روزگار نامساعد هنرهای سنتی بوشهر

هنرهای سنتی استان بوشهر به دلیل عدم معرفی لازم و نیز نبودن برخی مواداولیه در منطقه، در شرایط مطلوبی بسر نمی برد.
حصیر بافی،عبابافی، منبت، گره سازی(گره سازی امروزدیگر رایج نیست) گلیم،گبه،قالی و جاجیم و رشته های گلیم و گبه به دلیل این که از بازارخوبی بهره مندند فعال است، اماعبا بافی رو به فراموشی است. سفال گری به دلیل نبودن بودجه کافی در دسترس هنرمندان و دور بودن از مرکز از کیفیت خوبی برخوردارنیست . هنرهای سنتی در این منطقه انگشت شمار است، اما در بیشتر روستاهای شهرستان های دشتی، دشتستان گناوه، کنگان و دیر به گبه بافی مشغول هستند. در گبه بافی، روستای شول شهرستان گناوه از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا قدمت بیشتری درگبه بافی دارد.گبه های شول به کشورهای حوزه خلیج فارس و حتی اروپا صادر می شود.نقشه های گبه های صادراتی از سوی شرکت ها سفارش داده می شود و نقش هایی است که مورد پســند بازار اروپا است و ریشه در گبه بافی محلی ندارد.
اما برخی از بافندگان که نقش های اصیل را نسل به نسل به خاطر سپرده اند و این گبه ها در خانه هاشان دیده می شود. درقدیم پشم ها و نخ های گبه رنگ نمی شد وبه رنگ طبیعی خود پشم می بافتند و به آن گبه خود رنگ می گفتند.جاجیم بافی در استان بوشهر به گبه و قالی از بازار اقتصادی خوبی برخوردار نیست اما هنرمندان آنرا برای خودشان می بافند و همین طور اهالی برای جهیزیه فرزندانشان از هنرمندان خریداری می کنند.
● حصیربافی در منطقه:
دستاوردهای هنرمندان حصیرباف در اکثر خانه های بوشهر دیده می شود، اما از قیمت کمی برخوردار است و جواب نیاز هنرمندان رانمی دهد و هنرمندان به ناچار برای کسب و امرار معاش مجبورند به کار دیگری مشغول شوند .
● عبا بافی:
به دلیل این که تعداد استادکارها اندک است روبه انقراض است و اکثر هنرمندان آن افراد مسن هستند و نیروهای جوان مایل به فراگیری این صنعت نیست.
● سفالگری:
این رشته در این منطقه بیشتر است و نوآوری در آن مشاهده نمی شود و اکثر همت کارگاه های سفالگری صرف ساختن قلیان می شود، زیرا هنـرمندان با این دستاوردها امــرار مـعاش می کنند وجز این درآمد دیگری ندارند و غالباً به دلیل این که بودجه ندارند، دست ساخته های آنان نیز تنوع خاصی ندارد،در صورتی که همه آنان مشتاقند تا آنچه راکه درذهن دارند درکوره هاشان مشاهده کنند و خلاقیت خویش را در این دستاوردها به معرض نمایش بگذارند .
● گبه و قالی
شاخص ترین محصول صنایع دستی استان بوشهر نوعی فرش به نام گبه است. علاوه برآن بافت انواع قالی و قالیچه در نقاط مختلف روستایی در میان عشایر ساکن در روستاها رایج است. در استان بوشهر بافندگان به ۲ قشر تقسیم می شوند. یک عده بافندگانی هستند که مواد اولیه را به سرمایه خودشان تهیه می کنند و می فروشند که از وضع اقتصادی خوبی برخوردارند. قشر دیگر به صورت دستمزدی کار می کنند و مواد اولیه را از سایر منابع تحویل می گیرند.
▪ سابقه تاریخی:
در هر جاکه دام وجود داشته است، انسان به کاربرد پشم گوسفند پی برده و بعدها بافت گبه و گلیم درهمان مناطق معمول شده است، روستای شول قدمت دیرینه در گبه بافی دارد. بعد از آن سرمک، رود فاریاب، ده کهنه و ...
▪ مشخصات یک گبه مرغوب
ـ دار محکم باشد.
ـ چله کشی به خوبی انجام شده باشد.
ـ گره باید محکم زده شود.
ـ شانه به خوبی زده شود.
نخی را که بعد از گره زدن می بافند، به اصطلاح زنجیری که درروستای شول به آن تپ کو می گویند به خوبی بافته شود و روی آن شانه زده شود.
▪ نقوش و رنگ های گبه
در این منطقه طرح ها بیشتر الهام گرفته از طبیعت است که در محل زندگی آنان وجود دارد، مانند نقش بز، پرنده و درخت که در قالی و گبه ها دیده می شود . ممکن است به صورت طرح بندی باشد، یعنی یک قطعه از طرح در سر تا سر فرش چه در طول چه در عرض تکرار شده باشد . طرح هندسی هم در بافته هایشان دیده می شود گبه های این مناطق صادراتی هستند و برای کشورهای اروپایی سفارش می گیرند. گبــه های امروزی با استفاده از طـرح ها و نقش هایی که به بافندگان داده می شود آماده می شود و طرح ها اصالت دیرین را ندارند. در گذشته همه گبه ها به رنگ خود پشم بافته می شد و رنگ دیگری نداشت.
▪ نقش های گبه
ـ نقش ۲ لوزی سماور
ـ نقش وسط چنگ
ـ ماه و آفتاب
ـ نقش حسین خانی
ـ نقش کنگره ای چنگ
ـ قلیونی (محل اتصال ۲ لوزی را قلیونی می گویند)
ـ نقش چنار
ـ بغل خوسی
نقش ساده شده حیوان مانند نقش آهو که به آن شکال می گویند.
▪ نقش های موجود
ـ ناظم
ـ گل حاشیه و ۴ شاخه
ـ سراب
ـ نقش بلبل
ـ نقش تجریه حیوان
ـ نقش کبک روی کوه
ـ نقوش شطرنجی
● گلیم
گلیم یکی از بافت های داری است که دراکثر نقاط کشورمان بافت آن رایج است . روستاهای شنبه و سرمک از توابع شهرستان دشتی بخش جم، روستای ریز از توابع شهرستان کنگان و بسیاری از روستاهای استان بوشهربه گلیم بافی مشغولند. نقوش گلیم غالباً هندسی است، اما در برخی از مناطق مانند روستای سرخره (دشتستان) گلیم نقش دار ندارند و به صورت راه راه می بافند . رنگ گلیم متنوع است و به رنگ های مختلف می بافند. گاهی اوقات پشم را با رنگ گیاهی رنگ می کنند . مثلاً از پوست گردو رنگ قهوه ای می گیرند و از گل درخت گز رنگ قرمز می گیرند.
▪ نقوش روستای شنبه
نقوش حوضی،چنگ، تهرانی کوچک، تهرانی بزرگ، کشکولی، دانه بیگی نقش خراسانی.نقوش روستای سرمک آقاجاری، نیم خانه، انگلیسی، نصف حوض، بحرونی، خشت.
تگین: نوعی گلیم است که این محصول مخصوص پختن نان است یعنی وسایل و ردنه زدن خمیر را بر روی تگین می گذارند و بر روی آن می نشینند و نان درست می کنند.
● عبا بافی
عبا بافی از رشته های صنعت نساجی است که روزگاری در ایران و بویژه در مناطق روستایی دارای گستردگی فراوانی بوده است . این صنعت در پاره ای از نقاط استان بوشهر مانند روستاهای تنگ ارم، بنار آزادگان، زیارت، سعدآباد، بردخون، کردوان سفلی، علیا و حومه شهر اهرم رایج بوده که علاوه بر تأمین نیازهای روستاهای استان به کشورهای حوزه خلیج فارس نیز صادر شده است . در حال حاضر (زمستان ۱۳۷۵) ارزش تولیدات عبا در سال بیش از ۲۱۶ میلیون ریال است و تنها در سال گذشته مبلغ ۱۰۸ هزار مارک درآمد ارزی برای کشور داشته است .
● جاجیم
جاجیم جزو فرآورده هایی است که به کمک دستگاه بافندگی ۴ ورودی بافته می شود . نوع دستگاه آن در مناطق مختلف با هم تفاوت دارد. مثلاً در منطقه سرخره روستای شهرستان دشتستان با دارقالی جاجیم می بافند و تفاوت آن با دار قالی این است که به آن ۴ ورد اضافه می کنند.در منطقه ممریز روستای شهرستان دشتی دستگاه جاجیم بافی مختص به جاجیم است. در منطقه عیسوند دستگاه بافندگی جاجیم مانند دستگاه بافندگی عباست.
نقوش جاجیم بیشتر به صورت راه راه یا چهارخانه است و بعد از بافت روی آن را هم به سلیقه خود تزئین می کنند و به رنگ های مختلف بافته می شود.
● حصیربافی
حصیربافی یکی از قدیمی ترین صنایع دستی و شاید کهن ترین آنهاست که به عنوان منشأ نساجی شناخته می شود و در بسیاری از کشورهای جهان بویژه آن دسته از ممالکی که به مـــواد اولیه مورد نیاز این رشته دسترسی دارند مرسوم و متداول بوده است .امروزه در مناطق مختلف کشورمان که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم، نی و ترکه وجود دارد، محصولات این رشته به صورت حصیربافی، سبد بافی، مرواربافی، ترکه بافی، چم بافی و چیغ بافی رایج است. در استان بوشهر به دلیل فراوانی برگ و الیاف خرما و گیاهان خودرو شبیه ساقه گنــــــدم که در اصطلاح محلی خاکه نامیده می شود، از دیر باز تولید انواع محصولات حصیری به منظور استفاده محلی و فروش در سایر بازارها در حد گسترده ای رایج بوده است و امروزه به دلیل جایگرینی محصولات کارخانه ای وعدم ثبات بازار فروش این محصولات از تولید آنها کاسته شده است و بیشتر به منظور مصرف داخلی روستاییان تهیه می گردد. تعداد صنعتگران شاغل در این رشته در استان بوشهر بالغ بر ۸۰۰ خانوار است . ارزش تولیدات حصیری در سطح استان تنها در سال گذشته بالغ بر ۶۴ میلیون ریال بوده است . در روستــاهای تابعه گناوه، دشتستان، دشتی، تنگستان و کنگان حصیر بافی رایج است .
برای رنگ کردن برگ نخل جوهر رنگی از عطاری تهیه می کنند که نام آن بقم است .
بقم به چند رنگ وجود دارد: رنگ های سبز، آبی، بنفش و نارنجی. بقم را با زرد چوبه مخلوط می کنند تا رنگ آن جلای بهتری داشته باشد و روشن تر شود و برای این که رنگ تیره تر یا روشن تر شود مقدار زردچوبه را کم یا زیادتر می کنند. نقش ها در حصیر یا سبد و دیگر محصولات ذهنی بافته می شود و به صورت لوزی های کنگره دار و هندسی بافته می شود.
▪ محصولات حصیری:
مهم ترین محصول حصیری استان بوشهر که هم از نظر اقتصاد خود مصرفی دارای اهمیت ویژه ای است و هم در گذشته در امارت متحده عربی دارای بازار مناسبی بود، نوعی فرش حصیری به نام تک است که معمولاً به عرض ۱۰ سانتی متر بافته می شود و سپس به اندازه عرض مورد نظر قطعات ۱۰ سانتی حصیری در کنار یکدیگر دوخته می شود. از این محصول به منظور پوشش سقف کپرهای روستایی نیز استفاده می شود زیرا به دلیل نوع بافتنش به راحتی آب باران را از خود عبور می دهد. محصول دیگر به نام مغرف که نوعی زنبیل کوچک است .تویزه محصول دیگری است که دارای قابی دایره ای شکل است و بیشتر به عنوان جای نان مورد استفاده قرارمی گیرد. تلی، محصول دیگری که ظرف مناسبی برای نگهداری گندم، جو و سایر حبوبات و غلات است.
ـ سپک: ظرفی سینی مانند است و برای پاک کردن گندم مورد استفاده قرار می گیرد.
ـ کنده: جای نگهداری میوه است.
ـ چاکان: سبدی برای جمع آوری خرماست و به عنوان کفه ترازو نیز مورد استفاده قرار می گیرد.
ـ بادبزن: در انواع مختلف کوچک و بزرگ و ریز و درشت با تزئین و نوار دوزی رنگی بافته می شود.
ـ طناب: برای بالا رفتن از درخت خرما یا بالا کشیدن دلو آب از چاه مورد استفاده قرار می گیرد.
ـ کلاه حصیری: در اندازه های مختلف و به صورت ساده یا رنگی بافته می شود.
ـ سفالگری: به دلیل اهمیت حیاتی آب در منطقه کم آب و محروم بوشهر، ساخت وسایلی که بتواند نقشی در خنک کردن و خنک نگه داشتن آب داشته باشد، از دیر باز مرسوم بوده و کارگاه های سفالگری کنگان و برازجان در جوار تهیه و تولید وسایل خنک کننده آب که در اصطلاح محلی به آن حبانه می گویند. به ساخت سایر فرآورده های سفالین از قبیل کوزه آب، کوزه قلیان، سرقلیان، کشک ساب و... مشغول بوده اند که این محصولات غالباً بدون لعاب به بازار عرضه می شده اند.در حال حاضر علاوه برکارگاه های سفالگری کنگان و برازجان در شهرستان دشتی و بندر دیلم نیز کارگاه های سفالگری وجود دارد.
بیشتر سفال ها به رنگ قهوه ای ـ حنایی و سبز دیده می شود و نقش ها به صورت گل و برگ کنده کاری به صورت مارپیچ و نقش های لوزی وجود دارد.
● منبت:
منبت سازی یا منبت کاری عبارت است از، برجسته کاری روی چوب به نقوش مورد نظر و برای منبت ۲ روش عمده به کار می رود:
۱) در روش اول چوب یکپارچه به وسیله مغار و سوهان برجسته می شود (تراش زمینه ها)
۲) در روش دوم قطعات چوب جداگانه به وسیله مغار سوهان تراش شده و سپس کنار هم مطابق با طرح چیده می شوند (زمینه معمولاً چوبی است) منبت کاری در زمان قاجاریه در شهر بوشهر به اوج رسیده بود و قبل از آن هم ممکن است که وجود داشته اما آثاری به جای نمانده است.
▪ نقوش و رنگ ها: بیشتر نقش ها طبیعت، گل و مرغ، نقوش تجریدی حیوانات و نقوش اسلیمی مشاهده می شود و از رنگ خود چوب استفاده می شود.
گره چینی: گره چینی عبارت است، از اتصال قطعات چوبی به وسیله اتصالات چوبی به نحوی که نقش گره ای در آن مشاهده شود. برای گره چینی که اغلب مشبک و همراه با شیشه (ولی چند تکه) ساخته می شود نیاز به یک طرح گره ای است که بر اساس آن قطعات چوبی را به طول و ضخامت مورد نظر بریده و سپس بسته به جای آن از نوع اتصال مناسب آن استفاده می کنند . در گره چینی اتصالات زیادی به کار می رود و ممکن است بر خلاف وسایل زیر ساختی در یک اتصال آن از چندین قطعه چوب استفاده شود و یک اتصال چندین چوب را به هم متصل کند. امروزه دیگر گره چینی در بوشهر رایج نیست اما در دوره قاجاریه بسیار مورد استفاده و رواج داشته ولی امروزه هنرمندان تنها به مرمت آن مشغولند.
در کار گره کاری نقش ها به شرح زیر است۱- ۵ شمس مربع ۲- ۷ بند قوسی ۳- ۶ بند قوسی ۴- ۸ قول ۵- ۴ قول ۶- ۸ شمس مربع ۷- هلال خورسیدی ۸- هلال کمانی ۹ـ هلال تیز
● موسیقی سنتی
انواع سازها در استان بوشهر:
سازهای بادی شامل:
▪ نی انبان
▪ نی جفتی
▪ نی تکی
سازهای پوستی شامل:
▪ دمام
▪ دایره و همراه کننده سازهای سنج و بوق است.
نی انبان از ۲ قسمت تشکیل شده:
۱) دسته که از چوب ساج ساخته شده است . در دسته نی انبان ۲ نی وجود دارد که هر کدام ۶ سوراخ دارند و با دست می تواند ۷ نت را اجرا کند.
۲) پوست نی جفتی: بلند تر از دسته یا نی، نی انبان است و فاصله بین سوراخ هایش بیشتر است . در نی جفتی دیگر پوست وجود ندارد و هوای داخل نی را با دهان کنترل می کنند، در صورتی که در نی انبان هوای داخل را با هوایی که در داخل پوست است کنترل می کنند.از دمام، بوق و سنج در مراسم عزاداری، عاشورا و وفات حضرت علی علیه السلام و غیره استفاده می کنند.از نی جفتی و نی انبان در مراسم جشن و سرور استفاده می کنند.
▪ بوق: از شاخ قوچ است این شاخ از هند وارد می شود و هر چه پیچش آن بیشتر باشد مرغوبتراست .

منبع : روزنامه ایران