قیصران ناکام در نقوش شاپور

غرور نهفته در وجود شاپور اول ساسانی را می‌توان پس از گذشت ۱۷۳۶ سال هنوز هم در چهره وی مشاهده نمود.
این غرور در حوزه تعاملا‌ت وی با دشمنان خارجی قابل توجیه است. غلبه بر سه امپراتور روم گوردیانوس سوم، فیلیپ عرب، والریانوس چنان تاثیری در دنیای آن روزگار گذاشت که شاپور در پی آن خود را شاه ایران و انیران نامید.
شاپور در حالی زمام امور را به دست گرفت(۲۴۰ میلا‌دی) که پدرش اردشیر بابکان زنده بود. دوراندیشی اردشیر و نگرانی وی از آینده سلسله نوپای ساسانی وی را بر آن داشت تا قبل از مرگ، حکومت را به فرزندش منتقل کند.
شاپور هم حرمت پدر را پاس داشت و تا زمان فوت اردشیر (۲۴۴میلا‌دی) تاجگذاری ننمود. درست در همین ایام گوردیانوس سوم به قصد گشودن سرزمین‌های آن سوی دجله به مرزهای ایران در میان‌رودان هجوم آورد.
در ۲۴۴ میلا‌دی نبرد اصلی بر کنار رود خابور در منطقه مشیگ -راس عین امروزی در سوریه - به وقوع می‌پیوندد. شاپور در کتیبه خود در نقش رستم در شرح ماوقع می‌گوید: هنگامی که نخست به شهریاری رسیدم گوردیانوس قیصر از همه روم، گوت و ژرمن شهر نیرو گردآوری کرد و به اسورستان علیه ایرانشهر و ما آمد و در مرز اسورستان، در مشیگ، پادرزم و رزمی بزرگ بود.
گوردیانوس قیصر کشته شد نیروی رومیان نابود شد.(عریان ۱۳۸۲)
پس از کشته شدن قیصر، رومیان با شتاب فیلیپ عرب را به جانشینی گوردیانوس انتخاب کردند. فیلیپ به منظور جلوگیری از پیشروی قوای ساسانی به تمامی خواسته‌های شاپور تن در می‌دهد و عهدنامه‌ای را منعقد می‌کند که طبق یکی از مفاد آن روم، رسما خراجگذار ایران می‌شود.
‌ شاپور در ادامه می‌گوید: رومیان فیلیپوس را قیصر کردند و فیلیپوس قیصر به التماس به نزد ما آمد و پانصدهزار دینار (به عنوان) خونبها به ما داد و باجگذار شد و ما از این روی مشیگ را پیروز شاپور نام کردیم>.(عریان ۱۳۸۲) ‌
دومین مرحله از جنگ‌های ایران و روم با تعدی شاپور به مرزهای روم در سال ۲۵۳ میلا‌دی آغاز می‌شود و با اسارت والریانوس در ادسا‌ - Edessa اورفای امروزی در جنوب ترکیه - به پایان می‌رسد.
شاپور از این مرحله هم سخن می‌گوید: <در جنگ سوم هنگامی که ما بر حران و رها تاختیم . . . والریانوس علیه ما آمده بود و با . . . نیرو هفتاد هزار و در نزدیکی حران والریانوس قیصر نبردی بزرگ در گرفت و ما خود با دست خویش والریانوس قیصر را اسیر کردیم و دیگران را ( اعم از ) رئیس‌گارد، سناتورها و افسران (و) هر آن کس که سالا‌ر آن سپاه بود، اسیر کردیم و آنها به پارس برده شدند و شهر سوریه، شهر کیلیکیه و شهر کپدوکیه سوخت، ویران و غارت شد.( عریان ۱۳۸۲) ‌
شاپور به منظور جاویدان نمودن کامیابی‌های خود این سه واقعه را در نقش رستم، بیشاپور، دارابگرد در ۵ نقش منعکس کرده است.
ساختار این نقوش تقریبا مشابه‌اند: گوردیانوس زیرپای اسب شاپور افتاده، فیلیپ عرب در برابر شاپور متضرعانه زانو زده و سرانجام والریانوس که شاپور دستش را به نشانه اسارت گرفته است. در حقیقت هنرمند حجار با نقر حرکاتی چون لگدکوب کردن، زانوزدن و گرفتن دست، درصدد بهره‌گیری از ساده‌ترین و موثرترین شیوه برای انتقال معنا به مخاطب بوده است. مخاطبی که عموما مردم عادی و بی‌خبر از جزئیات حوادث بوده‌اند و بایستی با مشاهده این نقوش (که معمولا‌ از مسافت دور هم قابل رویتند) و درک هیبت شاپور نهایتا منجر به افزایش فرمان‌پذیریشان از قدرت مطلقه ساسانی بشود.
‌ شناخت درجه اهمیت هر یک از این حوادث تاریخی، کلید فهم یادنقش‌های شاپور است. کدام یک از این وقایع از اهمیت بیشتری برخوردارند: مشیک و کشته‌شدن گوردیانوس، معاهده فیلیپ عرب، اسارت والریانوس؟
به زعم نگارنده معاهده ۲۴۴ میلا‌دی پذیرش خراجگذاری روم از سوی فیلیپ عرب درصدر اهمیت قرار دارد. حقیقت این است که جایگاه قیصر در روم به مانند شاه در ایران نبوده است. شاه در ایران، نماینده اهورامزدا و معادل کل وجود سیاسی ایران است.
شاپور یعنی ساسانیان و ساسانیان در وجود شاپور معنا پیدا می‌کند. پیروزی شاپور یعنی پیروزی ایران و شکست او در حکم اضمحلا‌ل ایران است. اما در روم قضیه به‌گونه‌ای دیگر است؛ قیصر برگزیده سنای روم و انتقال قدرت نه موروثی بل انتخاب است. قدرت در خاندان‌های با نفوذ در سنا تقسیم شده و امپراتور وظیفه‌ای جز حفظ کیان روم ندارد؛ به عبارتی روم جدای از قیصر تعریف شده است.
در نتیجه، اهمیت خراجگذاری روم به‌عنوان یک کل سیاسی به هیچ وجه قابل قیاس نیست با کشته شدن امپراتور (گوردیانوس سوم) و یا اسارت او (والریانوس) که نه کل سیاسی، بل جزئی از آن کل‌اند. به این دلیل است که در نقوش شاپور، زانو و تضرع فیلیپ عرب نمود بیشتری دارد.

علی‌رضا فطرت
پی‌نوشت:
زرینکوب. عبدالحسین؛ تاریخ سیاسی ساسانیان؛ ۱۳۸۱؛ سمت
عریان. سعید؛ راهنمای کتیبه‌‌های ایرانی میانه؛ ۱۳۸۲؛ پژوهشگاه میراث فرهنگی

منبع : روزنامه اعتماد ملی