آیین های سنتی در کاروان های عزاداری عاشورا

بسیاری از هنرهای سنتی و بومی که امروزه دیگر در فرهنگ اجتماعی ساکنان شهرها و روستاهای تاریخی نقش خاصی ندارند، در برخی از مراسم مذهبی وکهن، بازپیرایی و احیا می شود.
مردم ایران از دیرباز در دهه محرم و عاشورای حسینی با توجه به ویژگی های اجتماعی و فرهنگی مناطق مختلف، با شیوه های گوناگون به سوگواری و عزاداری می پردازند. یکی از این شیوه های متداول، اجرای تعزیه و نمایش وقایع عاشوراست. تعزیه در لغت به معنی سوگواری برای عزیزان از دست رفته است ولی در اصطلاح به نوعی نمایش مذهبی با آداب و رسوم خاص اطلاق می شود. مورخان و سیاحان در دوره صفویه اشاره زیادی به تعزیه نمی کنند و گفته هایشان بیشتر به نوحه سرایی معطوف است. در دوران قاجاریه تعزیه خوانی به لحاظ کیفیت و محتوا به اوج تکامل می رسد. با توجه به سیر تکاملی تعزیه در ایران می توان دریافت که تنها یک نمایش مذهبی یا آیینی نیست، بلکه چنان کیفیتی را داراست که همه خصایص یک جریان زنده فعال ملی و هنری را با همه ویژگی های دینی و اجتماعی آن آشکار می کند. در شهرها و روستاهای مختلف ایران نحوه سوگواری و عزاداری برای امام حسین علیه السلام متفاوت است. گرچه در کل این مراسم یک هدف را دنبال می کنند ولی با توجه به مراسم گوناگون و خصوصیات اجتماعی و فرهنگی هر منطقه، شکل و شمایل متفاوتی از سوگواری انجام می پذیرد. حتی در برخی از محلات یک شهر، شیوه عزاداری تفاوت دارد. مراسم نخل گردانی در روز عاشورای حسینی یکی از باشکوه ترین مراسم عزاداری در شهرهای استان یزد است. این آیین با شیوه خاصی در تکایا و حسینیه های بزرگ محلات و مرکز شهرها اجرا می شود. در شهرستان مهریز علاوه بر این جریان، مراسم دیگری برگزار می شود که یکی از بی نظیرترین شیوه های سوگواری و عزاداری در ایران به حساب می آید. به گفته اهالی محلی این گونه مراسم از شیراز به یزد آمده و از آن به شهرهای اطراف گسترش پیدا کرده که امروزه بندرت در برخی از شهرها برگزار می شود. در نخستین دوران های اجرای این نمایش، به هنگام برپایی مراسم، تمام محلات شهر تاریخی مهریز در یک مکان گرد هم جمع می شدند و مراسم را اجرا می کردند. اما طی گذشت چندین سال و به دلیل زیاد شدن جمعیت ساکنان شهر، امروزه هر محله، این مراسم را به صورت جداگانه برگزار می کند. شهر تاریخی مهریز دارای ۵ محله بزرگ به نام های استهریج، مهرپادین، منگاباد، بغدادآباد و مزویرآباد است. هرکدام از محلات دارای حسینیه های جداگانه ای هستند و با شروع ماه محرم مراسم عزاداری در میادین، حسینیه ها و تکایای محلات برگزار می شود. در حین انجام این مراسم ها مردم خود را برای راه اندازی کاروان بزرگ و با عظمت آیینی، مذهبی در روز عاشورا آماده می کنند.
● اجرای مراسم های مذهبی روز تاسوعا
مراسم عَلم برداری یا علم بستن در روز تاسوعا و تدارکات وابسته به آن از دیدگاه اجتماعی و مردم شناسی بسیار حائز اهمیت است. عَلم به عنوان نشان و نماد پرچم سپاه امام حسین علیه السلام در روز عاشورا از زمان صفویه وارد مراسم آیینی ما شده است و در گذشته مردم برای رفع مشکلات یا درمان بیماری نذر می کردند که هرسال در محرم علم ببندند. علم بستن بدین معناست که ابتدا چوب علم را که اغلب از درخت چنار است تهیه می کنند که گاهی ارتفاع این چوب به ۱۲ متر می رسد و سپس در مراسم وآیینی خاص چوب ها را با پارچه هایی از جنس مختلف و رنگ های گوناگون تزیین می کنند. این مراسم هرساله بدین صورت است که در عصر روز ششم محرم، افراد خانواده هایی که علم دارند به کمک چند تن از اقوام و آشنایان که در این کار مهارت لازم را دارند تمامی بخش علم را با پارچه های رنگارنگ تزیین می کنند. البته رنگ پارچه های علم سادات، سبز یا مشکی ساده است. پس از آماده شدن علم، صاحب علم در خانه خود را باز می گذارد تا همسایه ها به پای علم بروند و به نیت برآورده شدن حاجت، گوشه های پارچه های عَلم را گره بزنند. بعد از اذان مغرب بزرگان و ریش سفیدان محله جمع شده و یکی یکی به خانه های علم داران می روند و آنها را به حسینیه اصلی شهر یا محله حمل می کنند و آنها را به صورت ایستاده در آن مکان قرار می دهند. پس از این که تمامی علم ها و «شَده ها» به حسینیه آورده شد مراسم بتدریج آغاز می شود. به طوری که قبل از بلندکردن شَده و علم ها، «جوش دوره» می زنند و سپس علم را بلند می کنند. شَده در واقع نوعی علم یا پرچم است که نماد و نشان قبایل و گروه های مختلف شرکت کننده در جنگ روز عاشوراست. جوش دوره بدین ترتیب است که افرادی دستان یکدیگر را گرفته و پاهای خود را به جلو و عقب می گذارند و اشعاری را می خوانند و دور حسینیه حلقه می زنند و به سینه زنی و عزاداری می پردازند. سپس علم داران شال می بندند و علم را برداشته و به دور حسینیه می گردند.
● اجرای مراسم روز عاشورا
از ابتدای دهه محرم ساکنان محلات، مقدمات مراسم و مراسم حرکت نمایشی کاروان های مذهبی در روز عاشورا را فراهم می کنند. در این روز از محل تجمع و تدارکات مراسم، کاروان ها حرکت کرده و به سمت حسینیه بزرگ محله می روند. در گذشته این کاروان ها با شتر و کجاوه های چوبی مزین می شدند ولی امروزه از ماشین های سنگین برای اجرای این نمایش استفاده می شود. در طول پیمودن مسیرکاروان، هر یک از گروه های نمایشی به ایفای نقش مورد نظر خود می پردازند. برخی سوار بر اسب یا شتر و برخی در صحنه های طراحی شده در کفی ماشین های سنگین مراسم را اجرا می کنند. اوج هنر تزیینی، صنایع دستی و معماری سنتی و بومی مهریز را می توان در اجزای مختلف این کاروان مذهبی مشاهده کرد. پس از رسیدن کاروان ها به محل مورد نظر، یک بار دیگر صحنه های نمایش برای مدتی اجرا می شود و پس از خروج کاروان، مراسم نخل برداری آغاز می شود.
● شرح صحنه های نمایشی در کاروان مذهبی
▪ صحنه تخت یزید
یکی از عظیم ترین صحنه های به نمایش گذاشته شده در روز عاشورا تخت یزید است که در واقع بیانگر وضع کاخ یزید است. تخت یزید دارای یک فضای پر تجمل با دکوراسیون و مبلمان اشرافی است. تمامی محل فوق با پارچه های مخمل قرمز رنگ پوشیده شده است.
▪ صحنه دیر راهب (فرنگی)
صحنه دیر راهب بیانگر این واقعه است که زمانی که لشکر یزید سر بریده شهدای کربلا را به طرف کوفه می بردند تا به یزید تحویل دهند، در میان راه در کنار صومعه ای برای استراحت توقف می کنند. سر مبارک امام حسین علیه السلام را که داخل جعبه ای بود در کنار صومعه راهبی قرار می دهند. شب هنگام راهب از صومعه خود بیرون می آید و متوجه جعبه می شود و معادل جایزه ای که قرار بود برای تحویل سر بریده امام بدهند، به آنها می دهد تا برای مدت کوتاهی آن جعبه را نزد خود نگاه دارد.
▪ صحنه بازار و خرابه شام
خرابه شام در واقع جایی بود که زنان و کودکان سپاه امام حسین علیه السلام را برای مدتی در آن زندانی کردند. برای بازسازی تصوری خرابه شام از خشت، گل و آجر با گیاهان خشکیده استفاده می شود تا یک خرابه را مجسم کند. بازار شام در این کاروان، از بی نظیرترین بخش ها به لحاظ نوع ساخت و بازسازی است. مردم عامه بدون داشتن اطلاعات علمی در زمینه طراحی صحنه و دکوراسیون، به شیوه ای کاملاً حرفه ای اقدام به باززنده سازی و نمایش بازار شام می کنند. در این قسمت از کاروان، غرفه های کوچکی ساخته می شود که هرکدام بیانگر صنف و شغل خاصی است. بخش بالایی بازار شام را طاق نصرت می بندند و دورتادور آن را به وسیله شمعدان، آیینه و گلدان تزئین می کنند و تمام حجره ها را به وسیله پارچه های نقش دار می پوشانند. در ابتدای بازار شام درویش می ایستد که راوی وقایع اتفاق افتاده است. در هریک از حجره ها نیز حرفه و پیشه ای در حال انجام است. اغلب باتجربه ترین افراد در قدیمی ترین مشاغل شهر در این غرفه ها با ابزار و ادوات قدیمی به ایفای نقش می پردازند. بدون اغراق از بازار شام در کاروان مذهبی محلات شهر تاریخی مهریز می توان به عنوان موزه ای متحرک در زمینه هنر و مردم شناسی نام برد. حرفه هایی چون گیوه بافی، عطاری، سبدبافی، ابریشم کشی، پنبه زنی، قصابی، کوزه گری و... در این بازار به نمایش درمی آید.
▪ گهواره علی اصغر
واقعه تیر زدن حَرمَله به گلوی حضرت علی اصغر از دیگر صحنه هایی است که در این کاروان به نمایش درمی آید. اهالی بنا به اعتقادی که دارند برای تبرک یا مصونیت از بیماری برای کودکان خود، نذر می کنند در روز عاشورا کودک خود را جامه علی اصغر بپوشانند و در طول مسیر کاروان در گهواره قرار دهند.
▪ صحنه تخت شیر
در این بخش از کاروان، فردی لباس شیر بر تن می کند و در زمان پیمودن مسیر بر دست خونین حضرت ابوالفضل علیه السلام سوگواری می کند و کاه بر سر می ریزد. ذوالجناح، حجله خانه حضرت قاسم، قبر شش گوشه، طفلان مسلم و شطِ فرات از صحنه های دیگر این کاروان در روز عاشوراست.
▪ نخل برداری
مراسم نخل برداری در شهر تاریخی مهریز در برخی از روزهای سال چون شهادت امام رضا علیه السلام، روز تاسوعا و عاشورای حسینی برگزار می شود. نخل سازه ای چوبی است که در حسینیه های محلات مختلف قرار دارد و در مراسم فوق آذین بندی می شوند. تزیین نخل ها از نظر شکل ظاهری با هم تفاوت دارند. برخی آرایه های پرکاری دارند و برخی بسیار ساده اند اما به طور کلی برای تزیین نخل از پارچه مشکی، روشنایی، آینه، پرچم، گیاهان سبز و... استفاده می شود. افرادی که قصد بلند کردن علم را دارند، در گروه هایی مشخص و هماهنگ با گفتن یاعلی اقدام به این امر می کنند و نخل را چندین بار دور حسینیه می چرخانند و سپس بر جای خود قرار می دهند.

ساشا ریاحی مقدم

منبع : روزنامه ایران