کپک‌های شفابخش

بعد از مطرح شدن تئوری بیماری‌زایی باکتری‌ها و میکروب‌ها توسط کخ و پاستور در اواخر قرن نوزدهم، باز هم مدتی طول کشید تا مردم قبول کنند که عفونت‌ها نفرین و بدبختی‌های درمان‌ناپذیر نیستند.
تا سال ۱۹۲۸ که الکساندر فیلیمینگ متوجه شد بعضی از ارگانیسم‌ها در کنار کپک پنی‌سیلین نمی‌توانند زنده بمانند و از بین می‌روند، هنوز همه فکر می‌کردند بهترین درمان برای عفونت‌های بدن، استفاده از داروهایی مانند آرسنیک و استریکنین است.
اگرچه سابقه مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها توسط بشر به ۲۵۰۰ سال قبل در چین برمی‌گردد که از نوعی کپک برای درمان عفونت زخم‌ها استفاده می‌کردند و یا در مصر و یونان باستان هم بعضی کپک‌ها و گیاهان را برای درمان بیماری‌های عفونی به‌کار می‌بردند اما همچنان تا زمان الکساندر فیلیمینگ کسی به اهمیت آنتی‌‌بیوتیک‌ها پی نبرد.
فیلیمینگ متوجه شد که کپک پنی‌سیلیوم ماده‌ای ترشح می‌کند که می‌تواند جلوی رشد باکتری‌ها را بگیرد و آن را پنی‌سیلین نامید اما به خاطر اینکه نتوانست روشی برای استفاده از پنی‌سیلین در بدن استفاده کند، تا مدتی بی‌خیال این کشفش شد. اگرچه قبل از او هم کسانی بودند که متوجه این خاصیت کپک شده بودند، اما آنها هم نتوانسته بودند به صورت کاربردی به آن بپردازند.
سال ۱۹۳۹ چند دانشمند دیگر به کار فیلیمینگ علاقه‌مند شدند و شروع به خالص‌سازی ترشحات این کپک معروف کردند.هاروارد فلوری و ارنست چین چند سال بعد در سال ۱۹۴۵ به همراه الکساندر فیلیمینگ به‌خاطر کشف داروی درمانگر و معجزه‌آسای پنی‌سیلین، موفق به دریافت نوبل پزشکی شدند. چند سال قبل از این نوبل، اما پنی‌سیلین ارزش‌های خود را نشان داده بود.
در جریان جنگ جهانی دوم بسیاری از مصدومان و مجروحانی که به علت عفونت‌ها دست و پا و یا جان خود را از دست می‌دادند، توانستند با استفاده از پنی‌سیلین زنده بمانند. به‌غیر از سرمای مسکو، ورود آمریکا به جنگ و فعالیت گروه‌های پارتیزانی، پنی‌سیلین هم یکی از عوامل موفقیت متفقان در جنگ بود.
انواع پنی‌سیلین‌ها پنی‌سیلین‌ها فعالیت آنتی‌بیوتیکی یا ضدمیکروبی خود را با فعالیت علیه دیواره سلولی باکتری‌ها انجام می‌دهند.
آنها مانع ساخته شدن این دیواره سلولی می‌شوند و از گسترش عفونت جلوگیری می‌کنند. از همین نکته می‌شود فهمید که بیماری‌هایی که در آن عامل بیماری‌زا فاقد دیواره سلولی است یا دیواره سلولی‌اش مقاوم به پنی‌سیلین است را نمی‌توان به وسیله این دارو درمان کرد. پنی‌سیلین‌های موجود در شبکه دارویی به طور کلی بسته به نوع مصرف و مدت اثر طبقه‌بندی می‌شوند.
شایع‌ترین و اصلی‌ترین نوع پنی‌سیلین، پنی‌سیلین G است که به علت حساسیت و اسید معده نمی‌توان آن را به صورت خوراکی مصرف کرد و باید به وسیله تزریق مصرف شود. اغلب پنی‌سیلین‌ها را هم نمی‌توان داخل رگ تزریق کرد و وارد کردن مستقیم آنها به خون می‌تواند عوارض جبران‌ناپذیری داشته باشد. اغلب پنی‌سیلین‌ها به صورت تزریق عمیق عضلانی تجویز می‌شوند و تنها مورد پنی‌سیلین خوراکی، پنی‌سیلین V است که به صورت قرص‌های پوشش‌دار ساخته می‌شود.
این نوع پنی‌سیلین قدرت پنی‌سیلین‌های تزریقی را ندارد و برای مقابله با عفونت‌های خفیف‌تر به کار می‌رود. بنزاتین پنی‌سیلین، بنزیل پنی‌سیلین (یا همان پنی‌سیلین G) و پنی‌سیلین V ، سه نوع اصلی پنی‌سیلین موجود در بازار دارویی هستند. انواع فرعی دیگر (بسته به نوع باکتری، مقاومت آن به دارو و شرایط بیمار) تجویز می‌شود. نوع پروکائین بنزیل پنی‌سیلین هم نوعی پنی‌سیلین G است که به آن ماده ضددرد پروکائین اضافه شده است تا درد تزریق عضلانی را کمتر کند.
موارد مصرف پنی‌سیلین بنزاتین پنی‌سیلین طولانی اثر است. یعنی مدتی طول می‌کشد تا اثرش ظاهر شود و اثرات آن هم بیشتر در بدن می‌ماند. به همین دلیل در عفونت‌هایی مثل سیفلیس از آن استفاده می‌شود یا در تزریق‌های پیشگیرانه پنی‌سیلین که در بیماران رماتیسم قلبی باید به‌طور ماهانه انجام شود. اما پنی‌سیلین G، به علت اثر سریع‌تر در بیماری‌های عفونی مختلفی مثل سلولیت، اندوکارایت (یا عفونت لایه داخلی قلب) سوزاک، ذات‌الریه یا پنومونی، سیفلیس حاد و پتی سمی در کودکان به کار می‌رود. شایع‌ترین علت مصرف پنی‌سیلین در کشور ما هم همان پنومونی‌های اپیدمیک یا ذات‌الریه‌هایی هستند که با تب و لرز و علائم عفونی خود را نشان می‌دهند.
از پنی‌سیلین V (مدل خوراکی) هم بیشتر در عفونت‌های خفیفی مثل عفونت لوزه و فارنژیت (گلودرد چرکی) و عفوت لثه استفاده می‌شود.
شکل‌های دارویی رایج بنزاتین پنی‌سیلین نوعی از پنی‌سیلین است که ما آن را به صورت آمپول‌های تزریقی یک میلیون و دویست واحدی می‌شناسیم. این پنی‌سیلین به‌خاطر اثرطولانی‌ در بیماری‌‌های تنفسی فقط به صورت تک روز تزریق می‌شود و تجویز دوباره آن فقط در موارد خاص انجام می‌شود. پنی‌سیلینG هم به صورت ویال‌های تزریقی یک میلیون واحدی و ۵۰۰ هزار واحدی وجود دارد که در عفونت‌های شدید تا چندین ویال در روز هم تزریق می‌شوند. البته به‌خاطر دردناک بودن تزریق‌های مکرر معمولاً استفاده از این نوع پنی‌سیلین زیاد مورد پسند بیماران و پزشکان نیست و فقط در موارد خاص و یا در نوزادان (که دفعات تزریق آنها کمتر است) استفاده می‌شود.
شایع‌ترین نوع پنی‌سیلین تزریقی، مدلی است که با نام ۳ـ۳ـ۶ در ایران معروف است. این نوع پنی‌سیلین با نام تجاری آکتی‌سیلین در واقع ترکیبی از ۳ نوع پنی‌سیلین است. ۶۰۰ هزار واحد از مدل بنزاتین، ۳۰۰ هزار واحد از مدلG و ۳۰۰ هزار واحد از مدل پروکائین با هم تزریق می‌شوند تا هم مقداری پنی‌سیلین سریع‌الاثر برای درمان سریع‌تر علائم و هم مقداری پنی‌سیلین طولانی‌الاثر برای باقی ماندن در سطح خون در یک تزریق به بیمار برسد.
برخلاف تصور عامه از قوی‌تر بودن پنی‌سیلین یک میلیون و دویست از مدل ۳ـ ۳ـ۶ این دو فقط در زمان اثر با یکدیگر تفاوت دارند و میزان مواد آنتی‌بیوتیکی‌شان یکسان است. ۳ـ ۳ـ ۶ را هم می‌توان حداکثر هر ۳ تا ۴ روز در میان تزریق کرد و تزریق روزانه آن خصوصاً در بیماری‌هایی مثل عفونت ساده ریه اشتباه است. پنی‌سیلین G پروکائین مدل‌های ۴۰۰ و ۸۰۰ هزار واحدی هم دارد که در عفونت‌های متوسط تا شدید تنفسی به‌کار می‌رود.پنی‌سیلین V هم به صورت قرص پوشش‌دار ۵۰۰ میل‌گرمی و شربت خوراکی در بازار موجود است.
بایدها و نبایدهای پنی‌سیلین اولین نکته و مهم‌ترین نکته‌ای که باید راجع به آنتی‌بیوتیک‌ها بدانیم این است که آنها حتماً باید توسط یک پزشک و در صورت وجود یک بیماری عفونی تجویز شوند. به هیچ‌وجه نباید پنی‌سیلین را خودسرانه مصرف کرد. نکته مهم بعدی مصرف صحیح این دارو است. به‌طور کلی آنتی‌بیوتیک‌ها برای اینکه در درمان عفونت‌ها موثر باشند باید همواره در طول دوره درمان سطح خونی مناسبی داشته باشند یعنی مقدار آنها در خون از یک سطح خاص پایین‌تر نیاید. به همین منظور باید آنها را راس زمان معین استفاده و همچنین دوره درمان آنها را کامل کرد.
در غیر این صورت علاوه بر اینکه بیماری درمان نمی‌شود ممکن است این درمان ناقص، باعث به وجود آمدن گونه‌ای مقاوم از باکتری شود به‌طوری که برای درمان مجبور به استفاده از آنتی‌بیوتیک قوی‌تر بشویم.بعد از رعایت نکات فوق پزشک و بیمار باید حواسشان به جنبه منفی وارد باشد.
عوارض دارویی، عوارض جانبی، یعنی اتفاقات ناخواسته‌ای که با مصرف داروها برای بیمار به وجود می‌آید. عوارض دارویی با مصرف پنی‌سیلین‌ها، مساله شایعی نیستند اما در صورت رخ دادن، آنقدر خطرناک هستند که هم پزشک و هم بیمار در هر بار مصرف این دارو نگران آن باشند.حساسیت دارویی به پنی‌سیلین در کمتر از یک درصد بیماران اتفاق می‌افتد و با علائمی مثل اسهال، تهوع و استفراغ، خارش‌های جلدی، خارش‌های پوستی، حمله شدید، خارش و یا سوار شدن عفونت‌های دیگر خود را نشان می‌دهد. در کمتر از ۱/۰ درصد از بیماران، این علائم ممکن است شدیدتر باشد و علائمی مثل تب، ارتیم و آنژیوارم (یا همان تورم شدید مخاطات) اتفاق بیفتد.
این علائم را در صورت وقوع باید سریعا به پزشک اطلاع داده و مصرف دارو را قطع کرد. اما عارضه خطرناکی که باعث می‌شود تجویز پنی‌سیلین همیشه برای پزشکان یک امر دلهره‌آور باشد، شوک آنافیلاکسی است. در یک‌صدم درصد از بیماران، یعنی یک نفر از هر هزار نفر، ممکن است واکنش حساسیت آنقدر شدید و سرتاسری باشد که بیمار ناگهان به شوک فرو برود و باعث مرگ بیمار شود.
به همین علت، باید تمام تزریقات پنی‌سیلین در یک کلینیک مجهز به امکانات احیا انجام شود. تزریق پنی‌سیلین در خانه و در درمانگاه‌های فاقد امکانات تخصصی یک کار اشتباه است که ممکن است در صورت به‌وجود آمدن علائم آلرژی شدید هم باعث مرگ بیمار شود.
به همین دلیل توصیه می‌شود در هر بار مصرف پنی‌سیلین، قبل از تزریق با مقدار رقیق شده‌ای از پنی‌سیلین تست پوستی حساسیت انجام شود. اگرچه گفته می‌شود حتی در صورت منفی بودن تست و یا سابقه مصرف قبلی پنی‌سیلین هم امکان به‌وجود آمدن آلرژی وجود دارد.

دکتر سید احسان بیکایی

منبع : روزنامه تهران امروز