وقتی دختر شرق قربانی زندگی سیاسی‌اش شد

متولد کراچی در سن ۳۵ سالگی برای اولین‌بار به‌‌طور جدی پا به عرصه سیاست گذاشت و به عنوان اولین زن مسلمان که هدایت یک کشور اسلامی را برعهده می‌گیرد به مقام نخست‌وزیری پاکستان نائل شد.
«بی‌نظیر بوتو» دوبار در این سمت خدمت کرد که هر دو بار به اتهام فساد مالی برکنار شد گرچه این اتهامات در دادگاه ثابت نشد وزمانی که خود را برای انتخابات ۲۰۰۸ پاکستان آماده می‌کرد مورد هدف گلوله قرار گرفت و برای همیشه از دور انتخاباتی کنار رفت. علت ترور او هنوز مشخص نیست و در هاله‌ای از ابهام قرار دارد این درحالی است که انگشت اتهام به سوی دستگاه اطلاعاتی پاکستان از یک سو و القاعده از سوی دیگر است.
بوتو یکی از محبوب‌ترین چهره‌های سیاسی خارجی در ایران است. شاید به‌خاطر اینکه مادری ایرانی داشت یا نخستین زن مسلمان بود که نخست‌وزیر شده بود و یا اینکه قربانی هدفش برای پیوند سنت و مدرنیته و ایجاد دموکراسی در یک کشور جهان سومی شده بود.
● تولد ـ تحصیلات بی‌نظیر
بی‌نظیر بوتو در ۲۱ ژوئن ۱۹۵۳ در کراچی سند پاکستان متولد شد. پدرش ذوالفقار علی بوتو و مادرش بیگم نصرت اصفهانی از زمین‌داران و خاندان‌های بزرگ و بانفوذ شیعه به‌شمار می‌رفتند.
وی بعد از تولد به مهدکودک لیدی جنیگز و بعد از آن به صومعه مسیح و مریم در کراچی رفت و در آنجا ۲ سال به تحصیل علم پرداخت و مدرک نهایی‌اش در این مقطع را در سن ۱۵ سالگی در صومعه مسیح و مریم در موری اخذ کرد.
بی‌نظیر بعد از اتمام تحصیلات مقدماتی‌اش برای تحصیلات دانشگاهی به آمریکا سفر کرد. او در بین سال‌های ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۳ در کالج رادکلیف دانشگاه هاروارد به تحصیل علم پرداخت و موفق به کسب مدرک کارشناسی شد. وی از این دوران به عنوان ۴ سال از بهترین سال‌های زندگی‌اش یاد می‌کند که توانسته است زیرساخت‌های باورهایش در دموکراسی را شکل دهد.
در سال ۱۹۷۳ به دانشگاه لیدی مارگارت هال آکسفورد انگلستان رفت تا به تحصیل در رشته‌های فلسفه، سیاست و اقتصاد بپردازد. او همچنین طی ۴ سالی که در انگلستان اقامت داشت رشته حقوق بین‌الملل و دیپلماسی را نیز به اتمام رساند.او در دسامبر ۱۹۷۶ به ریاست اتحادیه دانشگاه آکسفورد نائل شد و اولین زن آسیایی به شمار می‌رفت که به این مهم دست یافته بود. او یک سال بعد از اتمام تحصیلاتش در دانشگاه آکسفورد به کشورش بازگشت و به حزب مردم پاکستان پیوست.
در ۱۸ دسامبر ۱۹۸۷ با آصف علی زرداری یکی از سرمایه‌داران بزرگ پاکستان ازدواج کرد که حاصل آن یک پسر به نام بیلاوال و ۲ دختر به نام‌های بختوار و آسیفا است.
● خانواده بی‌نظیر
درست هنگامی که بی‌نظیر تحصیلات خود را در دانشگاه‌های هاروارد و آکسفورد به پایان رسانده و به وطنش بازگشته بود، پدرش ذوالفقار علی بوتو که در اوایل دهه ۷۰ میلادی نخست‌وزیر پاکستان بود و دولت او یکی از معدود دولت‌های غیرنظامی پاکستان پس از استقلال این کشور محسوب می‌شد، به جرم قتل به زندان افتاد و در نهایت به حکم محمد ضیاءالحق در ۴ آوریل ۱۹۷۹ اعدام شد.برادر بزرگ او میر مرتضی بوتو که بعد از اعدام پدرش به رهبری حزب مردم پاکستان انتخاب شده بود، در سال ۱۹۹۶ به ضرب گلوله از میان برداشته شد.
وی همچنین با بی‌نظیر بر سر رهبری حزب مردم دارای اختلافاتی نیز بود. شهنواز برادر دیگر بی‌نظیر در دوران حکومت ژنرال ضیاءالحق و در سال ۱۹۸۵ در آپارتمانش در فرانسه به طور مشکوکی درگذشت که خانواده‌اش معتقد بودند که وی را مسموم کرده‌اند.
● مذهب بی‌نظیر
به دلیل فضای پیچیده پاکستان و قدرت وهابیون افراطی تاکنون هزاران شیعه در این کشور به خاک و خون کشیده شده‌اند و جامعه شیعه همواره تلاش کرده با تقیه روزگار بگذراند از همین رو مذهب بی‌نظیر بوتو نیز معمولا مجهول و در پرده ابهام بوده است.
اما نصرت بیگم مادر بی‌نظیر اگر چه در کراچی بزرگ شده اما متولد ایران و شیعه بوده است و پدربزرگ بی‌نظیر نیز در ایران می‌زیسته است. همچنین نام «ذوالفقار علی» پدر بوتو از دو نام مورد علاقه شیعیان تشکیل شده است هر چند اهل سنت نیز از این نام‌ها استفاده می‌کنند، شیعه بودن پدر او مشخص نیست.
بی‌نظیر بوتو زمانی که به ایران سفر کرد به زیارت امام رضا(ع) مشرف شد با این حال مذهب او جزو ابهامات بوده است. در عین حال برخی منابع در پاکستان او را فردی مقید به نماز می‌دانند که نماز خود را نیز براساس آداب شیعیان به‌جا می‌آورده است.
● دوران نخست‌وزیری بی‌نظیر
بی‌نظیر بوتو اولین زنی است که در یک کشور اسلامی به مقام نخست‌وزیری رسیده است. وی که عضو حزب مردم پاکستان بود طی دو دوره از سال‌های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۰ و ۱۹۹۳ تا ۱۹۹۶به عنوان نخست‌وزیر پاکستان انتخاب شد.
بی‌نظیر همانند پدرش دارای گرایش‌های سوسیالیستی و پوپولیستی بود. وی با وجود اینکه در ابتدا تمایل چندانی به فعالیت سیاسی از خود نشان نمی‌داد اما تدریجا به عرصه سیاسی پاکستان کشیده شد و بعد دوباره به عنوان نخست‌وزیر این کشور انتخاب شد که البته هر دو بار به جرم فساد مالی از سوی رئیس‌جمهوری برکنار شد.
بوتو بعد از نخستین پیروزی انتخاباتی‌اش یکی از شناخته‌شده‌ترین رهبران زن دنیا به حساب می‌آمد اما بعد از برکناری از قدرت برای دومین بار نامش با فساد مالی و بی‌کفایتی همراه شد. در صورتی که هیچ‌کدام از این اتهامات مبنی بر فساد مالی بوتو و همسرش در دادگاه ثابت نشد و بوتو تمامی این اتهامات را توطئه علیه خود عنوان کرد. اما به دنبال همین اتهامات بوتو از کشورش خارج شد و مدت هشت سال را در تبعیدی خودخواسته در دوبی و لندن گذراند.
در ۱۸ اکتبر ۲۰۰۷ در حالی که در مسیر بازگشت خود به خانه بود مورد اولین حمله تروریستی قرار گرفت اگرچه به وی آسیبی نرسید اما ۱۳۵ کشته و ۳۲۰ زخمی برجای ماند.
● سیاست‌های بی‌نظیر برای زنان
بوتو در دوران مبارزات انتخاباتی‌اش نسبت به وضعیت اجتماعی، بهداشتی و درمانی زنان ابراز نگرانی کرد و برنامه‌های سازمان‌دهی‌شده‌اش را برای استقرار ایستگاه‌های پلیس بانوان، دادگاه‌ها و بانک بانوان اعلام کرد و همچنین قول داد تا قوانینی که حقوق زنان را در پاکستان منع می‌کند از بین ببرد و لغو کند.
بوتو همچنین یکی از فعالان و اعضای موسس شورای رهبران زن جهان بود. وی تنها هدف حزبش را در پنج چیز می‌دانست: رسیدگی به آموزش و پرورش، اشتغال، انرژی، محیط‌زیست و تساوی.
بوتو در دوران حضورش در عرصه سیاسی به عنوان یک زن جسور در منطقه‌ای نه‌چندان آرام گام‌های مثبتی را به نفع زنان و مردم محرومش برداشت. او در دوران نخست‌وزیری‌اش با طرح لوایحی به نفع زنان کوشید تا با خرافات و جعل بستیزد که همین امر باعث شد تا موج مخالفت‌هایی برای حضور او در صحنه سیاسی به راه بیفتد. اما او همچنان برخلاف سایر شخصیت‌ها و احزاب پاکستان از حقوق زنان و طبقات فرودست جامعه دفاع می‌کرد.
ویژگی‌های شخصیتی بوتو را می‌توان از لابه‌لای آخرین جملات صمیمانه‌اش بر مزار پدرش دریافت: «من یک زندگی غیرعادی داشتم. پدرم را که در ۵۰ سالگی به قتل رسید به خاک سپردم. دو برادرم در سال‌های شکوفایی پرپر شدند. من فرزندانم را به عنوان یک مادر تنها بزرگ کردم هنگامی که همسرم هشت سال در زندان به‌سر می‌برد، من گروگان زندگی سیاسی خود بودم.» و ادامه می‌دهد: «من راه و هدفم را آن زمانی که بار سنگین رهبری سیاسی پس از قتل پدرم بر شانه‌های من قرار گرفت مشخص کردم. آن زمان من از پذیرش مسوولیت سر باز نزدم. درست همان‌گونه که امروز از پذیرش مسوولیت هراسی به دل راه نمی‌دهم.»
● ترور و مرگ بی‌نظیر
سرانجام پس از چندین رشته ترور ناموفق، بی‌نظیر بوتو در حالی که برای انتخابات ۲۰۰۸ در حال سخنرانی برای حامیان حزبش بود در تاریخ ۲۷ دسامبر ۲۰۰۷ میلادی در یک حمله تروریستی ـ انتحاری در شهر راولپندی در استان پنجاب به قتل رسید. پرویز مشرف، نخست‌وزیر وقت پاکستان این ترور را به گروه‌های تروریستی نسبت داد. در این اقدام تروریستی، بی‌نظیر بوتو از ناحیه سر، گردن و سینه هدف شلیک گلوله قرار گرفت و در ساعت ۱۸:۱۶ به وقت محلی مرگ وی توسط جراحان بیمارستان عمومی راولپندی اعلام شد. تیرانداز سپس در اقدامی انتحاری با انفجار بمبی خود را کشت و جان ۲۰ نفر دیگر را نیز گرفت.
این ترور باعث ایجاد شورش‌های فراوانی در سرتاسر پاکستان شد. در پی مرگ بوتو ۳ روز عزای عمومی در پاکستان اعلام شد.
بعد از مرگ او اختلافات فراوانی بر سر علت مرگ او به‌وجود آمد به‌طوری که پرویز مشرف پیشنهاد نبش قبر جسد بی‌نظیر بوتو را داد اما خانواده بوتو با انجام هرگونه کالبدشکافی مخالفت کردند و اعلام کردند که هیچ نقطه مبهمی وجود ندارد و بوتو به ضرب گلوله کشته شده است.
پاکستان که ۶۰ سال از عمر استقلالش می‌گذرد، در پی این حادثه تروریستی دچار بحرانی سیاسی شد. طرفداران بوتو پس از شنیدن خبر کشته شدن وی به خیابان‌های پاکستان ریخته و با شکستن شیشه‌های مراکز و ساختمان‌های دولتی و آتش زدن ماشین‌ها بر ضد مشرف شعار سردادند.
همزمان با تشدید خشونت‌ها و درگیری‌ها در پاکستان هزاران نفر در مراسم خاکسپاری نخست‌وزیر سابق در روستای خانوادگی وی شرکت کردند. سرانجام پیکر بوتو در کنار مزار پدرش در زادگاهش در استان سند واقع در جنوب این کشور به خاک سپرده شد.
آصف علی زرداری، تابوت همسرش را با پرچم سه رنگ حزب مردم پاکستان توسط آمبولانس تا مسیر هفت کیلومتری آرامگاه خانوادگی وی همراهی کرد. چند روز بعد از مرگ بوتو، مقامات بلندپایه حزب مردم پاکستان، بیلاوال، پسر ۱۹ ساله بوتو را برای رهبری حزب انتخاب کردند. در حال حاضر بیلاوال و آصف علی زرداری به عنوان روسای مشترک حزب مردم برگزیده شدند.
● فیلم بی‌نظیر
در حال حاضر سینمای هند و آمریکا برای ساختن فیلم زندگی بی‌نظیر بوتو رقابت می‌کنند. در شرایطی که آنیلاخان کارگردان مشهور سینمای پاکستان اعلام کرد با هدف ساخت فیلمی از زندگی بی‌نظیر بوتو از ماهاش باهات، کارگردان سینمای هند کمک خواسته است.
گزارش‌های برخی از منابع حاکی از آن است که رابرت ردفورد کارگردان هالیوود به خانواده بوتو برای ساخت فیلمی از زندگی او پیشنهاد داده است. اما در نهایت آنیلاخان تصمیم نهایی را برعهده خانواده بوتو گذاشته و گفت: مهم نیست کدام طرف فیلم را بسازد آنچه مهم است این است که واقعیت‌ها به تصویر کشیده شوند.
بوتو در زمان حیات خود به رابرت رد فورد گفته بود اولین کسی خواهد بود که زندگی خود را به فیلم تبدیل خواهد کرد.
● کتاب‌های بی‌نظیر
بی‌نظیر بوتو نویسنده آثاری چون «چشم‌اندازی به سیاست خارجی» در سال ۱۹۷۸ و دختر شرق در سال ۱۹۸۹ است. کتاب دختر شرق وی که با نام «دختر سرنوشت» نیز منتشر شده است در واقع زندگینامه بی‌نظیر از زبان خودش است. در بخش‌هایی از این کتاب آمده است: «با نگاهی به تاریخ زندگی‌ام به این نتیجه می‌توان رسید که این شیوه زندگی الزاماً مورد انتخاب من نبوده است اما باید بگویم که زندگی‌ام مملو از فرصت‌ها، مسوولیت‌ها و شرایطی برای ادای تکلیف بوده است. قاطعانه بگویم بر این احساس و باورم که باید در آینده شاهد مبارزات و تغییراتی در کشور پاکستان و زندگی‌ام باشم».
بوتو چند روز قبل از ترور با همکاری «مارک سیگل» نگارش کتابی با عنوان «اسلام، دموکراسی و غرب» را به اتمام رسانده بود. این کتاب که در راستای پر کردن شکاف‌های فرهنگی و سیاسی موجود بین جهان اسلام و جامعه غرب است در دوازدهم فوریه امسال توسط انتشارات هارپرکولینز وارد بازار کتاب خواهد شد، تاکنون بیش از ۱۵ اثر نیز راجع به بی‌نظیر بوتو نوشته شده است.
● جوایز و افتخارات بی‌نظیر
بی‌نظیر بوتو در طول زندگی پرفراز و نشیبش توانست بیش از ۲۵ جایزه و نشان افتخاری را از آن خودکند که از آن میان می‌توان به جایزه Bruno Kreisky در سال ۱۹۸۸ برای حقوق بشر، مدال طلای اژدهای بوسنی که در سال ۱۹۹۶ توسط رئیس‌جمهوری بوسنی به او اعطا شد مدال دانشگاه کالیفرنیا در سال ۱۹۹۵، دکترای افتخاری حقوق از دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۸۹، دکترای افتخاری حقوق از دانشگاه سند در سال ۱۹۹۴، دکترای افتخاری اقتصاد از دانشگاه Gakushuin توکیو و جایزه آمریکایی دستاوردهای آکادمیک نام برد.
همچنین از بوتو به عنوان مشهورترین سیاستمدار در کتاب رکوردهای گینس ۱۹۹۶ نام برده شده است.
نام او همچنین در لیست ۱۰۰ زن قدرتمند جهان دیده می‌شود.

مترجم:نازنین احمدی

منبع : روزنامه تهران امروز