خانه یا خوابگاه خانوادگی

"روز خانواده" لابلای روزهای سرد زمستان، در تقویم ملی ایران در حالی ورق می خورد که هنوز این نهاد در میان ذائقه های لطیف وعاطفی ایرانیان جایگاه و پایگاهی دارد و آیین های تشکیل خانواده به سبک و سیاق هر قوم ایرانی، زبانزد جهانی دارد. برغم اینکه به گفته جامعه شناسان عصر پیشرفت فناوری و گسترش زندگی ماشینی تغییرات زیادی را به نهاد خانواده تحمیل کرده، اما هنوز در جوامع شرقی مانند ایران پیوستگی های اجتماعی از خانواده نشات می گیرد.
البته کارکرد خانواده در ایران در لایه های مختلف اجتماعی بسیار متفاوت است و کارکردی را که خانواده در یک جامعه روستایی ایفا می کند، نمی توان به جوامع شهری تعمیم داد. کنکاشی در زندگی ایرانیان از گذشته تا حال نشان می دهد، خانواده ایرانی در گذشته ای نه چندان دور مانند نهاد خانواده در بسیاری از کشورهای شرقی، شاکله ای گسترده داشت و از گروهی از خویشاوندان تشکیل شده بود. امروز در کشاکش تغییرات اجتماعی،بخصوص درجوامع شهری ایرانی خانواده های گسترده به خانواده های کوچک هسته ای تبدیل شده اند که در آن فقط افراد درجه یک خانواده شامل زن و مرد و فرزند در کنار هم زندگی می کنند.
کنکاشی درتاریخ خانواده درایران نشان می دهد، خانواده های گسترده ایرانی برپایه بسیاری قوانین درون گروهی بنا شده بود که بقای این جامعه کوچک منوط به پیروی اعضای خانواده از این هنجارهای اجتماعی بود. بسیاری از جامعه شناسان با مثبت شمردن کارکرد خانواده های گسترده بر این باورند، هنجارشکنی و آسیب های اجتماعی کنونی جامعه ایران، با از بین رفتن قوانین درون گروهی، شکل گرفته است. دکتر "سعید معیدفر" رئیس انجمن جامعه شناسان ایران بر این باوراست که در گذشته به دلیل وجود همبستگی اجتماعی در میان خانواده های گسترده، نوعی قانون نامحسوس از بروز بسیاری از مشکلات اجتماعی جلوگیری می کرد. وی افزود: در گذشته روابط خویشاوندی حاکم بر جامعه سنتی، نوعی خویشتن- داری را در افراد به وجود می آورد و افراد برای این که از جامعه موجود طرد نشوند، از خودکنترلی حاکم بر جامعه پیروی می کردند. به باور برخی دیگر از جامعه شناسان، تبدیل خانواده های گسترده به هسته ای درکشاکش رشد فناوری اجتناب ناپذیر و امری ناخواسته و نه یک بدعت و ناهنجاری است که در رشد تکاملی بیشتر جوامع جهانی به وجود آمده است.
این جامعه شناسان بر این باورند که هم اکنون قوانین وهنجارهای تدوین شده که ازسوی دولت ها برای اداره جوامع به کار برده می شوند جای قوانین درون گروهی و قبیله ای را گرفته است و همه شهروندان ملزم به رعایت آن هستند. رئیس انجمن جامعه شناسان گفت: آنچه بقای خانواده در کشورمان را با خطر ناهنجاری(آنومی) روبروکرده، این است که جامعه کنونی ایران نه کاملا ارگانیک و قانون مدار و نه براساس روابط خودکنترلی جوامع سنتی گذشته اداره می شود.
وی افزود: در سال های اخیر، دگرگونی هایی همچون کاهش تعداد خانوار، افزایش سن ازدواج به همراه افزایش سن باروری، کاهش مرگ ومیرنوزادان، افزایش طلاق، افزایش تعداد خانواده های تک سرپرست به همراه فقر و بیماری های جدید مانند "ایدز" مشکلاتی است که نهاد خانواده در ایران را با مشکل روبرو کرده است.
● همزبانی ۱۷ دقیقه ای در خانواده های ایرانی
مشکلات شهرنشینی و به دنبال آن مدرن شدن باعث شده تا خانواده ها دیگر وقتی برای هم نداشته باشند. به گفته یک جامعه شناس گفتگو بین زوجین در شبانه روز تنها ۱۷ دقیقه است که بیشتر آن نیزصرف گزارش درمورد مسایل و مشکلات می شود و از تعاملات مهرورزانه خبری نیست. غلامرضا علیزاده جامعه شناس، با بیان این مطلب که رشد شهر نشینی و دغدغه اشتغال همسران در بیرون از خانواده باعث شده است که کارکرد خانواده به جای مکانی برای تبادلات مهرورزانه تبدیل به خوابگاه شود، اظهار داشت: در لایه های متوسط به بالای خانواده، شاهد کاهش تعاملات بین خانواده ها هستیم. متاسفانه در حال حاضر مدت زمان همصحبتی بین اعضای خانواده به ۱۷ دقیقه تنزل پیدا کرده است که این زمان نیز صرف بیان مسایل و مشکلات روزمره می شود. وی تصریح کرد: اگر امروز برای این لایه های اجتماعی، کار اساسی انجام ندهیم به زودی به طلاق های عاطفی بین خانواده ها مواجه خواهیم شد که افراد فقط زیر یک سقف بدون هیچ مهری به یکدیگر و فقط برای سلامت روانی فرزندانشان همدیگر را تحمل می کنند. علیزاده با تاکید این امر که به مرور خانواده کارکردهای خود را از دست می دهد خاطر نشان کرد: با برنامه ریزی مناسب باید زمینه های انتقال فرهنگی را برای خانواده ایجاد کرد. این استاد جامعه شناسی بیان کرد: متاسفانه امروزه بین ارزش های دریافتی از سوی والدین و گروه های مرجع نوعی تزاحم وجود دارد که خود باعث شکاف بین نسل ها و دروری والدین و فرزندان می شود.
علیزاده در ادامه افزود: برای کاهش تاثیر مخرب تزاحم باید در کلان شهرها زمینه های سازوکارهای علمی و بومی را تقویت کنیم تا بسیاری از آسیب های جامعه شناختی خانواده کاهش یابد. وی با تاکید بر نقش موثر مادران در خانواده گفت: هیچ سازمان و نهادی مثل مادر تاثیر عمیقی بر روی لایه های رفتاری فرزندان نمی گذارد. بنابراین جامعه برای تقویت نقش مادران بیش از پیش باید برنامه ریزی کند.
وی با بیان این مطلب که کاهش کار اجتماعی مستلزم پرداخت هزینه اجتماعی نیست بلکه به نوی پس انداز محسوب می شود ابراز داشت: برنامه هایی مثل پرداخت حقوق تمام وقت اما کار نیمه وقت به زنان، به مادران فرصت بیشتری برای حضور در کانون خانواده می دهد که این امر تاثیر بسزایی در جلوگیری از بروز و افزایش پدیده های آسیب شناختی در جامعه دارد.
به باور بسیاری ازکارشناسان و روانشناسان اجتماعی مشکلات و ناهنجاری های جوامع امروز به صورت زنجیره وار با یکدیگر در ارتباط هستند و می توان ریشه هر یک را در دیگری جستجو کرد. از سوی دیگر، این کارشناسان همه مشکلات اجتماعی را ناشی از سست شدن نهاد خانواده می دانند که ناهنجاری های اجتماعی نیز موجب سست شدن بنیان خانواده ها می شود. علاوه براین، مشکلات اقتصادی به عنوان یکی از عوامل موثر در ایجاد ناهنجاری -های اجتماعی از عوامل تهدیدکننده بنیان خانواده ها در جوامع امروز محسوب می شوند.
"محمدرضا خباز" معاون اجتماعی سازمان بهزیستی در این مورد گفت: تحقیقات و بررسی ها نشان می دهد که بیشتر افراد آسیب دیده اجتماعی، بیکاری و فقر را مهم ترین مشکل خود اعلام می کنند. وی افزود: از طرفی رواج پدیده طلاق و اعتیاد موجب رشد و دامن زدن به آسیب هایی همچون زنان خیابانی، کودک کار و خیابانی و دیگر آسیب های اجتماعی جامعه می شود.
"غلامرضا رضایی فر" معاون دفتر آسیب دیدگان اجتماعی سازمان بهزیستی نیز بر این باور است که جایگاه و نوع وضعیت خانواده سرمنشا بسیاری از آسیب های اجتماعی است و می توان به جرات گفت علت اصلی مشکلات اجتماعی مانند رشد طلاق وسایرآسیب های اجتماعی که نهاد خانواده را تهدید می کند همان توسعه شهرنشینی و صنعتی شدن جوامع کنونی است.
وی، افزایش چالش های اجتماعی، تهاجم فرهنگی، بیکاری و اعتیاد رااز دیگر عوامل موثر در از هم پاشیدگی نهاد خانواده ذکر کرد. رضایی فر افزود: پدیده دختران خیابانی، زنان آسیب دیده، کودکان خیابانی، متکدیان، کودکان کار و اختلال هویت جنسی ازدیگر آسیب های اجتماعی موجود در جامعه کنونی است که در مقایسه با دیگر آسیب ها دامنه ای وسیع دارند. وی افزود: گسترش شهرنشینی در جوامع امروزی امری اجتناب ناپذیر است و نمی توان از آن جلوگیری کرد، پس باید به دنبال راه هایی برای جلوگیری از افزایش ناهنجاری های اجتماعی گشت.
جامعه شناسان براین باورند " از آنجا که کشور ما هنوز تا حدودی سنت های گذشته را حفظ کرده است، برای جلوگیری از افزایش آنومی و ناهنجاری موجود، باید همبستگی اجتماعی را تقویت کرد". رئیس انجمن جامعه شناسان ایران در این زمینه بر تقویت اعتماد اجتماعی بین افراد تاکید کرد و گفت: تقویت وجدان اجتماعی و قانون مداری در بسیاری موارد راهی برای کاستن از معضلات کنونی است که خانواده را تهدید می کند. وی قانون گریزی را یکی از مشکلات جامعه امروز ایران برشمرد و افزود: اگر هر انسان در دایره هنجارهای اجتماعی خود را موظف به رعایت قوانین بداند و گریز از قانون را ناشی از زرنگی و باهوشی خود به حساب نیاورد، با مشکلاتی مانند از بین رفتن حقوق شهروندی و بروز بسیاری از آسیب های اجتماعی روبرو نخواهیم بود. دکتر معیدفرگفت: از آنجا که مردم ایران روحی مذهبی دارند، تقویت مذهب نیز به عنوان یک عامل بازدارنده قوی، راهکار دیگری برای تثبیت موقعیت خانواده و جلوگیری از افزایش آسیب های اجتماعی،به شمار می رود. وی افزود: رهنمودهای دین اسلام در مورد خانواده به گونه ای است که عمل به آن ضامن سلامت خانواده و اجتماع است.
به باور بسیاری از کارشناسانی که به نوعی با مبحث خانواده سر و کار دارند، تحکیم بنیان خانواده ضامن سلامت جامعه است. به گفته آنان، هرچند که ممکن است روابط خانوادگی ازنوع روابط اخلاقی و عاطفی محسوب شود، اما تقویت قوانین مربوط به خانواده نیز نوعی حامی و پشتیبان برای جامعه فردا محسوب می شود. آنان یافتن راهکار برای انواع ناهنجاری های خانوادگی و اجتماعی را ضروری و اجتناب ناپذیر می دانند و بر این باورند که چشم انداز فردای روشن ما، در سلامت خانواده های امروز است.
به نظر می رسد، دسترسی به یک راه حل جامع برای حفظ بنیان خانواده و اجتماع نیازمند اجرای یک برنامه مناسب اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و آموزشی از سوی مسئولان وکارشناسان مرتبط با امور خانواده و اجتماع است و دراین مسیر باید به سمتی پیش رفت که در کنار گسترش شهرنشینی و مدرنیته، خانواده و اجتماع نیز استحکام خود را حفظ کند.

منبع : روزنامه ابتکار