جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


آیین خردپروری


آیین خردپروری
فیلسوفان و اندیشمندان بزرگ، از دیر باز خرد آدمی را مهم ترین ویژگی جداکننده وی از حیوانات برشمرده اند. خرد، هدیه ای ربانی و مائده ای آسمانی است که انسان را در سیر استکمالی جاودانه و بی منتهایش به سوی آن مقصد خردآفرین مطلق نشان، خدای جان و جهان همراهی و یاوری می کند.
بدین سان، پرورش و تکمیل این گوهر گران سنگ ملکوتی، وظیفه ای بس حساس و حیاتی است که همواره کانون توجه ارباب آیین ها و اصحاب اندیشه ها بوده و هست.
اسلام، این آخرین و کامل ترین دین الهی نیز به گونه ای شایسته و در خور، بر مقام و منزلت ممتاز عقل صحه گذاشته، در دوعرصه کلام الهی و گفتار معصومان (ع)، خطوط کلی و اصول وروش های اساسی پرورش عقل را ترسیم نموده است.
کمال و پویایی این دین زنده و جاودانه، فراهم آورنده کلیه شرایط و عواملی است که برای تربیت تمام ساحت های وجود آدمی و از جمله، ساحت عقلانی وی، ضرورتی تام و تمام دارند. بر دینداران عالم و اندیشمندان است که با تلاشی بی وقفه در راه شناسایی، استخراج و تدوین آموزه های تربیتی دین مبین اسلام، گام نهند و یافته های پژوهشی خویش را در معرض دید و نظر اصحاب علم و فرهنگ و معرفت قرار دهند.
کتاب آیین خردپروری رهاورد یکی از این تلاش هاست. در این کتاب، سعی شده است تا طی پژوهش نظامدار، گفتارهای امام علی (ع) را از منظر تربیت عقلانی، تجزیه و تحلیل نموده، در قالب یک نظام تئوریک خرد پروری طبقه بندی و عرضه کنند.
عقل، پایه و ا ساس انسانیت، محبت باطنی خداوند، وسیله فهم و دریافت معارف بنیادین دینی و یکی از منابع استنباط احکام فقهی اسلام است. در میان ابعاد گوناگون شخصیت انسان، بعد عقلانی، جایگاهی فراتر و جلوه ای گیراتر از دیگر ابعاد دارد و چونان نورافکنی پرفروغ، بر تارک وجود وی می درخشد. در یک کلام، سرچشمه منحصر به فرد تمامی کمالات نظری و عملی است. این محبوب ترین و برترین آفریده الهی هم سرآغاز علوم روشنگر بشری و هم سرمنشا اعمال نیکوی انسانی است. بدین سان، پرورش صحیح عقل، رکن رکین پرورش دیگر ساحات وجودی آدمی خواهد بود.
اسلام نیز برای این گوهر نفیس ملکوتی که با دست پروردگار خرد آفرین در صدف جان آدمی تعبیه گردیده، منزلی ارجمند قایل است. در قرآن که کامل ترین کتاب آسمانی برای راهنمایی بشریت است و نیز در سخنان معصومان(ع) که مصادیق عینی قرآن و شایسته ترین الگوهای تربیتی اند، شواهدی فراوان بر این مدعا یافت می شود.
این کتاب بر محور گفتارهای حکمت آموز و خردپرور سرسلسله امامان معصوم، حضرت علی (ع) می گردد.
دومین عامل تعیین کننده شخصیت عقلانی آدمیان، تربیت است. این عامل است که می تواند عقل بالقوه یا عقل هیولایی - در تعبیر حکیمیان ـ را از قوه به فعل درآورد و از مرحله امکان استعدادی به مرحله ثبوت و تحقق خارجی برساند. از منظر فلسفی، مربی، «علت معدّه» فعلیت یا بی خرد ناشکفته متربی است. بدین سان و با احتساب دیگر عوامل موثر در شکوفندگی توانش عقلانی موضوع تربیت ـ هر قدر مربی خردمندتر باشد، ضریب احتمال رشد عقلانی متربی نیز بیشتر خواهد شد.
پیامبر (ص) و علی (ع)، وحدت ملکوتیه و کثرت ملکیه دارند. آن دو، حقیقتی واحدند که با یک کن وجودی هست گردیده، خاکدان ظلمانی ما را با فیضان نورانی خویش، روشنایی بخشیده اند، آنها یک نور روحانی اند که در دو قالب جسمانی، جلوه گر شده اند، سنت پیامبر (ص) و دیگر معصومان (ع)، مشتمل بر سه بخش قول، فعل و تقریر آنهاست.
کلام علی (ع) به عنوان جلوه ای بارز از شخصیت خردمندانه آن حضرت، در اوج فصاحت و بلاغت ظاهری و حکمت و معنویت باطنی است. علی(ع) در همه میدان ها و از جمله، در میدان سخن و سخنوری، امیری بی هماورد بود.
کلام علی (ع)، گذشته از این جنبه های شگفت انگیز، خردپرور نیز هست. از این رو، می توان از سخنان آن حضرت، مولفه های گوناگون یک نظام تربیت عقلانی را استخراج و متناسب با شرایط و مقتضیات عصر حاضر، تدوین نمود. اهمیت فراوانی که علی (ع) برای خرد و خردپروری قایل گردیده، کافی است تا کنجکاوی حقیقت پژوهان خودشناس را برانگیزد وآنان را به سوی تحقیقات و مطالعاتی نوین سوق دهد. علی (ع)، خرد را فضیلت انسان و اساس دین معرفی کرده است. آن حضرت، خرد را تربیت پذیر و خردپروری را از هدف های بعثت انبیا می داند. بدین ترتیب، انسانیت و دیانت در گرو عقلانیت است و حجت های بیرونی خداوند ( پیامبران) در خدمت رشد و شکوفایی حجت درونی (عقل) اند.
در تبیین و معرفی شان و منزلت گوهر نفیس ملکوتی ـ عقل ـ که با دست تدبیرگر مبدا بی همتای جهان، در صدف جان موجودی ارجمند و شریف به نام انسان، نهاده شده، دین را هم به عقل منسوب فرموده است.
با بررسی در مجموع سخنان حضرت علی (ع) این نتیجه به دست می آید که عقل، منشا دو نوع کمال نظری و عملی در انسان است. برخی از سخنان حضرت نمودار مصدریت عقل برای کمال فضیلت نظری انسانند.
به این ترتیب، فعلیت و تحصل انسانیت انسان، چه در بعد علمی و چه در بعد عملی، متوقف بر تربیت این دو بعد و تربیت این دو بعد، متوقف بر تربیت عقل است. اگر عقل، به درستی پرورش یابد و با روش ها و راهکارهای مناسب در مسیر رشد و تکامل قرار گیرد، انسان را به کمالات شایسته اش می رساند و سعادت او را در دنیا و آخرت، تضمین می کند. چنین است که طبق فرمایش حضرت علی (ع) آشکار ساختن و به فعلیت رساندن عقول آدمیان که همچون در مکنون در زیر خاک های جهل و بی خبری مدفون شده، از فلسفه های بعثت پیامبران است، بعثت پیامبران در گرو تکمیل عقل آنهاست و عقل ایشان بر کل عقول امت آنان برتری دارد.
تاکنون درباره پرورش عقل، در شرق و غرب عالم، از قرون باستان تا قرون جدید و معاصر، کوشش های بسیاری از حیث نظری و عملی، انجام شده؛ اما از آنجا که عقل آدمی با همه قوت و قدرتش، چه بسا گرفتار خطا، گمراهی و عدم تشخیص حق و صواب می شود، با گذشت زمان و روشن شدن افق ها و چشم اندازهای جدید، بسیاری از این نظریه ها متزلزل و مخدوش گردیده است.
افزون بر این، نظام های آموزشی مبتنی بر این نظریه ها نیز با دستیابی به پیشرفت ها و حقایق جدید، دستخوش تغییر شده و احیانا رو به زوال رفته است. به دلیل همین محدودیت و کمبود عقلانی است که خداوند، گروهی را که طبق روایتی، حجت درونی نامیده شده اند، مامور تکمیل و تربیت عقول محدود و ضعیف بشری که حجت درونی نامیده شده، کرده است. به این ترتیب، شریعت یا عقل بیرونی برای پرورش و شکوفایی و هدایت عقل یا شریعت درونی است و از این جا آشکار می شود که عقل و دین، نه تنها با یکدیگر تناقض و تخالفی ندارند، بلکه در وفاق و همخوانی کاملند.
پایه و اساس بودن عقل برای انسانیت هم مورد تایید اسلام است و هم شواهد عینی و تجربی دارد؛ اما دیدگاه اسلام در این زمینه، از قرآن و کلمات پیشوایان معصوم(ع) به دست می آید. برای نمونه قرآن از کسانی که اهل تفکر نیستند، به چهارپایان و گمراه تر از چهارپایان تعبیر کرده است. تجربه هم نشان می دهد که انسان فاقد عقل، حیوانی بیش نیست.
حجیت عقل در قرآن و روایات نقش اساسی عقل در شناخت حقایق اساسی هستی یا اصول مسایل اعتقادی، مطلبی است که هم در قرآن و هم در اخبار مورد تایید قرار گرفته است. دعوت قرآن به تفکر و تدبر درباره مبدا و معاد و ضرورت وجود دین و نبوت، اقامه براهین عقلی بر این موارد، درخواست از کافران و مشرکان برای ارایه دلیل و برهان، تصریح اخبار و روایات به معیار بودن عقل در شناخت حقایق اساسی هستی، دعوت به تعقل و تفکر درباره این حقایق و حتی تصریح روایات به موضوع حجیت؟ عقل، همگی بیانگر شان و منزلت ویژه ای است که دین اسلام، یعنی واپسین و کامل ترین دین آسمانی، برای عقل قایل شده است. در این صورت، پژوهش درباره چگونگی تربیت این موجود ارزشمند و این حجت الهی، اهمیت و ارزش خاصی دارد تاثیر تربیت عقلانی بر سایر انواع تربیت نیز حضور و مدخلیت دارد.
وجه دیگر اهمیت عقل، نظام مندی و سازمان یافتگی آن است.
واپسین وجهی که اهمیت دارد کمبود منابع پژوهشی لازم در جامعه اسلامی ما است. از یک سو، پرورش عقل، رکن پرورش دیگر ابعاد وجود آدمی است و از سوی دیگر، اسلام، یعنی واپسین و کامل ترین دین الهی، اهمیت فوق العاده ای برای عقل قایل شده است.
اسلام افزون بر آن که عقل را به رسمیت شناخته، با تکیه بر منبع خطا ناپذیر وحی به کمک آن آمده است؛ پس این دین کامل، بهترین و دقیق ترین برنامه ها را برای تربیت عقلانی دارد. با وجود این، در زمینه استخراج دیدگاه اسلام در حوزه تربیت عقلانی، پژوهش های علمی در آغاز راه است.
کتاب آیین خردپروری پژوهشی در نظام تربیت عقلانی بر مبنای سخنان امام علی (ع) نوشته سعید بهشتی توسط موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر با قیمت ۳۰۰۰ تومان منتشر شده و در دسترس علاقه مندان می باشد.
فاطمه دمیرچی
منبع : روزنامه جوان


همچنین مشاهده کنید