شده محروم بودند اما دولت در دو سال گذشته همت کرد و اکثر نقاط سردسیر کشور به سیستم گازرسانی کشور وصل شد.»
«اکبری نیا» ادامه می دهد: «وضعیت ایجاد شده خارج از حد تصور بود و این تقصیر یک نفر یا یک دستگاه نیست همه باید منتظر این حوادث باشیم اما نباید به بهانه این مسائل، خدمات نظام را زیرسوال ببریم.»
وی می افزاید: «مدیران بحران در پیشرفته ترین کشورهای جهان هم هنگام بروز حوادث، اولویت را به حفظ جان انسان ها می دهند. در ایران هم این اصل رعایت شد و تعطیلی مدارس و ادارات به همین دلیل بود.
در کشوری چون آمریکا که منافع اقتصادی بر هر چیزی ارجحیت دارد هم وقتی حادثه ای رخ می دهد تنها کاری که می توانند انجام دهند نجات انسان ها است که البته گاه سفیدها زودتر از سیاهان نجات می یابند در حالی که اینجا همه نجات داده می شوند بدون توجه به رنگ و نژاد و مذهب.»
● مدیریت بحران به وسیله تک تک افراد
در میان خبرها داشتیم که به دنبال تبلیغات مستمر رسانه ها به ویژه صدا و سیما مبنی بر صرفه جویی مردم در مصرف گاز، یک چهارم در مصرف این ماده گرمازا صرفه جویی شد.
یک دانشجوی علوم ارتباطات می گوید: «اگر فرهنگ مدیریت بحران در تک تک ما به وجود آید در مواقع حساس، با سختی مواجه نمی شویم. متاسفانه بعضی ها را می شناسم که در سرمای اخیر درجه بخاری خود را بیشتر می کردند در حالی که مسئولان از مردم خواهش می کردند صرفه جویی کنید.»
«حمید خسروخانی» که مدت ها در سوئد زندگی کرده می افزاید: «در برخی شهرهای سوئد سیستم های گرمایشی کل شهر از یک نقطه فعال می شود. گاه از ساعت ۷ غروب به بعد سیستم های گرمایشی بکار می افتد حال تصور کنید در کشوری چنین سردسیر مردم چگونه قدر انرژی را می دانند.»
او تبلیغات رسانه ها را در ترغیب مردم به صرفه جویی موثر می داند و ادامه می دهد: «وقتی پلیس راه می گوید به جاده ها نیایید مردم باید رعایت کنند. اگر کمک نمی کنند باری اضافه نکنند. البته با تبلیغات مستمر رسانه ها به ویژه صدا و سیما، مردم هم از مصرف گاز کاستند هم کمتر به جاده ها آمدند ضمن اینکه در جاده ها به کمک همدیگر شتافتند. اما در روزهای اول برف و سرما عده ای به هشدارهای پلیس توجه نکردند و در جاده ها یخ زدند یا با اسراف در مصرف گاز به تعطیلی مدارس و ادارات دامن زدند.»
● فرهنگ سازی و آموزش
کارشناسان علاوه بر ایجاد یک مدیریت واحد برای مقابله با بحران ها بحث آموزش مدیران و نیروهای مقابله کننده و فرهنگ سازی در مردم را برای پیشگیری و رویارویی با حوادث ضروری می دانند.
یک استاد دانشگاه از ضرورت ایجاد رشته تحصیلی درباره مدیریت بحران می گوید و می افزاید: «عمده ضعف مدیران بحران در ایران، در بحث آموزش های آکادمیک است. خیلی از خدمات به صورت خودجوش و از خلاقیت های فردی ناشی می شود در حالی که نباید نقش آموزش فراموش شود.»
«فلاح» بر ضروری بودن سپردن حوادث غیرمترقبه به نیروهای کارآمدتر تاکید می کند.
«جواد آرین منش» نماینده مردم مشهد و کلات نیز علاوه بر ایجاد یک تشکیلات مناسب برای مقابله با بحران، فرهنگ سازی و آموزش به مردم را برای آمادگی در برابر چنین شرایطی لازم می داند و ادامه می دهد: «نقش رسانه های عمومی به ویژه رسانه ملی در این بحث نقشی بی بدیل و تعیین کننده است.»
مردم و کارشناسان می گویند ضعف هایی در کار دولت برای مقابله با بحران ها است که به گذشته ربطی ندارد. از آن جمله ضعف برخی مدیران که نتوانستند از عهده وظایف خود به خوبی بر آیند. آنها خواستار کنار گذاشته شدن این افراد و توجه بیشتر دولت به پیشگیری از این بحران ها و مدیریت صحیح آن هستند مثل شمالی هایی که خواستار اتصال گاز خود به شبکه گاز ایرانند و اعتقاد دارند گاز ترکمنستان فقط باید صادر شود. مردم می پرسند در صورت بروز یک گرمای شدید در تابستان آینده، تاسیسات آب و برق کشور توان خنک کردن تمام خانه ها و ادارات کشور را دارند امکانات و توان مدیران بحران در برابر زلزله، سیل، آتش سوزی و جنگ چگونه است.

قاسم رحمانی

منبع : روزنامه کیهان